De instorting van de oever aan het Valkenburgse Meer leek plotsklaps, maar was eigenlijk wel te verwachten

Het Valkenburgse Meer geeft en het Valkenburgse Meer neemt. Zoals het eilandje aan de zuidwestelijke oever, waar surfers wel eens bramen gingen plukken. Het voorjaar daarop was het er niet meer, – blijkt uit de terugblikfunctie van Google Earth.

Maar zo ruw als op 1 april jongstleden sloeg het meer niet eerder toe: tientallen meters oever werden verzwolgen in de diepte van de zandwinningsplas in de Zuid-Hollandse gemeente Katwijk. Op een filmpje van een man die zijn hond uitlaat, is te zien hoe een boom wordt opgeslokt. De man was voor zover bekend de enige getuige van de oeverinstorting. Niemand raakte te water. Ook de hond niet.

Anderhalve week later heeft dijkgraaf Rogier van der Sande geen nieuws voor Arjan Planje van surfschool- en winkel Gearfreak. In dit geval is geen nieuws, slecht nieuws. Het advies van het waterschap aan de burgemeester is dat de noodverordening rond het meer van kracht blijft zolang over de oeverstabiliteit wordt getwijfeld. „Heel triest”, zegt de dijkgraaf. „Het gaat hier wel over zijn boterham.”

Een hardloopster in fluorescerende outfit rent de surfwinkel voorbij. Ogenschijnlijk heeft ze lak aan de afzettingslinten. Al bijna twee weken is het verboden aanwezig te zijn rond het meer. Op Eerste Paasdag (20 april), zo staat op een aankondiging bij het Smalspoormuseum Valkenburg, zal het stoomtreintje weer rond de plas boemelen. Een blik op de rails langs de verzwolgen oever, waar de bielzen boven het water zweven, volstaat om vast te stellen dat het treintje voorlopig niet gaat rijden.

Hoogtelijnen

De instorting van de zuidwestelijke oever heeft veel weg van een aangekondigde calamiteit. Het Hoogheemraadschap van Rijnland, het waterschap tussen Amsterdam en Den Haag, had in 2007 al gewaarschuwd dat de zandwinning in de plas haar grenzen naderde. Het Leidsch Dagblad schreef afgelopen week over zorgen die al begin deze eeuw waren geuit over de „taludstabiliteit”.

Toch vergunde de provincie Zuid-Holland begin deze eeuw uitbreiding van de zandwinning aan Van Herwaarden uit Hillegom, rechtsvoorganger van het nu actieve bedrijf Xella. Daarbij zou het meer worden uitgebreid, maar het bleef vooralsnog bij verdieping. Een ingewijde die anoniem wil blijven, merkt op dat de plas in de vorige eeuw ook door andere partijen is geëxploiteerd. Bijvoorbeeld door Rijkswaterstaat, dat zand heeft gewonnen voor de aanleg van de naastgelegen A44. Onderzoeken wezen al uit dat een verzakking „een keer kan gebeuren”, zegt hij. „Als iets zou wegslaan, dan zou het die zone zijn.”

Aardrijkskundeleraar Bart Vermeulen was destijds Statenlid voor de SP en tegenstander van het verlenen van de vergunning . Een dieptepeilingenkaart uit 2005 heeft hij nog steeds. De hoogtelijnen liggen op sommige plekken heel dicht op elkaar, wat duidt op steile delen in de bodem. „Dit was de situatie in 2005″, zegt hij. „Ik heb geen zicht op hoe het er sindsdien uitziet.”

Kans op afschuiving

De exploitant kreeg begin deze eeuw een vergunning om 4,7 miljoen kuub zand op te zuigen. Het meer zou tien meter dieper worden, veertig meter in totaal. „Zo diep als onze Noordzee”, zegt Van der Sande.

De flauwere taluds mochten steiler worden, en gingen naar 1:4, ofwel elke vier meter verder het meer in één meter naar beneden. Eerder was dat 1:6. Hoe schuiner de bodem, hoe meer kalkzandsteenzand gewonnen kan worden. Nadeel is de grotere kans op afschuiving. „Dat begrijpt iedereen die ooit op het strand een geul heeft gegraven”, zegt Van der Sande.

Het waterschap had hier in 2003 geen bezwaar tegen. Later, in een procedure tegen de vergunning voor verdere uitbreiding van het meer, bestond het „voortschrijdende inzicht” dat bij een van de taluds een bufferzone van twintig meter aangehouden moest worden. Als de bodem dan zou gaan schuiven, zou de oeverlijn niet meteen worden aangetast. Maar de bestuursrechter vond die noodzaak onvoldoende onderbouwd.

Dijkgraaf Van der Sande gaat nu niet het gelijk van zijn waterschap halen. Er is wel een les te trekken, vindt hij. De adviezen van waterschappen moeten sterker verankerd worden. „Die kunnen nu te makkelijk terzijde geschoven worden. We zitten tegen de grenzen van het bodemwatersysteem aan. Dat kan zijn tol eisen, zeker met de huidige weersextremen.” Al heeft in dit geval het weer – de recorddroogte in maart bijvoorbeeld – volgens hem vermoedelijk geen rol gespeeld.

Omzetderving

Wat dan wel? De Stichting Advisering Bestuursrechtspraak voor Milieu en Ruimtelijke Ordening, die de bestuursrechter adviseerde, noemde de helling van 1:4 „metastabiel”. Dat betekent dat iets de helling instabiel heeft gemaakt, „bijvoorbeeld een onzorgvuldige handeling met een zandzuiger”. Toevallig is wel dat baggeraar Boskalis net weer was gaan zuigen, op zo’n honderd meter van de zuidwestelijke oever.

Surfshopeigenaar Planje heeft dronebeelden van twee weken voor de oeverinstorting, toen de zandzuiger nog stillag bij het depot aan de andere kant van het meer. Op of vlak voor 1 april, zegt hij, was de zandwinning weer opgestart.

Dijkgraaf Van der Sande adviseert Planje een expert in te schakelen, voor het geval aansprakelijkheid kan worden vastgesteld en hij omzetderving kan verhalen. „Meer kan ik helaas niet betekenen.”

Onderzoek naar de toedracht is in volle gang, laat de provincie Zuid-Holland weten. De betrokken bedrijven Xella en Boskalis doen geen uitspraken voordat het onderzoek naar de toedracht is afgerond. „Eén ding staat vast”, volgens de woordvoerder van Xella. „Wij hebben ons aan de voorschriften van de vergunning gehouden.”

Delen





Mail de redactie