De ideologische scriptschrijvers van de film van Donald Trump vormen een bont anti-liberaal gezelschap

Hij moest zich even hernemen, toen ik hem bij een lunch aan het Netherlands Institute for Advanced Studies (NIAS) in Amsterdam vroeg wat hij vond van Amerika’s vicepresident JD Vance. „Een vreselijke man! Puur gedreven door ambitie.” Maar Philip Gorski is eerst en vooral een wetenschapper, die onderzoek deed naar de opkomst van christelijk nationalisme in de Verenigde Staten, een belangrijke factor in het succes van Trump – en Vance.

Met godsdienstsocioloog Samuel Perry publiceerde hij drie jaar geleden The Flag and the Cross, een historische en sociologische studie van ‘wit-christelijk nationalisme’ in de VS dat een grote rol speelde in de eerste verkiezing van Trump in 2016. Dit nationalisme, gedrenkt in racisme, anti-liberalisme en nostalgie naar een gedroomd verleden, voert spiritual warfare tegen de ‘lege’ seculiere samenleving.

Christelijk nationalisme is uit op politieke macht om staat en samenleving radicaal te hervormen. Gorski en Perry waarschuwden dat het de democratie bedreigt, maar putten hoop uit de spreiding van machten. Trump mag een dictator willen zijn, het is onwaarschijnlijk dat het hem lukt, was hun conclusie.

Hoe kijkt hij daar nu naar? Een week na de lunch ontvangt Gorski me op zijn kamer in het NIAS, om te vertellen hoe hij de situatie in de VS nu beoordeelt, drie jaar na zijn boek en de eerste honderd dagen van Trump II.

Wat zag u in het boek goed en waar heeft u steken laten vallen?

„Toen het net uit was, werd me vaak alarmisme en pessimisme verweten, nu denk ik: we waren niet pessimistisch genoeg. Wát Trump nu doet verbaast me niet, maar de snelheid waarmee het gebeurt is schokkend. Wat me ook verbaast is hoe snel allerlei instituties zijn gezwicht. Wij dachten boek nog: Amerika is geen Hongarije. Maar kijk eens hoe advocatenkantoren, universiteiten en bedrijven nu door de knieën gaan.”

Is het verzet van Harvard niet bemoedigend?

„Ja, maar ook die universiteit staat alweer onder druk om te buigen. Het gaat niet alleen om federaal geld, Amerikaanse elite-universiteiten zijn enorm afhankelijk van rijke donors. De topbestuurder van zo’n universiteit is constant bezig geld binnen te halen. Dat maakt universiteiten kwetsbaar. Sommige donors staan dicht bij Trump en dreigen te stoppen, ook bij Harvard.”

U was toen niet pessimistisch genoeg. Bent u nu niet té pessimistisch? Hij daalt in de peilingen.

„Trump is zo’n grillige en chaotische figuur, dat je niet kunt voorspellen hoe het zal gaan. Soms word ik wakker en weet ik zeker dat de VS een full-blown autoritaire staat worden. Andere ochtenden heb ik hoop dat er nog een opening is voor verzet. Heel veel zal afhangen van wat er het komende halfjaar gebeurt.”

Is trumpisme een ideologie?

„Niet zoals marxisme of liberalisme, met een aantal basisprincipes en een theorie over de samenleving en over de geschiedenis. Het is eerder een persoonlijkheidscultus die werkt als een ideologische magneet. Rond Trump heeft zich een coalitie gevormd van ongelijksoortige groepen die niettemin een paar fundamentele dingen gemeen hebben. Namelijk de wil tot macht én een gedeeld vijandbeeld. Ze verafschuwen de liberale, democratische gevestigde orde en willen die omverwerpen.”

Laten we ze langslopen. Maar eerst: is er een historisch precedent?

„Zeker. Het idee dat dit iets totaal nieuws zou zijn in de VS, klopt niet. Na de Burgeroorlog (1861-1865) bestond in het Zuiden een tiranniek eenpartijregime, gebouwd op raciaal terrorisme. Je zou kunnen spreken van de southernification van de Amerikaanse politiek die zich nu voltrekt, een ‘verzuidelijking’. Er zijn tal van overeenkomsten. Het Zuiden had de grote leugen dat de Burgeroorlog niet over slavernij ging maar over de rechten van staten. Trump heeft de leugen van de ‘gestolen’ verkiezing van 2020. Hij bouwt zo voort op de mythe van de lost cause, de nobele strijd die onrechtvaardig is verloren en opnieuw moet worden gevoerd. In bredere zin zou je kunnen zeggen dat de politieke culturen van Noord- en Zuid-Amerika naar elkaar toegroeien. Ons idee was altijd: ja, dáár hebben ze sterke mannen en dictaturen, maar wij zijn democratisch. Dat gaat niet langer op.”

Nu die bloedgroepen in de MAGA-coalitie, Make America Great Again. Welke onderscheidt u?

„Ik heb het meest onderzoek gedaan naar wit-christelijk nationalisme, maar ook dat is geen homogene beweging. Verreweg het bekendst zijn de evangelicals, die geloven in persoonlijke overgave aan Jezus en in een christelijke samenleving, met anti-abortus als speerpunt. Zij kwamen op in de jaren zeventig en tachtig maar ze zijn niet meer zó belangrijk. Op die bekende foto van religieuze leiders die in het Witte Huis met Trump bidden, staan geen evangelicals om hem heen, maar kopstukken van het pentecostalism, de pinksterbeweging. Die horen bij onafhankelijke kerken die vaak ontstaan rond een charismatische prediker.”

Ook katholieken spelen een rol.

„Ja, dat is de derde subgroep. De ultraconservatieve katholieken die bedenkingen hebben bij de scheiding tussen kerk en staat en vaak het Spanje van Franco of het Portugal van Salazar romantiseren. Zij beroepen zich op traditionele katholieke theologie en metafysica en hebben meer intellectuele vuurkracht dan de andere groepen. Daarom spreken ze hogeropgeleiden aan zoals JD Vance. Of de politicoloog Patrick Deneen, die een boek schreef over het falen van het liberalisme, Why Liberalism Failed (2018). Inmiddels pleit hij voor regime change.”

Foto Jordan Gale/The New York Times/ANP, Foto Shutterstock, Foto Allison Dinner/EPA

Dat is al een behoorlijk bont gezelschap. En de vierde stroming?

„De minst bekenden zijn de zogeheten christelijke ‘reconstructionisten’, een overtuiging met wortels in de negentiende eeuw. Zij willen de Instituties (1536) van Calvijn actualiseren en dromen van een theocratie zoals hij die volgens hen destijds vestigde in Genève. Een samenleving die is ingericht volgens bijbelse wetten, met name die uit het Oude Testament. Een kopstuk van hun beweging is de theoloog Douglas Wilson, die ook christelijke fictie schrijft, een populair genre in de VS. Ze zijn ‘post-millennialisten’, dat wil zeggen ze geloven dat Jezus pas zal terugkeren op aarde nadát het Duizendjarig Koninkrijk Gods is gevestigd, niet andersom. Eerst moet Satan worden verslagen.”

Yoga-moeders gingen zich zorgen maken over vaccins, belandden bij QAnon of andere complottheorieën en zitten nu bij MAGA

En de christenen zijn dan nog maar één deel van de MAGA-coalitie?

„Naast hen kun je nog zeker vier andere groepen herkennen. Allereerst de ‘broligarchs’, tech-magnaten zoals de miljardairs Peter Thiel, Jeff Bezos en Elon Musk. We hebben allemaal kunnen zien hoe belangrijk Musk voor Trump is, als man die de ambtenarij zou saneren. Dan zijn er de anti-feministen van de ‘manosfeer’ met idolen als Joe Rogan, Andrew Tate en Jordan Peterson. Zij willen jonge mannen die zich belaagd voelen door het feminisme masculiene eigenwaarde bijbrengen, met vechtsporten en zo. Weer iets anders zijn de ‘nativisten’ die ijveren voor herstel van de witte meerderheid en vinden dat Amerikanen meer kinderen moeten krijgen. Er is een groep die zich ‘de volle pijlkoker’ noemt, de full quiver. Die koker moet gevuld zijn met twaalf, zestien of achttien kinderen. Ten slotte zijn er de hardcore witte supremationisten en hun milities, de Proud Boys en dat soort groepen. Natuurlijk lopen al die stromingen ook door elkaar.”

De zwenking van Silicon Valley, ooit hip en liberal, heeft mensen verrast. Eigenbelang?

„Geld is een belangrijke factor. Maar er zit ook een futuristisch wereldbeeld achter dat drijft op technologie, een apocalyptisch soort spiritualiteit en op sciencefiction. Dat is geen toeval. Noord-Californië, waar Silicon Valley ligt, was vanaf de jaren zestig brandpunt van de new age en human potential movement, een alternatieve cultuur die streefde naar volle ontplooiing van menselijke vermogens. Veel tech-pioniers zijn geworteld in die cultuur. Complottheorieën – toen nog vooral linkse – hoorden erbij, net als wantrouwen jegens instituties. Die hele beweging is naar rechts geschoven. Corona heeft een grote rol gespeeld. Yoga-moeders gingen zich zorgen maken over vaccins, belandden bij QAnon of andere complottheorieën en zitten nu bij MAGA.”

JD Vance is erg intelligent, maar ook venijnig en diep hypocriet

Als u ze bij elkaar neemt, over hoeveel Amerikanen hebben we het?

„Zo’n veertig procent, misschien wat minder, rond de dertig of vijfendertig. Dat zijn dan de ‘always Trumpers’. Het is geen meerderheid maar ze zijn beter georganiseerd en gemotiveerd dan anderen.”

Dank voor het onrustbarende tableau. Nu graag een paar kopstukken rond Trump, hoe moeten we die plaatsen? JD Vance?

„Een sleutelfiguur, omdat hij een brug is tussen de verschillende elementen van de MAGA-coalitie. Hij past sinds zijn bekering helemaal in het conservatief-katholieke segment, maar hij heeft ook banden met de techsector, waar Peter Thiel hem onder zijn hoede heeft genomen. Hij is bevriend met Curtis Yarvin, een rechtse revolutionair die droomt van een Amerikaanse koning die het land gaat leiden als een ceo. En hij is geloofwaardig voor lager opgeleiden, door zijn eenvoudige afkomst in de Appalachen. De man is erg intelligent, maar ook venijnig en diep hypocriet. Dat maakt hem zo wendbaar. Echt een opportunist.”

Musk is teruggetreden als grote schoonmaker van DOGE. Wat was zijn rol?

„Hij is de archetypische broligarch. Maar ook een man die gelooft in creatieve chaos. Musk heeft gezegd dat hij ‘legioenen’ wil bouwen voordat de Apocalyps uitbreekt. Bij hem en andere tech-miljardairs zie je een bizarre mengeling van christelijk Eindtijd-denken en sciencefiction, waarmee ze zijn opgegroeid. Het idee is dat de aarde afstevent op een duivelse wereldregering die we koste wat kost moeten zien te ontregelen. Anders zit er niks anders op dan de planeet ontvluchten en de mensheid elders opnieuw lanceren. Dat is het post-humanisme van deze mensen, dat een hoge vlucht heeft genomen door AI en het internet.”

Dat lijkt me niks voor Trump. Heeft hij niet meer gemeen met iemand als de reactionair Steve Bannon, die tegenover Musk staat?

„Bannon is een Traditionalist, dat is een categorie apart. Dat zijn diep reactionaire anti-modernisten die geloven dat er ooit een Gouden tijdperk heeft bestaan met een mystieke eenheid van religie en politiek. Die is verloren gegaan maar naar die traditie, die veel ouder is dan het christendom, moeten we terug. Ook dat heeft een jarenzestigkant: ze putten uit hindoeïstische filosofie en het idee van een kosmische cyclus die van licht naar donker gaat en weer terug. We zouden ons nu bevinden in het kali-yuga, de donkerste periode, voorafgaand aan een nieuwe cyclus. Eerst moeten we door een totale destructie heen, voordat er iets nieuws kan worden geboren.”

Hoe past Trump in zijn eigen beweging?

„ Over hem kan ik lang peinzen. Kijk, je wordt in Amerika geen president omdat je zo’n uitgewerkte ideologie hebt maar omdat je op het juiste moment komt. Twintig jaar geleden had Trump geen schijn van kans gehad, nu was een flink deel van de samenleving rijp voor hem. Psychologisch gezien is hij een narcistische sociopaat, vandaar die onophoudelijke leugens en zijn complete schaamteloosheid. Dat laatste spreekt mensen aan. Hij is een salesman, die mensen vertelt wat ze willen horen, en op zijn rallies een komiek die materiaal uitprobeert. Hij is kortom een performer, dat is hij nu ook als president. Aanvankelijk wilde hij filmregisseur worden. Dat ging niet door, dus heeft hij van zijn hele leven een soort film gemaakt. En nu zitten we allemaal in zijn film.”

Delen





Mail de redactie