N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Activisme De klimaatactivist groeide afgelopen jaar uit tot serieuze factor voor bedrijven om rekening mee te houden, zeker na het rechterlijk vonnis tegen Shell over reductie van CO2-uitstoot. Druk komt nu van alle kanten: banken, consumenten, wetgevers, rechters. „Directies zaten in no-time bij ons op kantoor.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/07/data102296939-626789.jpg)
Zaandam, 12 april 2023. Bij de aandeelhoudersvergadering van Ahold Delhaize is het nog nooit zo onrustig geweest. Er zitten zo’n zestig milieuactivisten in de zaal, die allemaal afzonderlijk willen vragen of de supermarktketen zichzelf strengere CO2-reductiedoelen wil opleggen. De hele middag staan achter de vijf microfoons lange rijen. Het antwoord van de supermarktketen kan worden samengevat als ‘nee’. Peter Agnefjäll, voorzitter van de raad van commissarissen, kan zijn ergernis niet meer onderdrukken als een studente uit Groningen als zoveelste dezelfde vraag stelt. „Met alle respect, ik denk dat we deze vraag al gehad hebben.”
Om zeven uur ’s avonds slaakt Agnefjäll een harde zucht van verlichting als hij eindelijk, na vijf uur vergaderen, het programma heeft afgewerkt. Toch waagt er zich nog een aandeelhouder aan de microfoon. „De aandeelhoudersvergadering van Ahold was altijd een prettige bijeenkomst”, zegt de man. „Dat moet het in de toekomst wel blijven.” Agnefjäll antwoordt bevestigend. „We moeten zeker evalueren hoe het vandaag is gegaan.”
Er is voor het bedrijfsleven geen ontkomen meer aan. Milieugroepen en activisten dreigen met rechtszaken, zitten met spandoeken in de lobby, blokkeren met aanzwellende massa’s de A12 en zijn steeds aanweziger op aandeelhoudersvergaderingen. Afgelopen jaar kwam het klimaatactivisme uit de marge en kreeg het zichtbaar bredere steun in de samenleving. Op de snelweg zitten ook gelauwerde acteurs (als Carice van Houten en Katja Herbers) en andere BN’ers, zoals strafrechtadvocaat Bénédicte Ficq, journalisten Teun van de Keuken en Hanneke Groenteman. Zeventig ambtenaren richtten XR Ambtenaren op om de beweging te steunen. 420 geloofsgemeenschappen aangesloten bij ‘de groene kerken’ spraken hun steun uit en stuurden vertegenwoordigers naar de A12. Bij de betoging staan ook wetenschappers, zoals twee hoogleraren die vorig jaar nog de prestigieuze Spinoza-premie ontvingen.
Het klimaatactivisme is uitgegroeid tot serieuze factor voor bedrijven om rekening mee te houden. Bedrijven moeten zich een houding weten te vinden in een nieuwe tijd, waarin zij veel meer tot verantwoording worden geroepen op het gebied van klimaat, biodiversiteit en gezondheid. Ze krijgen te maken met een mix van acties op drie speelvelden: op straat (soms op hun eigen stoep), bij aandeelhoudersvergaderingen en in de rechtszaal.
Speelveld 1
Straatprotesten
Jilt Sietsma (41), in het dagelijks leven ontwikkelaar van zon- en windprojecten, kan zich de spanning nog herinneren bij zijn eerste illegale actie. Met krijtspray in fluorkleuren zou hij, namens Extinction Rebellion, in de herfst van 2021 leuzen spuiten op een glazen wand van pensioenfonds ABP. Inmiddels is hij bij de beweging zelf organisator van protestacties. Hij zag sinds het najaar, de periode van de soepgooiers op schilderijen en de activist die zich aan tafel vastlijmde bij een talkshow, het aantal nieuwe aanmeldingen voor acties en trainingen verdrie- tot verviervoudigen. Bij de eerste actie op de A12 in juli vorig jaar zaten er ongeveer zestig man op de snelweg, begin juni waren ze er „met ongeveer 7,5 duizend” mensen, aldus Sietsma.
We zagen mensen uit de protestbewegingen tegen kernwapens in de jaren tachtig zich aansluiten
Hoe omstreden ook, het soepgooien en tafelplakken is een vliegwiel geweest, zag de activist. Zijn beweging kreeg ook extra momentum toen in januari acht mensen door de politie van hun bed werden gelicht. Ze hadden opgeroepen tot de volgende A12-blokkade en werden opgepakt wegens opruiing. Dat kwam in het nieuws. „Daarna wilden veel mensen zich solidair tonen”, zegt Sietsma. „We zagen bijvoorbeeld mensen uit de protestbewegingen tegen kernwapens in de jaren tachtig – nu opa en oma – zich aansluiten. ‘Ik ga weer’, zeiden ze.”
Denkt hij dat de acties impact hebben op het bedrijfsleven? Ja, zegt Sietsma. „Bij pensioenfonds ABP bijvoorbeeld zijn we veel geweest. Naast de krijtverfacties hebben we vaak in de lobby gezeten tot we door de politie werden verwijderd. Uiteindelijk zijn ze toch uit fossiel gestapt. Dat scheelt een miljardeninvestering. Ze zullen nooit zeggen: dat kwam door jullie acties, maar we voelen dat het geholpen heeft.”
„ABP zal het niet altijd met ons eens zijn”, zegt Sietsma, „maar het voelt alsof ze naast ons staan. Zo ondertekenden ze bijvoorbeeld laatst met ons een krantenadvertentie waarin de politiek werd opgeroepen om te stoppen met fossiele subsidies.”
Een ander bewijs van succes ziet Sietsma in het feit dat Schiphol heeft aangegeven te willen stoppen met privévluchten. Hij ziet een verband. „We zaten in november met meer dan vijfhonderd mensen op de parkeerplek van privéjets.”
En een bedrijf als Shell dan, dat vorig jaar een recordwinst boekte waar vooral aandeelhouders van profiteerden? „Nee, Shell krijg je niet zomaar veranderd met vijf acties”, zegt Sietsma. „Dat is iets van de lange adem.”
Speelveld 2
Aandeelhoudersvergaderingen
Peer de Rijk (56), campagneleider bij Milieudefensie, weet nog hoe zijn ouders in 1980 een aandeel kochten van Shell om er op de aandeelhoudersvergadering voor te pleiten dat het bedrijf zich zou terugtrekken uit Zuid-Afrika. Hij weet dus: activisme op een aandeelhoudersvergadering is niet nieuw. Wel zag hij het de afgelopen jaren een vlucht nemen, met name door het werk van de activistische aandeelhoudersbeweging Follow This, die druk uitoefende door veel stemmen van aandeelhouders te verzamelen voor hun klimaatresoluties. Dit jaar zette Milieudefensie een campagne op touw om bij aandeelhoudersvergaderingen te hameren op strengere CO2-reductiedoelen.
Twintig aandeelhoudersvergaderingen werden in totaal bezocht, vier daarvan (Ahold, ING, Rabobank en Unilever) werden bewust ontregeld door het bezoek van tientallen vrijwilligers. Met één aandeel kochten ze geen macht (zoals grote aandeelhouders dat hebben), maar wel een toegangskaartje tot de zaal. In totaal zijn er volgens de milieuorganisatie vierhonderd mensen naar de verschillende vergaderingen gegaan.
Deze campagne was weer onderdeel van een andere campagne. 29 bedrijven hebben naar aanleiding van het Shell-vonnis uit 2021 (waarin de rechtbank het bedrijf beval z’n CO2-uitstoot sterk te reduceren) een brief ontvangen van de milieu-organisatie. Als zij geen fatsoenlijk klimaatplan presenteren, overweegt de ngo hen voor de rechter te slepen. Welke bedrijven ze onderwerpen aan een rechtszaak besluit Milieudefensie mede op basis van de antwoorden die topbestuurders geven op de vragen tijdens aandeelhoudersvergaderingen.
De druk om duurzamer te bouwen komt van alle kanten. Banken, consumenten, wetgevers, rechters
En, heeft het impact? De Rijk: „Ja, al is het heel moeilijk om het effect concreet te benoemen.” Maar signalen ziet hij wel. Zo zaten na het ontvangen van de brief „alle directies binnen no-time bij ons op kantoor om er gesprekken over te hebben”, zegt De Rijk. „Dat was voor de overwinning tegen Shell niet denkbaar.”
De Rijk was ook verrast dat autobedrijf Stellantis en bouwconcern BAM op de aandeelhoudersvergadering bevestigend antwoordden op de roep van Milieudefensie om hogere CO2-reductie. „Bij BAM zagen we dat niet aankomen. We hebben ze afgelopen tijd publiekelijk aangesproken, gesprekken met ze gevoerd, en denken dat dat effect heeft gehad. Bedrijven zitten niet te wachten op zulke aandacht van ons.”
Tegen NRC zei de topman van BAM, Ruud Joosten kort daarna het „best spannend” te vinden om te beloven z’n CO2-uitstoot te halveren. „Tot vrij recent trapten grote bouwbedrijven en de brancheorganisaties juist op de rem om zo lang mogelijk op dezelfde manier te kunnen doorwerken. Ik denk niet dat dat naar de toekomst toe nog kan”, aldus Joosten. „De druk om duurzamer te bouwen komt van alle kanten. Banken, consumenten, wetgevers, rechters.”
Het aantal klimaatrechtszaken is flink gestegen. Dat komt niet alleen door de ngo’s zelf, zegt Tim Bleeker, klimaatjurist en universitair docent bij de Vrije Universiteit. „Voorheen was in de rechtszaal het uitgangspunt dat je alleen voor je eigen belang mag opkomen. Laat dan maar eens zien welk eigenbelang je hebt bij de verbetering van klimaatdoelen van een energiebedrijf.” Dat is veranderd door een aanpassing van het ‘collectieve actierecht’. Door die verandering kunnen organisaties gemakkelijker opkomen voor het algemeen belang.
Daarnaast biedt ook het gebruik van de zogeheten open normen in het Burgerlijk Wetboek een organisatie meer mogelijkheden. Open normen kan een rechter flexibel invullen op basis van wat ‘redelijk en billijk’ wordt geacht. Iets kan volgens de rechter in strijd zijn met wat in de maatschappij als ongeschreven regel wordt beschouwd. „Rechters lijken bij de interpretatie van open normen in het aansprakelijkheidsrecht steeds meer rekening te houden met duurzaamheidsbelangen”, zegt Bleeker. „Die ontwikkelingen kunnen de toename en het succes van klimaatrechtszaken verklaren.”
Dat er nu er meer ruimte is om te pleiten voor een algemeen belang geeft activisten dus grotere kansen in de rechtszaal. Zo besloot de rechtbank in Amsterdam begin juni om Fossielvrij NL ontvankelijk te verklaren in een zaak tegen KLM vanwege „misleidende duurzaamheidsclaims”.
Speelveld 3
Klimaatrechtszaken
„De opkomst van het milieuactivisme is onmiskenbaar”, zegt Leen Paape, emeritus-hoogleraar Corporate Governance aan Nyenrode Business Universiteit en commissaris voor onder meer de pensioenfondsen van SNS Reaal en ING. „En dat activisme is steeds meer juridisch van aard. De trend is zeker niet voorbehouden aan Nederland, maar ook in Duitsland, Frankrijk en Engeland komen er steeds meer klimaatrechtszaken.”
Denkt hij dat het impact heeft in de bestuurskamers? „Ik spreek regelmatig bestuurders en kan zeker getuigen dat het ongemak er is”, zegt Paape. „Ze leven niet onder een steen. En het gaat niet alleen om de spandoeken bij de deur, ook werknemers roeren zich steeds meer en willen dat de top zich nadrukkelijker uitspreekt over duurzaamheid.”
Toch: echt mainstream is het activisme niet geworden. Nederland stemt overwegend rechts. De laatste verkiezingen stonden in het teken van de doorbraak van de BoerBurgerBeweging (BBB), die zich verzet tegen klimaatdoelen van het kabinet. Op aandeelhoudersvergaderingen stemt de meerderheid klimaatresoluties nog altijd weg. En Shell stootte begin juni nog een duurzame dochter af: te weinig winst.
Daan van Maurik doet sinds 2021 poromotieonderzoek bij de Universiteit Utrecht naar het effect van klimaatrechtszaken en voert gesprekken met bestuurders, advocaten en andere experts.
„Wat duidelijk te zien is”, zegt de onderzoeker, „is het agenderingseffect. Er is een juridische dreiging ontstaan. De juridische afdelingen nemen die heel serieus. Boardrooms zitten ermee, analyseren het risico en beraden zich op stappen.”
Een ander concreet effect, zegt Van Maurik, dat onderzoekers van de universiteiten van Londen en Leeds opmerkten, is dat de aankondiging van een klimaat- of milieurechtszaak tegen een bedrijf leidt tot een waardevermindering ervan op de beurs. Als de zaak leidt tot een rechtszaak en die wordt verloren, daalt de waarde van het bedrijf nog verder.
Maar of bedrijven door de juridische dreiging daadwerkelijk groener worden? „Ik heb daar nu nog geen duidelijke bewijzen voor gevonden”, zegt de onderzoeker.
Ceo’s moeten meer de bühne op. Je kunt niet je kop in het zand steken en doen alsof er niks aan de hand is
Paape ziet bestuurders „klem zitten”. Ook bij een partij als ABP (die uit fossiel stapte) is het een dilemma geweest, zegt hij. „Het is zeker niet zo dat iedereen binnen een bedrijf zegt: dit is een goed idee. Het vinden van een compromis is ingewikkeld.” Zijn inschatting is dat bestuurders serieus nadenken over de transitie. „Tegelijk zien ze dat hun beleggers een goed rendement verwachten. Ze worden gemangeld door verschillende belangen.”
Wat bestuurders in ieder geval moeten doen, vindt Paape, is beter uitleggen met welke dilemma’s ze zitten, of waarom hun transformatie lastig gaat. De hoogleraar verwijst naar een internationale enquête, de jaarlijkse Edelman Trust Barometer, waaruit blijkt dat mensen vinden dat het bedrijfsleven te weinig doet op het gebied van klimaatverandering. Tegelijk willen ze wel dat bedrijven meer initiatief nemen op dit vlak. „Ceo’s moeten meer de bühne op. Je kunt niet je kop in het zand steken en doen alsof er niks aan de hand is.”
Bedrijven proberen soms al meer naar buiten te treden over hun ambities en struikelblokken. Zo ging de topman van Tata Steel, Hans van den Berg, naar debatcentrum De Balie voor een bijeenkomst in aanloop naar de Provinciale Statenverkiezingen.
Die avond werd kortstondig verstoord door milieuactivisten van Greenpeace. „Dat is een trend die mij wel zorgen baart: er wordt al geageerd op het moment dat je überhaupt met elkaar in gesprek wilt”, zegt Paape. „Verdere polarisatie is geen goede ontwikkeling. We moeten het toch met elkaar oplossen.”
En de politiek? Is die vrijgepleit van actie? De eis te stoppen met fossiele subsidies is in ieder geval direct gericht aan het kabinet. Maar Milieudefensie is zich de afgelopen jaren meer op bedrijven gaan richten, vertelt campagneleider De Rijk, omdat ze „zagen dat er op dat moment politiek weinig ruimte was”.
Toch zijn politici wat hem betreft zeker niet vrijgepleit. „Uiteindelijk moet het ook politiek geregeld worden met strengere wetgeving, die bedrijven gaat verplichten te handelen in lijn met het klimaatakkoord van Parijs. Bedrijven hebben ook te maken met hun concurrentiepositie en de internationale markt. En we kunnen als Milieudefensie niet achter elk bedrijf aan blijven rennen.”
