De internetninja’s van de krijgsmacht lopen stuk op een privacymuur

Posted on by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Informatie-oorlog De krijgsmacht moet op sociale media en websites desinformatie en dreigingen in kaart brengen, maar dat mag niet. Er wordt naar een alternatief gezocht. Dat blijkt niet gemakkelijk.






Oekraïense militairen zijn behendig in het maken van invloedrijke filmpjes met hun smartphone. Die strategie wordt door sommigen ook wel ‘tactisch TikTok’ genoemd.
Oekraïense militairen zijn behendig in het maken van invloedrijke filmpjes met hun smartphone. Die strategie wordt door sommigen ook wel ‘tactisch TikTok’ genoemd.

Foto Clodagh Kilcoyne/Reuters

Nederlandse mariniers verzamelden op sociale media en nieuwswebsites berichten over ontwikkelingen die voor hen van belang konden zijn. Denk aan de vluchtelingen die oversteken van Venezuela naar Caribisch Nederland. Maar nu maken ze deze digitale knipselkrant niet meer. Want in de berichten staan namen van personen. Het opslaan daarvan kán een schending van de privacyregels betekenen.

De Nederlandse luchtmacht wil met zoekacties op internet zicht krijgen op mogelijke dreigingen voor vliegbases, zoals betogingen of sabotage. Om de politie te kunnen waarschuwen als de dreigingen serieus lijken. Toch typt voorlopig niemand in de luchtmachttoren in Breda de zoektermen ‘vliegbasis X’ plus ‘betoging’ in. Want dat levert onvermijdelijk ook een bijvangst aan persoonsnamen op. Ook dat is mógelijk een inbreuk op de privacywet.

„Er is na het Land Information Manoeuvre Centre (LIMC) een angst ontstaan om persoonsgegevens te verwerken”, constateert onderzoeksbureau Eiffel in een paar maanden oud defensie-rapport. Het LIMC was een landmachteenheid, die in 2020 de coronapandemie en desinformatie in kaart bracht door te grasduinen op sociale media en websites – zonder juridische basis en zonder daarbij de privacywetgeving in acht te nemen.

Het LIMC werd na publicaties in NRC stilgelegd en uiteindelijk opgeheven. Daarna werden tientallen andere initiatieven van de krijgsmacht in het zogeheten informatiedomein tegen het licht gehouden en in twijfelgevallen bevroren, zoals in bovenstaande voorbeelden. De privacywaakhond van het ministerie van Defensie volgt alle militaire activiteiten op internet nu met argusogen.

Internetninja’s

Tegelijkertijd worden Nederlandse militairen geacht zich te ontwikkelen tot echte internet-ninja’s, die hun smartphones en laptops net zo makkelijk en effectief hanteren als hun handvuurwapens en granaatwerpers. Hedendaagse oorlogsvoering vereist dat militairen allerlei soorten informatie razendsnel kunnen verzamelen, duiden en gebruiken. Het LIMC, dat in zijn rapporten onder meer de demonstraties van Viruswaarheid en de complottheorieën rond Bill Gates belichtte, was dan ook bedoeld om te oefenen in dit ‘vechten met informatie’.


Lees ook: Landmacht verzamelde tijdens coronacrisis maandenlang informatie zonder juridische basis

Het LIMC-debacle laat zien dat de krijgsmacht klem zit tussen wat moet en (nog) niet mag, constateert de commissie-Brouwer in een eerder deze maand verschenen rapport. Brouwer is hard over de juridische brokken die met het LIMC zijn gemaakt („ontoelaatbaar voor een krijgsmacht”), maar nog harder over het falen van politici en ambtenaren om de krijgsmacht uit te rusten met het juiste juridische gereedschap.

Brouwer roept politici daarom op dit eindelijk goed te regelen, zeven jaar nadat ‘informatiegestuurd optreden’ officieel een onderdeel werd van de defensiestrategie. Minister Kajsa Ollongren (Defensie, D66) heeft de aanbevelingen van Brouwer inmiddels overgenomen. De Tweede Kamer buigt zich er donderdag over bij het debat over de toekomst van de krijgsmacht.

‘Tactisch TikTok’

Glimpen van die toekomst zijn nu al te zien in Oekraïne, dat bijna een jaar geleden werd binnengevallen door Rusland. De Oekraïense krijgsmacht is zeer bedreven in het maken van video’s met bijvoorbeeld kapotgeschoten woonblokken, en het scheppen van internetmemes zoals die over de mythische piloot die talloze Russische straaljagers zou hebben neergehaald. Die inspireren niet alleen de eigen militairen en burgers, maar ook buitenlandse regeringen, die daardoor wapens blijven sturen.

Zulke informatie-operaties zijn op zichzelf niet nieuw, signaleert het militaire vaktijdschrift Military Review, maar de Oekraïners geven op deze manier een masterclass ‘tactisch TikTok’. Met hun smartphone maken militairen op het slagveld filmpjes van mogelijke oorlogsmisdrijven of Russische onmacht en delen die. Dat gebeurt razendsnel en toch komt alleen naar buiten wat in de kraam van Oekraïne past.

Het filmpje van de kapotte Russische tank die werden weggesleept met een trekkerv maakte bijvoorbeeld voorgoed een einde aan het idee dat Rusland de oorlog wel even snel zou winnen. „De Oekraïense krijgsmacht heeft vermoedelijk in elke eenheid iemand die zulke content maakt, zoals je ook een gewondenhelper of miltrailleurschutter hebt”, zegt Gwenda Nielen. Zij hield zich voorheen bij defensie bezig met informatie-operaties en werkt nu bij een bedrijf dat desinformatie bestrijdt.

Het debacle met het LIMC toont dat de krijgsmacht klem zit tussen wat moet en (nog) niet mag

Nederlandse militairen zouden zich net zo makkelijk moeten kunnen bewegen in het informatiedomein, is het idee. Stel dat een onderofficier, zegt Nielen, soldaten hoort zeggen dat de oorlog in Oekraïne door het NAVO-bondgenootschap is uitgelokt. „Dan moet-ie snappen ‘hé, dit narratief komt uit Rusland’. En het gesprek kunnen voeren. ‘Waar heb je dat gezien? Oh, op TikTok, heb je die bron gecheckt? Dat komt van deze website van complotdenkers’.”

Militairen op uitzending moeten niet alleen weten waar de bruggen en bergen in het missiegebied liggen, maar ook weten wat er speelt onder de lokale bevolking. „Dus als de militairen ineens geen contact meer met de bevolking maken, moeten ze kunnen bedenken: kan dat komen door een onwaar verhaal dat onze tegenstanders verspreiden via sociale media?”, zegt Nielen. „En vervolgens bedenken wat ons verhaal wordt.”

Flitsmacht

Verkenningseenheden mogen daarvoor openbare bronnen doorzoeken, als militairen officieel zijn ingezet voor bijvoorbeeld een missie – met een regeringsbrief aan de Tweede Kamer. „Alleen spelen daarbuiten ook strategische conflicten, zoals Russische desinformatiecampagnes, in de zogeheten grey zone. Omdat formeel geen sprake is van oorlog mogen militairen dat soort dingen niet volgen op internet”, zegt Danny Pronk. Hij is een inlichtingenexpert, die voorheen bij de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) werkte.


Lees hier hoe de landmacht op internet speurde naardesinformatie

De MIVD mag wel inlichtingen verzamelen, maar die komen deels uit gesloten bronnen, zijn geheim en moeten vooral de Nederlandse staat beschermen. „De commandanten bij de landmacht, de marine en de luchtmacht hebben daarnaast ook operationele informatie nodig, om hun eenheden klaar te maken voor een eventuele inzet”, zegt Pronk: „In deze behoefte voorziet de MIVD nu nog onvoldoende.”

Dat is te zien bij de luchtmacht, die graag wil kunnen inschatten of en wanneer de Very High Readiness Joint Task Force, de ‘flitsmacht’ van de NAVO, ingezet wordt – en dus Nederlandse gevechtsvliegtuigen zullen opstijgen. De MIVD heeft waarschijnlijk te weinig capaciteit om de benodigde analyses te maken, staat in het Eiffel-rapport: „Het is waarschijnlijk ‘te laat’ als er pas informatie wordt verzameld op het moment dat de vliegtuigen al de lucht in moeten.” Daarom zou de luchtmacht op internet zelf bergen informatie bij elkaar willen harken – maar ja, privacywetgeving.

Zeef

Zo duikt de ‘klem’ van Brouwer steeds weer op. Om trends, ‘sentimenten’ en veel gedeelde verhalen (‘narratieven’) te vangen, zouden militairen het liefst aan de slag gaan met veelgebruikte software die razendsnel een zeef haalt door een oceaan aan openbare data (scrapen). Het is onvermijdelijk dat daarbij namen van personen op de zeef blijven liggen, of het nu gaat om een politicus of de houder van een Twitter-account met veel volgers.

De MIVD mag inlichtingen verzamelen, maar die komen deels uit gesloten bronnen en zijn geheim

De software gooit die namen er doorgaans wel uit, maar dat is toch een vorm van verwerking van persoonsgegevens. Daarmee valt het data-hamsteren onder de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG), met alle verplichtingen die daarbij horen, van bewaartermijnen tot een juridische grondslag.

Dat laatste is het belangrijkst, benadrukt de commissie-Brouwer in haar rapport, dat niet voor niets Grondslag gezocht heet: „Het principiële punt is en blijft dat bij de inzet van de krijgsmacht altijd een grondslag gebaseerd op een besluit van de regering vereist is.” Het LIMC zocht daarom maandenlang maar vergeefs naar zo’n grondslag, onder meer in de vorm van een verzoek om bijstand van de politie.


Lees hier hoe defensie ruziede over het LIMC

Om de krijgsmacht uit deze klem te bevrijden, doet Brouwer meerdere suggesties. Een: maak een nieuwe krijgsmachtwet, wat als nadeel heeft dat dit jaren kan duren. Twee: breng de hele krijgsmacht onder de AVG en laat de minister van Defensie een uitzondering maken voor de verwerking van persoonsgegevens in gevallen van „inzet of het ter beschikking stellen van de krijgsmacht”. Nadeel daarvan is dat de Raad van State vindt dat zulke uitzonderingen eigenlijk in een wet verankerd moeten kunnen worden.

Het meest kansrijk lijkt dan ook de derde suggestie: verzin iets binnen de bestaande regels. Door militairen te laten trainen in een „(nog te creëren) virtuele oefenruimte”. Of door een aantal van hen tijdelijk te laten meedraaien met de MIVD; zij kunnen dan „kennis en ervaring opdoen nodig bij inzet in het informatiedomein”.

Oefenen

MIVD-baas Jan Swillens wil aan zoiets best meewerken, denkt inlichtingenexpert Pronk: „Swillens heeft vaker laten weten meer te willen doen voor de krijgsmachtdelen.” Pronk betwijfelt alleen of de MIVD wel de capaciteit heeft om „honderden militairen op te leiden”. Het heeft volgens Nielen ook niet zoveel zin om „een enorme veiligheidsdienst op te tuigen met specialisten die geheime documenten produceren, terwijl juist gewone militairen analyses moeten maken op grond van openbare informatie.”

Voorlopig lijkt de beste oplossing militairen te laten oefenen in een afgeschermde omgeving met een eigen zoekmachine en (deels) gefingeerde data. „Toen ik nog inlichtingenofficier was bij de luchtmacht, gingen we op oefening in Canada en bedacht ik scenario’s voor de vliegers”, vertelt Pronk. „Dat kun je ook doen voor het informatiedomein.”

Gwenda Nielen ontwikkelt nu met de universiteit van Cambridge een „experimenteeromgeving” in Mastodon, dat als alternatief voor Twitter is opgekomen, waarin je uiteindelijk kunt trainen „met echte datasets, maar zonder de persoonsgegevens”. Het kost volgens haar wel veel tijd en geld om een complexe trainingsomgeving te maken, die de werkelijkheid benadert: „Terwijl die omgeving gewoon al bestaat, op ieders smartphone.”

Related Posts

De ene Ugchelenaar wil wafels uitdelen in het azc, een andere zegt: ‘We worden het afvoerputje van Ter Apel’

  • admin
  • November 18, 2024
  • 0

Deze foto is typerend voor de afgelopen tijd in Ugchelen, vindt Chris de Winter (72). Hij tikt op een zwart-witfoto in De Bron, dat op de keukentafel ligt in zijn ruime twee-onder-een-kapwoning. De Winter is redacteur van het kerkdorpsblaadje en schreef namens de plaatselijke PKN-kerk een stukje in de editie van 23 oktober. De foto toont een stuk karton dat tegen een raam van een oude basisschool in Ugchelen is geplakt. „Elk mens verdient een warme plek!”, staat erop, met een getekend hartje erbij. En daar weer onder, in een ander handschrift: „Behalve vluchtelingen.”

Begin oktober kondigde Apeldoorn aan dat de gemeente tot 31 december honderd noodbedden wil neerzetten in het oude schoolgebouw in Ugchelen, voor vluchtelingen die tijdens hun aanmeldproces niet meer in aanmeldcentrum Ter Apel terechtkunnen. Het oude gebouw staat midden in het dorp. Met honderd meter verderop de spiksplinternieuwe katholieke basisschool, de bso en het kinderdagverblijf.

Meteen na aankondiging van het plan ontstaat protest. De gemeente besluit na een dag al dat de opvang wordt beperkt tot een nachtnoodopvang. Toch laten ouders van leerlingen en omwonenden van de basisschool van zich horen. Er worden spandoeken bij het oude schoolgebouw opgehangen, met teksten als „Niet naast onze kinderen, dat moeten we verhinderen” en „AZC heilig, school onveilig”.

In een appgroep met zo’n zestig mensen spreken we af wie ’s avonds gaat staan als er bussen komen

Taco Oosterkamp
tegenstander van de opvang

Op 9 oktober gooit een onbekend persoon een explosief in de beoogde nachtopvang. Door de schade moet de komst van asielzoekers worden uitgesteld. Op een daaropvolgende informatieavond van de gemeente voeren woedende tegenstanders volgens aanwezigen het hoogste woord. Maar burgemeester Ton Heerts wijkt niet verder af van het plan.

Wanneer voor de tweede keer, laat in de avond, een bus met asielzoekers uit Ter Apel het dorp binnenrijdt, wordt die opgewacht door een groepje buurtbewoners. De asielzoekers worden uitgejouwd. Op beelden is te zien dat politiemensen een haag vormen, zodat de vluchtelingen naar binnen kunnen lopen. „Kijk eens, mooie kleertjes”, roept een buurtbewoner. Een ander: „Hij heeft nog een duurdere jas dan ik!” Iemand die uit de bus stapt heeft een gitaar op zijn rug, waarop hoongelach klinkt.

Een maand later is het stil in het dorp. Journalisten en cameraploegen hebben het protest gefilmd, ouders en omwonenden gesproken en vertrokken weer. De spandoeken bij het oude schoolgebouw werden weggehaald, de schade van de explosie is gerepareerd. Pas twee keer hebben asielzoekers de nacht doorgebracht in Ugchelen.

Welke gevoelens blijven hangen bij bewoners?

‘Perfect’

Wie Ugchelen inrijdt, ziet aan de dorpsrand grote, vrijstaande koophuizen en lanen met hoge bomen. In de dorpskern enkele huurwoningen. Ugchelen heeft een protestants kerkje, een supermarkt en een winkelstraat met rode klinkers. Het dorp heeft zo’n 6.000 inwoners, van wie een derde ouder is dan 65. Er zijn wandelclubs, een tennisvereniging en ’s avonds wordt er gebiljart in het dorpshuis Ugchelens Belang. De gelijknamige dorpsvereniging organiseert jeugddisco’s en een sinterklaasintocht. De buurtbus draait op vrijwilligers.

Bas te Riele (55) en Jaap van de Kamp (57) vinden Ugchelen „fijn en groen”. Ze drinken een alcoholvrij biertje in het dorpshuis. Aan de andere tafels wordt gekaart, het vrouwenkoor is net klaar met repeteren en de biljartclub verorbert een bittergarnituur. Te Riele woont al zijn hele leven in Ugchelen, Van de Kamp sinds een paar jaar. „Maar ik voel me geen nieuwkomer”, zegt hij. „Als je een beetje je best doet, is het een open gemeenschap.”

Ja, ze zien overal in het land weerstand tegen asielopvang, maar bijna iedereen die NRC in Ugchelen spreekt, zegt dat ze het hier niet op deze manier hadden verwacht.

Het dorp Ugchelen, nabij Apeldoorn.

Kritisch

„Ik had verwacht dat mensen kritisch zouden zijn, maar niet discriminerend,” zegt een man bij de biljarttafel. Vanwege de gevoeligheid van het onderwerp wil hij anoniem blijven. De biljarter was op de informatieavond: „Voor mijn gevoel hadden een paar ouders van basisschoolkinderen de overhand en die reageerden heel agressief.”

De dorpsraad heeft slechts vier of vijf mails en een belletje over de kwestie gehad, zegt voorzitter Te Riele. „En die berichten waren niet negatief, eerder vragend.” Dat komt volgens medebestuurslid Van de Kamp misschien omdat de raad niet overal bekend is, maar ook omdat maar een klein deel van het dorp rond de school woont. „Degene die het hardst schreeuwt, krijgt de aandacht, hè”, zegt Te Riele.

„Jij bent de spreekbuis van Ugchelen, hebben de mensen het veel over de asielzoekers?”, vraagt Te Riele aan de uitbaatster van Ugchelens Belang, Gonny Bakker (‘Gon’), die een schaal gevulde eieren voor de mannen neerzet. Ze schudt haar hoofd. „Heel Nederland had het erover. Maar nu valt het mee.” Kent ze mensen die enorm tegen zijn? Ze denkt na. „Nee, ik zou het niet weten.”

Degene die het hardst schreeuwt, krijgt de aandacht

Bas te Riele
bestuurslid dorpsraad

Toch zijn de tegenstanders er wel degelijk. „Wij zijn de harde kern”, zegt Ugchelenaar Taco Oosterkamp (44). Hij heeft vier kinderen van basisschoolleeftijd en maakt zich zorgen. „Deze mensen uit de bussen zijn niet gescreend, wij zijn zo het afvoerputje van Ter Apel.” Oosterkamp maakte de protestspandoeken en hing ze aan de oude school. „In een appgroep met zo’n zestig mensen spreken we af wie er ’s avonds gaat staan als er bussen komen. Dan tellen we de mensen, kijken we of het COA zich aan de afspraken houdt.”

Kan hij zich voorstellen dat andere dorpsbewoners dat intimiderend vinden? „Een paar mensen in de groep zijn soms iets te enthousiast, om het maar zo te zeggen. Ik begrijp ze wel, er komt veel emotie bij kijken.”

„Ik weet niet hoe ik het moet uitleggen”, zegt Ramona Schol (42), in de deuropening van haar huis achter de basisschool als ze wordt gevraagd naar haar precieze zorgen over de asielzoekers. „De kinderen op school zijn zo’n opvang niet gewend. Er komen alleen mannen en je weet niet wat die mensen hebben meegemaakt.” [Een incorrect beeld: volgens de site van de gemeente kunnen er ook vrouwen komen.]

Schol: „Vroeger was ik hier helemaal niet zo mee bezig. Maar nu denk ik: we zijn ons de hele tijd aan het aanpassen. Overal worden moskeeën gebouwd en Sinterklaas is niet meer wat het was. Er zijn weinig woningen, waarom gaan wij niet voor?” De landelijke discussie over „de grenzen dicht” vormde misschien ook wel haar mening, denkt ze.

De basisschool waarbij in de buurt de nachtnoodopvang komt.
Foto Merlin Daleman

Appgroep

De Winter, van de dorpskrant, blijft achter met een oncomfortabel gevoel, zegt hij. In de buurtpreventie-appgroep laaide direct na de aankondiging van de gemeente een discussie op. „Iemand schreef: ‘Hoorden jullie dat er een asielzoekerscentrum komt? Onze veiligheid is in het geding.’ Mensen reageerden gelijk: ‘Hoezo? Moeten we bang zijn voor deze mensen?’” vertelt De Winter.

Uiteindelijk wordt een aparte appgroep opgericht voor „iedereen die zich zorgen maakt” over de noodopvang. „Niet zeuren als het straks uit de klauwen loopt,” zegt iemand nog ter afscheid.

De harde tegenstanders hebben volgens sommige dorpelingen een „racistische” of „bevooroordeelde” mening. Tegenstanders zouden asielzoekers op de informatieavond ‘spermabommen’ en ‘criminelen’ hebben genoemd. De rest van het dorp lijkt juist goed op haar woorden te passen.

De Winter wilde op de informatieavond een „tegengeluid” laten horen, maar deed het niet. En wie zwijgt, stemt toch een beetje toe. „Dat voelt ongemakkelijk”, zegt hij. „Maar een paar mensen waren heel boos.” Hij vraagt zich af of een tegengeluid zou hebben geholpen. „Ik denk dat de situatie alleen maar was geëscaleerd.”

De Winter schreef namens de kerk in De Bron enerzijds „de zorgen van ouders en omwonenden serieus” te nemen en begrip te hebben voor „gevoelens van onveiligheid”, maar anderzijds moeite te hebben „met de wijze waarop de asielzoekers worden bejegend”. Over die zin heeft hij lang nagedacht. „We willen mensen niet het gevoel geven dat ze geen onveiligheid mogen voelen. Maar dat betekent niet dat hun gevoel terecht is.”

Ugchelenaar Erik van Capelleveen (69) las het stukje ook. „Dit is zo zoet als het maar kan”, zegt hij als uitgesproken voorstander van de noodopvang. „Ze willen natuurlijk niks plaatsen waar iemand zich aan kan storen.” In zijn hal staat een rieten mand met stroopwafels, per stuk verpakt in plastic. Elk krijgt een labeltje met ‘welkom’ erop en Van Capelleveen en zijn buurman willen de wafels – met toestemming van het COA – op de bedden in de noodopvang leggen. Hun actie gaat vergezeld met een ingezonden brief in De Bron, „waarin we schrijven hoezeer we ons schamen voor hoe Ugchelen in het nieuws kwam”, zegt hij.

Lees ook

Arnhem verruimt opvang voor asielzoekers en statushouders: ‘Dat zit in ons dna’

De wijk Hoogkamp, vlak bij Het Dorp waar vluchtelingen worden opgevangen.

Polarisatie

Ugchelenaar en ChristenUnie-raadslid Peter Kranenburg, die met een vervelend gevoel terugkijkt op de gebeurtenissen, denkt dat de ‘zwijgende meerderheid’ zich niet uitspreekt, omdat het niets oplevert. Tegenstanders verenigen zich in een appgroep. Zodra ze worden tegengesproken, richten ze weer een nieuwe groep op. „Zo blijven ze elkaar versterken in hun ideeën.”

Van Capelleveen merkt dat hij het moeilijk vindt om met tegenstanders te praten. Toen hij op een avond de hond uitliet, sprak hij een groepje buurtbewoners dat op de bus uit Ter Apel wachtte. Hij vroeg wat hun bedoeling was. „Dan beginnen ze meteen over de risico’s voor hun kinderen.” De zestiger sloeg dicht. „Zij zijn meteen heel emotioneel – en ik ook. Dan wordt een gesprek lastig.”

Komen mensen met verschillende meningen elkaar wel tegen? De Winter, Van Capelleveen en de mannen van de dorpsraad hebben niemand in hun kring met een compleet andere mening.

Renee Rox (62) leunt in een voortuin op een schop. „In mijn kring was niemand echt hard tegen de opvang”, zegt hij. „Mensen van buiten Ugchelen denken nu misschien dat iedereen tegen is, dat is onzin.” De kennis, van wie deze tuin is die Rox aan schoffelen is, was niet positief. „Ik zei net tegen hem: als je zelf in zo’n situatie zit, ben je ook blij dat je geholpen wordt toch? ‘Ja’, zei-ie. ‘Da’s ook wel waar.’”

Tegenstander Taco Oosterkamp kent genoeg mensen die geen probleem hebben met de opvang. „Van mijn twintig buren zijn vijftien voor”, zegt hij. „Ik praat wel met hen, maar het is gewoon hun mening. Er valt niet over te discussiëren.”

Erik van Capelleveen: „Tegenstanders zijn meteen heel emotioneel – en ik ook. Dan wordt een gesprek lastig.”
Foto Merlin Daleman

Risico’s

De dorpsraad kreeg van een inwoner de vraag of de raad iets in de discussie kan betekenen. „Dat vind ik lastig”, zegt Te Riele. „Misschien is het een zwaktebod, maar ik heb niet de illusie dat we die boze mensen kunnen laten inzien hoe de rest denkt. De polarisatie is te groot.” En uiteindelijk, wil Van de Kamp toevoegen, is er nu heel weinig aan de hand in Ugchelen. Dus waarom zou je het vuur opnieuw aanwakkeren?

Taco Oosterkamp vindt de polarisatie niet erg. „Iedereen moet vrijuit zijn mening kunnen geven. En ja, sommigen gaan dan over de schreef. Die heb je altijd.”

Van Capelleveen hoopt juist dat de dorpelingen nog reflecteren op hun eigen rol. „Ik zou het echt rot vinden als 31 december de tijdelijke opvang stopt en dat we dan vergeten dat deze nare dingen hier gebeurden.”

Intussen hebben slechts twee keer mensen in het oude schoolgebouw overnacht. Ter Apel kampt nog steeds met capaciteitsproblemen, maar kiest eerst voor nabijer gelegen crisisnoodopvanglocaties. Vindt Oosterkamp zijn protest niet een hoop gedoe om niets? „Nee”, zegt hij. „Zonder onze opstand had de gemeente het plan voor een dagnoodopvang niet veranderd in een nachtnoodopvang. Dat hebben wij wel voor elkaar gekregen. Zeker weten.”

Lees ook

Albergen maakt zich op voor komst asielzoekers. ‘Van mij mogen ze komen’, zegt de een, een ander kocht een tweede hond

Landhotel ’t Elshuys in Albergen, waar over twee weken de eerste 150 asielzoekers arriveren.


Met een ‘goedgevulde grabbelton’ aan filmpjes en verhalen brengen deze geschiedenisdocenten de Tweede Wereldoorlog tot leven

  • admin
  • November 18, 2024
  • 0

De opa van Sem Stillebroer (21) was vijf jaar toen er een Engelse bommenwerper neerstortte vlak bij de boerderij waar hij woonde, in het Friese Wartena. Het was 5 september 1942 en het toestel was onderweg naar Bremen geraakt door het Duitse afweergeschut. Het scheerde over de boerderij heen en belandde in het laagveenmoeras de Alde Feanen. „Mijn pake sprong met zijn zusje een greppel in om haar te beschermen”, vertelt Stillebroer, die in zijn laatste jaar van de opleiding tot docent geschiedenis zit. Het verhaal van zijn opa kan hij goed gebruiken als hij lesgeeft over de oorlog, zegt hij. „Ik probeer het persoonlijk te maken, zodat leerlingen zich kunnen inleven.”

NRC heeft Stillebroer en twee andere geschiedenisleraren uitgenodigd op de redactie om te praten over hoe ze lesgeven over de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding. Hoe geven zij dit verhaal door aan jongeren die nu op school zitten?

De collectieve herinnering aan die tijd vervaagt doordat de gebeurtenissen steeds verder in het verleden liggen en leerlingen van nu geen ouders of grootouders hebben die de oorlog nog meemaakten. Bovendien verandert Nederland van samenstelling en groeien sommige kinderen op in een gezin waar de Tweede Wereldoorlog een minder vanzelfsprekend ijkpunt in de geschiedenis is.

De docenten aan tafel bevinden zich in verschillende fases van hun loopbaan. Stillebroer begon dit schooljaar als leerkracht in opleiding (lio) op Piter Jelles !mpulse in Leeuwarden. Hij heeft onderbouwklassen waarin vmbo-t (mavo), havo en vwo gemengd zijn. „Ik geef het vak mens & maatschappij, een combinatie van geschiedenis, aardrijkskunde, economie en maatschappijleer.” Hidde Wierda (29) zit in zijn achtste jaar als leraar, hij werkt bij de Christelijke Scholengemeenschap Buitenveldert in Amsterdam en werd in oktober uitgeroepen tot geschiedenisdocent van het jaar. Hij doet „eigenlijk alles”, mavo, havo en vwo, en is bezig met een masteropleiding tot eerstegraadsdocent, zodat hij ook de bovenbouw vwo kan lesgeven. Joke Osinga (61) heeft 36 jaar leservaring en werkt bij het Alkwin Kollege in Uithoorn. Zij geeft les in de bovenbouw van het vwo.

De school van Wierda heeft van de drie de meeste diverse leerlingenpopulatie. „Het is een heel mooie weerspiegeling van Amsterdam”, zegt hij. Of kinderen met een migratieachtergrond minder basiskennis over de oorlog meebrengen van huis, durft hij niet te zeggen. „Hun interesse in het onderwerp is in elk geval even groot.” Stillebroer brengt in herinnering dat de oorlog ook in Marokko in het collectieve geheugen gegrift staat. Het land, dat in die tijd door de Fransen gekoloniseerd was, werd vanaf 1940 bestuurd door het Vichy-regime, dat met de nazi’s collaboreerde. In 1943 werd het land bevrijd en daarna vochten Marokkaanse militairen mee aan geallieerde zijde. Stillebroer: „Als jouw ouders of grootouders daar vandaan komen, hebben die de Tweede Wereldoorlog net zo goed meegemaakt.”

Lees ook

‘Het is onze plicht om de oorlog te blijven herdenken’, zeggen de Bloemenkinderen van Oosterbeek

Wim van Zanten, Robert Voskuijl, Victor en Feija zijn bloemenkinderen in Oosterbeek.

Westerborkfilm

Wat Osinga opvalt is dat het gesprek al snel gaat over ‘de’ oorlog. Voor eerdere generaties was dan meteen duidelijk over wélke oorlog het ging, zegt ze, maar voor leerlingen van nu „staat die oorlog in een rijtje van andere oorlogen”. Ze heeft niet de indruk dat leerlingen minder geïnteresseerd zijn in de Tweede Wereldoorlog. „De fascinatie is er wel. Alleen, je moet harder werken om de boodschap over te krijgen.”

De hulpmiddelen die ze in de les gebruikt, zijn door de tijd heen veranderd. „Helemaal in het begin had je een boek en een videoband en de Anne Frank Krant, dat was dan het extraatje. En er waren leerlingen die voorwerpen van huis meenamen, zoals distributiebonnen. Daar waren verhalen bij: mijn opa dit, mijn opa dat”, zegt Osinga. Dat is nu niet meer zo. Je kunt wel een gastspreker aanvragen via Kamp Westerbork. „Maar dat wordt ook al lastiger.” Er zijn steeds minder ooggetuigen. En de hele tijd luisteren naar de leerkracht, „dat trekken ze niet. Dus: filmpje hier, filmpje daar.”

Ze heeft een „goedgevulde grabbelton” met materiaal, zoals De Westerborkfilm uit 1944, die toont hoe het eraan toeging in het kamp. De film is ingekleurd en het tempo is aangepast, waardoor de beelden er hedendaags uitzien. „Dat geeft een beetje een schrikeffect: o jee, hier hebben we het dus over: echte mensen die in een trein stappen, in plaats van abstracte zwart-witfiguren uit een ver verleden.”

Je leidt een kind niet op tot historicus, geschiedenisles heeft een functie

Hidde Wierda
geschiedenisdocent

Wierda maakt, als de les gaat over de laatste dagen van de oorlog, gebruik van de Bevrijdingsjournaals van de NOS, waarbij het nieuws uit die tijd van dag tot dag wordt gepresenteerd. Er is een aflevering over Dolle Dinsdag, 5 september 1944. De Nederlanders dachten toen dat de bevrijding ophanden was. Ze stonden al klaar om de geallieerden binnen te halen, terwijl het nog maanden zou duren. In de klas haalt Wierda dan zijn opa aan. „Hij woonde in Haarlem, daar heb je de Amsterdamse Poort. De Haarlemmers zeiden hoopvol tegen elkaar: de geallieerden staan al voor de poort. De Duitsers kregen vlekken in hun nek van de paniek. Maar het was nog niet zover, eerst kwam de hongerwinter.”

Hij neemt leerlingen ook mee naar het Namenmonument in de Weesperstraat in Amsterdam, waarop de namen staan van ruim 102.000 slachtoffers van de Holocaust die nooit een graf kregen. „Dat vinden de leerlingen heel indrukwekkend.” En zijn school gaat elk jaar met 4 mavo naar de Duitse stad Aken. „Daar geef ik mijn leerlingen opdracht om als een soort oorlogsfotograaf door de stad te gaan en foto’s te maken van overblijfselen van de oorlog. Daarmee moeten ze een reconstructie maken van de Slag om Aken (oktober 1944). Dat mogen ze doen vanuit het perspectief van de geallieerden of van de nazi’s.” In de bovenbouw bezoeken de leerlingen de concentratiekampen Sachsenhausen en Auschwitz.

Excursies zijn helaas niet altijd mogelijk, zegt Osinga. „Als jij een bus regelt en klassen gaan weg, vallen andere lessen uit. Dat geeft veel gedoe.” Er zijn ook andere manieren om de oorlog dichterbij te halen. Ze neemt bijvoorbeeld het namenboek mee naar de klas, waarin de 102.000 namen ook staan. „Dat laat ik door de klas gaan.” Ze laat de leerlingen ook primaire bronnen bestuderen. „Er zijn veel dagboekfragmenten.” Daar laat ze de leerlingen dan over nadenken. „Met een kritische blik, zodat ze leren de betrouwbaarheid van bronnen te onderzoeken.”

Stillebroer zit geboeid te luisteren. Hij laat zich graag door de andere twee inspireren. „Ik wil dit schooljaar met mijn leerlingen naar het Fries Verzetsmuseum gaan, dat is maar tien minuten van school. Ik zou ook heel graag een gastspreker in de klas willen. Maar ik hoor van Joke en Hidde nu ook andere goede ideeën. We hebben hier de Blokhuispoort, een voormalige gevangenis, waar 51 mensen zijn bevrijd door het Friese verzet. Nu zit er een bibliotheek en restaurantjes, leerlingen fietsen er dagelijks langs. Ik wil ze meegeven wat daar is gebeurd.”

Lees ook

Kamp Erika: wat Nederlands onbekendste concentratiekamp ons leert over goed versus fout

Het justitiële strafkamp Erika bij Ommen, 1943.

Holocausteducatie

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Joke Osinga.” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Joke Osinga.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-2.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/17162007/data124361302-a6f997.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-10.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-8.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-9.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-10.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-11.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/M9uSQj6EdR0qQM5kDxcVoWqFDSA=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/17162007/data124361302-a6f997.jpg 1920w”>

Joke Osinga.

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Hidde Wierda.” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Hidde Wierda.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-3.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/17162007/data124361256-e3b0da.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-14.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-12.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-13.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-14.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-15.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/fqzbJxl5pgG5xY_2YIgeZtGEvNc=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/17162007/data124361256-e3b0da.jpg 1920w”>

Hidde Wierda.

<figure aria-labelledby="figcaption-2" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Sem Stillebroer. ” data-figure-id=”2″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Sem Stillebroer. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-4.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/17162006/data124361308-f7b202.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-18.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-16.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-17.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-18.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/met-een-goedgevulde-grabbelton-aan-filmpjes-en-verhalen-brengen-deze-geschiedenisdocenten-de-tweede-wereldoorlog-tot-leven-19.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/YSrqfEQBn9apXfjTYc4SsxPfomM=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/17162006/data124361308-f7b202.jpg 1920w”>

Sem Stillebroer.

Foto’s: Frank Ruiter

Het kabinet maakte in juni een Nationaal Plan Versterking Holocausteducatie bekend. Daarin staat: „Als de Holocaust als afschuwelijke manifestatie van antisemitisme uit het collectieve geheugen verdwijnt, groeit de ruimte voor antisemitisme en andere vormen van uitsluiting in het heden. Bovendien krijgen degenen die de Holocaust willen afdoen als mythe of overdrijving makkelijker een voet tussen de deur.”

Om leerlingen uit te leggen hoe de Holocaust kon plaatsvinden, neemt Stillebroer met hen de theorie van hoogleraar Gregory Stanton door, die stelt dat genocide een voorspelbaar proces is dat bestaat uit tien stappen. „Het is niet zo dat de Joden van de ene op de andere dag werden uitgemoord, het was een glijdende schaal. Mensen werden eerst geclassificeerd als Joden, vervolgens werden ze gestereotypeerd, dan gedemoniseerd, en ga zo maar door.” Daarmee wil hij leerlingen bijbrengen dat de manier waarop mensen zich gedragen tegen andere bevolkingsgroepen grote gevolgen kan hebben. „De schaal waarop de moord op de Joden in de Tweede Wereldoorlog plaatsvond, is uniek in de geschiedenis, maar genocide is op zichzelf geen uniek fenomeen. Die stappen richting genocide kun je ook herkennen in andere volkerenmoorden, zoals in Kosovo en Rwanda.”

Ik probeer het persoonlijk te maken, zodat leerlingen zich kunnen inleven

Sem Stillebroer
geschiedenisdocent

Hij werd tijdens zijn opleiding gewaarschuwd dat lesgeven over de Holocaust in deze tijd kan leiden tot lastige discussies. Er kunnen leerlingen zijn die Joden niet zien als slachtoffers maar als daders, vanwege het geweld van Israël tegen de Palestijnen. In een visie op holocausteducatie moest hij voor school beschrijven hoe hij daarmee zou omgaan. „Mocht je in zo’n soort situatie terechtkomen tijdens de les, dan denk ik dat het van groot belang is om aan de desbetreffende leerlingen duidelijk te maken dat je deze twee situaties [de Holocaust en het geweld van Israël tegen de Palestijnen in de Gaza] van elkaar moet scheiden en apart moet beoordelen”, schreef hij in zijn essay. Dat was in juni vorig jaar, sindsdien is het onderwerp alleen maar pregnanter geworden. Toch heeft zo’n discussie zich tot nu toe nog niet voorgedaan in zijn klas.

Ook de twee anderen hebben het nog niet meegemaakt. Wierda is het met zijn collega eens. „Je moet het los van elkaar zien. En leerlingen kunnen dat ook, is mijn ervaring.” Hij probeert in de klas een klimaat te scheppen waarin respectvol met gevoelige onderwerpen wordt omgesprongen. Eerst benoemt hij dat het een „moeilijk onderwerp” is, „maar moeilijke onderwerpen moet je ook bespreken, zoals je een ruzie ook wel eens met elkaar moet bespreken”. Als je op die manier voorwaarden creëert voor een respectvol gesprek, weten leerlingen heel goed hoe ze dat moeten voeren, zegt hij.

Lees ook

‘Vindt u Palestijnse kindjes ook lief?’, vraagt de scholier aan de Joodse oorlogsoverlevende

Rolf Loewenstein (84) wordt geïnterviewd door de leerlingen Pien, Mex en Mawin (allen 11) van basisschool De Wilderen in Waalre.

Rechtsstaat

Volgens de stichting SLO, het nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling, is bij het onderwijs over de Tweede Wereldoorlog niet alleen de overdracht van kennis belangrijk, maar ook van waarden, zoals het belang van de rechtsstaat die tijdens de oorlog buiten werking werd gesteld. Daarnaast kan het verhaal van de oorlog kinderen leren zich te verplaatsen in verschillende perspectieven.

De fascinatie is er wel. Alleen, je moet harder werken om de boodschap over te krijgen

Joke Osinga
geschiedenisdocent

„Kennis is het beginpunt”, zegt Osinga instemmend. Als zij haar leerlingen vertelt dat er in de oorlog geen vrije verkiezingen waren, probeert ze over te brengen wat het ontbreken daarvan betekent. „Ik werk op een stembureau. Afgelopen keer was er een mevrouw van 92 die helemaal trillend van de inspanning van haar scootmobiel af kwam, om maar dat ene vakje te kunnen inkleuren. Dan vraag ik in de klas: waarom denken jullie dat het voor die mevrouw zo ontzettend belangrijk is om te stemmen?”

Dat is de essentie van het vak, zegt Wierda. „Je leidt een kind niet op tot historicus, geschiedenisles heeft een functie. Je wilt dat een leerling in staat is om met genoeg historische voorkennis een kritische burger te zijn, die met analytisch vermogen echt van nep kan onderscheiden en een gefundeerde mening kan vormen in een open, vrije democratie.”

Lees ook

Strompelen over bakstenen om iets van de oorlog te ervaren

Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Hooghalen


Het is aanpoten om de reusachtige herenboerderijen in Oldambt te onderhouden, maar ‘mijn verstand zegt dat dit moet blijven’

  • admin
  • November 18, 2024
  • 0

‘Er gaat in Groningen een verhaal over ons rond. Dat we ooit zo rijk en imposant waren. Dat onze zuilen versierd waren met klassieke vrouwenbeelden. Maar tijden veranderen. Door weer en wind liet het pleisterwerk van de gezichten los. Huilende bruiden, worden we genoemd.”

Wie door het Oldambt in Oost-Groningen rijdt, ziet de enorme herenboerderijen al van verre in het uitgestrekte landschap staan. Af en toe staat er een nog in volle glorie, perfect onderhouden. Maar vaak is de schuur ingestort. Of staat alleen het voorhuis nog overeind en is de schuur gesloopt. Veel van deze boerderijen zijn in slechte staat. Het onderhoud van een Oldambtster boerderij, met een gemiddelde oppervlakte van 825 vierkante meter alleen al voor de begane grond, kost tijd en geld.

De boerderij en schuur van Boelo ten Have en Annemarie Nijhoff in Drieborg is erg beschadigd door bodemdaling en aardbevingen, ze wachten op groen licht om te kunnen verbouwen. Tom Tieman (l) maakte onlangs een documentaire over dit onderwerp, Huilende Bruiden.
Foto Kees van de Veen

In zijn film Huilende Bruiden vertelt documentairemaker Tom Tieman het verhaal van de vergane glorie van de imposante herenboerderijen in het Oldambt alsof ze het zelf vertellen. Hij geeft de boerderijen een stem en laat ze spreken over wat ze hebben meegemaakt. „Ik ben een herenboerderij. Parel van het Oldambt. Boerenkathedraal. Graanpaleis. Maar die dagen zijn voorbij.”

Geen enkele herenboerderij is hetzelfde. De boeren staken elkaar de loef af

Tom Tieman
documentairemaker

Voor Huilende Bruiden volgde hij de eigenaren van twee Oldambtster boerderijen, vaak gebouwd in de periode 1880 tot 1920, een tijd waarin boeren in Oost-Groningen met graan enorme rijkdom vergaarden. „Geen enkele herenboerderij is hetzelfde”, zegt Tieman. „Ze staken elkaar de loef af.” 

Gaswinning

In Nieuwolda staat een van de oudste Oldambtster boerderijen, gebouwd in 1771. De bijbehorende kapschuur stamt uit 1900. In 1881 liet een rijke boer daarnaast een villa met slingertuin bouwen. De oude boerderij werd gebruikt om graan in op te slaan. Ronny en Karin Sauselé-Bakker kochten de villa in 2010 en knapten het huis op. Negen jaar lang zagen ze de oude boerderij naast hun huis steeds verder achteruitgaan. Het woonhuis aan de voorkant was al jaren verlaten. Het zat vol stof en spinnenwebben, planken van het plafond kwamen naar beneden. Het dak van de schuur stortte in.

In 2019 kochten ze het pand. Ze hebben de boerderij van 25 meter breed en 55 meter lang volledig gerenoveerd. In het voorhuis verhuren ze nu twee vakantiewoningen, in de enorme schuur bouwen ze een vergaderzaal om te kunnen verhuren. Het is een succesverhaal in het Oldambt. Ze kregen vorig jaar de Pieter van Vollenhovenprijs, voor een organisatie die een monumentaal pand heeft behouden door het een nieuwe bestemming te geven. Regelmatig leiden Ronny en Karin mensen rond die interesse hebben om zelf zo’n boerderij te kopen. Dat het ze gelukt is, komt vooral door de goede voorbereiding, denkt Karin. „Voor we de boerderij kochten, hebben we drie jaar lang alles uitgezocht en plannen gemaakt. Wat voor pand is het, wat moet er gebeuren, voor welke subsidies komen we in aanmerking? We wilden de risico’s uitsluiten voor we eigenaar werden.”

De grote herenboerderijen in Noord-Oost Groningen in de gemeente Oldambt hebben veel onderhoud nodig, maar dat kan niet iedereen opbrengen.

Foto’s Kees van de Veen

Zo goed vergaat het lang niet alle boerderijen in het Oldambt. „Mensen uit het westen van het land kopen hier een boerderij omdat die in hun ogen goedkoop is”, zegt Ronny. „Dan komt het onderhoud aan de beurt of is er iets met het dak. En dan hebben ze een groot probleem. Of ze bedenken pas als ze het hebben gekocht wat ze ermee willen doen en dan blijkt dat niet te mogen. Dat is lastig.”

In Drieborg, zo’n twintig kilometer van Nieuwolda, springt een enorme boerderij al vanaf de weg in het oog. Niet alleen door de grootte, maar ook doordat de voorkant roze is geschilderd. De kleur van wanhoop, zegt Tieman. Voor zijn documentaire volgde hij eigenaren Boelo ten Have en Annemarie Nijhoff. Ten Have is de zesde generatie die hier woont en boert. De boerderij werd in 1824 gebouwd, het pand heeft schade aan de fundering. De houten palen rotten weg, waardoor de boerderij verzakt. Deuren en ramen willen niet meer open. Dan zaagt Ten Have er maar weer een stukje af, zodat ze open kunnen. In de muren en de vloeren zitten enorme scheuren. Zo groot, dat je er doorheen kan kijken.

Volgens Ten Have wordt de schade veroorzaakt door de gaswinning in Groningen. Maar zijn boerderij valt net buiten het mijnbouwschadegebied en compensatie voor de schade kan hij daardoor niet krijgen. Uit frustratie verfden hij en zijn vrouw de voorkant twee jaar geleden roze. Sindsdien zijn er veel mensen over de vloer geweest, veel toezeggingen gemaakt, maar is er nog niets aan de fundering gedaan. Zelf doet hij niets meer aan het onderhoud totdat duidelijk is wat er gaat gebeuren. Sloop het maar en zet er iets nieuws neer, denkt hij regelmatig. Maar het is een Rijksmonument. Slopen is verboden.

Een verwaardeloosde boerenschuur bij Beerta.
Foto Kees van de Veen

Voorheen betekende het veel voor hem dat zijn familie al zo lang in de boerderij woont, vertelt Ten Have aan de keukentafel. Maar als hij nu naar de boerderij kijkt, wordt hij verdrietig. „De band is weg. Mijn verstand zegt dat dit moet blijven, maar ik ben er klaar mee. Ik hoop dat als het klaar is, het gevoel weer terugkomt.”

Je moeten weten waar je aan begint als je zo’n boerderij koopt, zegt Ten Have. „Het is prachtig om zo’n pand te kopen, maar het kost een hoop tijd, geld en energie. Een enkeling lukt het, maar veel mensen niet. Die raken gedesillusioneerd. Veel boerderijen hier zijn aan het verpauperen.” 

Doorzettingsvermogen

Zonder funderingsschade en met een hoop discipline en doorzettingsvermogen is het onderhoud te doen, vindt Ten Have. „Je hebt discipline nodig om het bij te houden en doorzettingsvermogen voor als je een flinke tegenslag hebt. Je moet er bovenop zitten, alles goed in de gaten houden.” 

Hier zou de overheid mee kunnen helpen, denkt Ten Have. „Niet iedereen ziet wat er moet gebeuren. Daar zou je eigenaren praktisch mee kunnen helpen. Advies geven over wat er dit jaar aan onderhoud moet gebeuren.” Dat kost al snel een paar duizend euro per jaar, zegt Ten Have. In 2018 deed Libau, de kennisorganisatie voor cultureel erfgoed in Groningen en Drenthe onderzoek naar de Oldambtster boerderijen. Een eigenaar die zo’n boerderij „sober, doelmatig en planmatig onderhoudt, zou hiervoor gemiddeld jaarlijks zo’n 10.000 tot 15.000 euro moeten reserveren”, berekende de organisatie. Sindsdien zijn deze kosten alleen maar gestegen.

De gerenoveerde boerderij en schuur van Ronny en Karin Sausele-Bakker in Nieuwolda. Toeristen kunnen hier nu overnachten.

Foto’s Kees van de Veen

Ook Ronny en Karin Sauselé-Bakker vinden dat er best wat meer hulp voor eigenaren mag komen. „Je moet ontzettend veel uitzoeken. Met de gemeente, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, subsidies. Veel mensen hebben geen idee hoe dat werkt”, zegt Karin.

Daar wil Peter Prak wat aan doen. De initiatiefnemer van Knarrenhof, hofjes voor ouderen om te wonen, is zelf geboren in het Oldambt. Hij groeide op tussen de gigantische boerderijen. Dat ze nu in verval raken, vindt hij doodzonde en tegelijkertijd begrijpelijk. „Zo’n pand is eigenlijk te groot om alleen te onderhouden”, zegt Prak.

Hij heeft de Ontwikkelingsmaatschappij voor Monumentale Massa’s opgericht, om te bemiddelen tussen de eigenaar en partijen die iets met een boerderij willen doen. Bij het Nationaal Programma Groningen (NPG), een samenwerkingsverband van het Rijk, de provincie Groningen en gemeenten, heeft hij 3 miljoen euro aangevraagd voor zijn plan. Prak denkt dat er 342 boerderijen voor in aanmerking komen. Negentien eigenaren hebben zich tot nu toe gemeld.

Ze zijn ontiegelijk groot. Je kunt er meerdere mensen in huisvesten, wat kan helpen met de woningnood van jongeren en statushouders

Peter Prak
initiatiefnemer Knarrenhof

Prak wil de boerderijen anders inrichten. „Ik zie ze als woonverzamelgebouw. Ze zijn zo ontiegelijk groot. Inclusief de schuur heb je het over een halve hectare aan woongebied. Honderden vierkante meters. Daar kun je meerdere mensen in laten wonen. Dat kan ook helpen bij de woningnood van jongeren en statushouders.’

De boerderijen horen bij het landschap in het Oldambt, vindt Prak. „Als je in het Oldambt bent, zie je altijd ergens in de verte die grote, monumentale massa’s. Je ziet overal gigantische schuren en boerderijen. Als die er niet meer zijn, dan is het net alsof je in Flevoland bent.” 

Een hoekje in de gerenoveerde boerderij van Ronny en Karin Sausele-Bakker in Nieuwolda.
Foto Kees van de Veen