De kabinetsplannen maken de problemen alleen maar groter, klinkt het in Groningen

Ze hadden voor de gelegenheid alles uit de communicatiekast gehaald: premier Mark Rutte (VVD) en staatssecretaris Hans Vijlbrief (Mijnbouw, D66) waren in de dienstauto naar Groningen gestapt. Ze wilden niet vanuit het verre Den Haag hun reactie geven op de harde conclusies van de parlementaire enquêtecommissie over het jarenlange falen rond de Groningse gaswinning – maar op de plek waar de kabinetten-Rutte door een decennium bewust wegkijken een „rampzalige situatie” hadden gecreëerd.

Voor die kabinetsreactie, gepresenteerd op 25 april, hadden ze een titel in het Gronings bedacht: Nij begun, een nieuw begin. Het document trapt af met een gedicht over de „hunkering” dat „we op deze dagen kunnen terugkijken en zeggen: ‘toen veranderde alles’.”

Het kabinet wil naar eigen zeggen „deze laatste kans benutten om het beter te doen”, en heeft daarvoor vijftig concrete maatregelen gepresenteerd. Maar bij mensen die al jaren de gevolgen van de aardbevingen meemaken, blijken de verwachtingen bijzonder laaggespannen. Dinsdag debatteert de Tweede Kamer over de kabinetsreactie.

„Ze laten weer zien dat ze heer en meester zijn in het charme-offensief”, zegt Susan Top. Zij was secretaris van het Groninger Gasberaad, een collectief van maatschappelijke organisaties dat voor veel Groningers het gezicht werd van de strijd tegen Den Haag, en is nu door BBB voorgedragen als gedeputeerde. Dat de vijftig kabinetsmaatregelen voor Groningers veel zullen verbeteren, daar heeft Top „heel weinig vertrouwen in”.

„Ik denk dat deze nieuwe maatregelen de verschillen tussen mensen alleen maar groter maken”, zegt Jolanda Jager-Smit, inwoonster van ’t Zandt, een dorp dat door de vele schadeherstel- en versterkingsoperaties is veranderd in een bouwput. Ze woont zelf ook in een huis dat schade heeft en versterkt zou moeten worden. Maar de slepende bureaucratische trajecten hebben haar zo murw gemaakt dat ze er liever van afziet.

Beterschap is er al zo vaak beloofd. En net als nu, zeggen Top en Jager-Smit, werden toen ook allerlei maatregelen voorgesteld om het schadeherstel en de versterking van Groningse woningen beter te regelen. Het resultaat was meestal meer verwarring bij bewoners, meer wantrouwen tussen buren die opeens onder verschillende regels vielen en meer geharrewar tussen de vele overheidsinstanties die zich met schade en versterking bezighouden.

Lees hier meer over de kabinetsreactie: Kabinet belooft herstel en perspectief voor gaswingebied – maar trekt minder miljarden uit dan gehoopt

Ongewenste verschillen

Het zal deze keer niet anders zijn, denken beide vrouwen. Kijk naar de voortekenen: het kabinet schreef dat het bij het bedenken van de maatregelen „dankbaar gebruikt heeft gemaakt van de vele suggesties” van onder andere het Instituut Mijnbouwschade (IMG). Maar dit IMG, dat in opdracht van het kabinet aardbevingsschades afhandelt, en dus de nieuwe maatregelen moet uitvoeren, liet weten „dat sommige maatregelen leiden tot nieuwe ongewenste verschillen, hogere uitvoeringskosten en in sommige gevallen niet het beoogde doel bereiken”.

Het IMG is bijzonder kritisch over de belangrijkste kabinetsmaatregel om de schadeafhandeling te versnellen: bewoners met schades tot 40.000 euro worden niet meer lastiggevallen met onderzoeken en discussies over de vraag of die schade wel veroorzaakt is door aardbevingen. Zulke discussies zullen volgens het IMG worden vervangen door discussies over de omvang van de schade: wordt er betaald voor bijvoorbeeld afbladderende verf, die evident niet door aardbevingen komt? En wordt alle schade vergoed, of een deel? En juist bewoners met ernstige en complexe schade aan hun huis, die het meest lijden onder de situatie, worden „zeer beperkt tot niet geholpen”.

Jager-Smit kan dat beamen: „Mensen die schade hebben tot 40.000 euro krijgen dat nu ineens zomaar vergoed, zonder bewijslast. Maar in het kerngebied, waar echt grote schade is, doe je met zo’n bedrag helemaal niks.” Ook wordt er niets gedaan voor mensen die in het verleden slechts een deel van de schade of versterking vergoed kregen en dat toen zelf maar hebben betaald. „Die krijgen nu geen genoegdoening.”

Dat het kabinet een maatregel aankondigt waar direct kritiek op komt van de organisatie die haar moet uitvoeren, is volgens Top „niet heel bemoedigend”. Wat de verwarring nog vergroot, is dat het IMG deze maand ook nog zelf voorstellen deed voor een betere schadeafhandeling die „geen enkele formele status hebben”, maar volgens Top door sommige gedupeerden al wel als nieuw beleid worden gezien. „Het is echt”, zegt Top, „een mindfuck voor bewoners.”

Het IMG geeft gedupeerden nu de mogelijkheid om een besluit over de afhandeling van hun schade uit te stellen, in afwachting van duidelijkheid over het nieuwe beleid. Het is symptomatisch voor een bestuurscultuur waarin de uitvoering van nieuwe plannen bijzaak is. Terwijl juist die uitvoering voor bewoners het allerbelangrijkste is.

Lees ook deze analyse van het enquêterapport: Het bewust wegkijken van de problemen in Groningen is symbolisch voor het tijdperk-Rutte

Meemopperen

De kritiek van het IMG illustreert volgens Tom Postmes, hoogleraar sociale psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, een van de belangrijkste oorzaken van de problemen in Groningen: „De betrokken instanties en overheden zijn het zelden eens over de koers.”

Postmes deed jarenlang onderzoek naar de maatschappelijke gevolgen van de aardbevingen. „De conclusie van de enquêtecommissie was: al die partijen in het systeem werkten niet goed samen, en dat leverde een ontzettende puinhoop op.” Het kromme is, volgens Postmes, dat de commissie vervolgens „een soort U-bocht maakte en zei dat dit slecht werkende systeem hetzelfde moest blijven omdat een systeemwijziging nóg slechter kon uitpakken”. Ook al heeft het kabinet miljarden extra aan Groningen beloofd, Postmes betwijfelt of „al die instanties en organisaties straks fluitend samen door één deur gaan”.

Kijk naar de „bijzonder slechte werkverhouding tussen Rijk en regio”, zegt Postmes. Het kabinet heeft aangekondigd dat de verschillende overheidslagen voortaan meer samen zullen optrekken. Postmes: „In de aanloop naar deze kabinetsreactie hebben we daar nog niks van gemerkt. Integendeel. We hadden nog niet eerder meegemaakt dat de regio naar buiten ging met de mededeling: er moet 30 miljard komen. En vervolgens mopperend reageerde op wat er wel bij kwam, dat was niet genoeg.”

„De regionale bestuurders hebben in al die jaren nooit echt hun poot stijf gehouden tegen het Rijk, en dan gaan ze nu zo verontwaardigd staan doen”, zegt bestuurskundige Wim Derksen Hij leidde zes keer een ‘open dialoog’ in Groningen, waarbij wetenschappers, burgers en bestuurders met elkaar in gesprek gingen over de aardbevingen. Derksen vindt dit „meemopperen” van de provinciebestuurders met bewoners gratuit. „Ze hadden ook kunnen zeggen: nou is het afgelopen, als er niet snel een oplossing komt, werken wij niet meer mee aan het rijksbeleid.” Dat had volgens hem prima gekund: „Kijk maar hoe sommige provincies nu weigeren het stikstofbeleid uit te voeren.”

Ereschuld

22 miljard euro wil het kabinet over Groningen uitstrooien – geld dat overigens deels al eerder was toegezegd. Betrokkenen zijn ook hier sceptisch over: het zal de schadeafhandeling en versterking niet versnellen.

„Natuurlijk kan je de geldkraan openzetten, maar zonder visie helpt het niet”, zegt een voormalig ambtenaar die bij de versterkingsoperatie was betrokken. Hij helpt nog steeds Groningers met vastgelopen dossiers. Voor hen ziet hij „in de verste verte” nog geen verbetering. Steeds maar nieuwe regels toevoegen aan een systeem dat niet werkt, is in zijn ogen een uitzichtloze weg. „Zolang je geen ruimte geeft om individuele bewoners vrij en dapper te helpen met de problemen die zíj aandragen, kom je geen stap verder.”

„Geld gaat het probleem niet oplossen”, denkt ook Derksen. Hij vreest dat het versnipperd wordt over „honderden projectjes die deels al in een pijplijn zaten”, net zoals gebeurde met het ‘miljard van Max’ (van den Berg, toenmalig commissaris van de koning) dat Groningen in 2014 kreeg. „Het is allemaal kruimelwerk, want iedereen moet wat hebben.”

Rutte klept zich overal uit

Jolanda Jager-Smit gedupeerde

Motie van wantrouwen

Dat het kabinet vanwege ‘Groningen’ aftreedt, lijkt inmiddels geen waarschijnlijk scenario. Terwijl volgens Derksen „een motie van wantrouwen de steun van de voltallige Kamer zou horen te krijgen”. Jarenlang is de relatie tussen gaswinning en aardbevingen bewust verzwegen en kwam de versterking van onveilige huizen niet van de grond. „Het kabinet is verantwoordelijk voor al deze ellende.”

De verdediging van het kabinet is dat het systeem te ingewikkeld is, en daardoor niet werkt. Maar systemen falen nooit, zegt Top. „Het zijn de mensen die de systemen maken die kunnen falen.” Alles wat in Groningen gebeurde was „product van menselijk handelen”. De fundamentele vraag die Nederland zich moet stellen, of het een land is waar „zelfs na het aandoen en vervolgens willens en wetens negeren van zoveel leed, geen politicus verantwoordelijkheid neemt”.

„Rutte klept zich overal uit”, verwacht Jager-Smit. Ook Vijlbrief blijft zitten, denkt ze, „want Groningen wil hem zo graag”. Zelf is ze sceptisch over zijn prestaties: „Ik heb van hem nog geen enkele oplossing gehoord. Dat 50-puntenplan komt niet in de buurt. Sterker nog, je maakt de problemen er alleen maar groter mee.”

Lees ook: Over niets zei Rutte zó vaak sorry als over Groningen