Politicoloog Alyt Damstra (41) maakt zich zorgen. Ze volgt het nieuws over de Verenigde Staten en ziet hoe daar rechters, wetenschappers en media onder druk worden gezet door populistische politici. „Die situatie is niet te vergelijken met Nederland”, zegt de bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. „Maar ook hier zijn de verhoudingen aan het verschuiven.”
Er is sprake van groeiende „wetenschapsweerstand”, stelde Damstra in februari in haar oratie bij het aanvaarden van de leerstoel kennis en strategische beleidsadvisering. Ze onderzoekt hoe kennis doorwerkt in beleid. „Ik kijk naar de relatie tussen wetenschap en politiek, en dan in het bijzonder naar adviesraden die een verbindende schakel zijn tussen die twee werelden.”
U werkt ook voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, een van de adviesraden waarover uw onderzoek gaat. Gaat dat wel samen?
„Deze leerstoel is juist ingesteld in samenspraak met de WRR. Het sluit nauw aan bij eerdere onderzoeksprojecten die ik aan de universiteit deed. Ik heb mij sinds mijn promotie in 2020 beziggehouden met kennis, en dan vooral de weerstand ertegen. Door digitale technologie kunnen we ons dag en nacht informeren, de enige grens is onze eigen aandachtsspanne. En toch worden we er niet veel wijzer van.
„Sterker, rond gepolitiseerde vraagstukken zien we dat breed gedeelde wetenschappelijke inzichten het afleggen tegen alternatieve feiten. Met collega’s van verschillende Europese universiteiten onderzocht ik deze knowledge resistance en de rol die sociale media hierin spelen. Op een kanaal als X kan iedereen een eigen boodschap de wereld in sturen zonder redactionele verificatie of journalistieke interventie.
„Bij de WRR werkte ik de afgelopen jaren aan een advies over media in onze democratie. Dat advies, Aandacht voor media, kwam in oktober uit. Hierin pleiten we voor nieuw mediabeleid dat nauwer aansluit op het door big tech gedomineerde mediasysteem. Die omgeving moet beter gereguleerd worden en dat kan ook, zowel op Europees als nationaal niveau. Als hoogleraar ga ik nu kijken naar het functioneren van adviesraden binnen de context van wetenschapsweerstand. Alles komt erin samen.”
De boodschap die minister Faber uitdroeg is dat advisering niet belangrijk is maar wel heel tijdrovend
U typeerde in uw oratie het werk dat wetenschappelijke adviesraden doen als ‘evenwichtskunst’. Wat maakt hun werk moeilijk?
„Ja, de kunst is om onafhankelijk te opereren maar toch met advies te komen dat aansluit op de vragen die bij politici en beleidsmakers leven. Daar is dan weer verbinding voor nodig en we zien steeds vaker dat die niet vanzelfsprekend aanwezig is. Dat maakt die evenwichtskunst lastiger.
„Denk aan wat er gebeurde met het advies van de Raad van State over de asielplannen van minister Faber. De Raad van State stelde dat de minister haar wetsvoorstellen beter niet kon indienen bij de Tweede Kamer, omdat ze niet zorgvuldig genoeg waren voorbereid. Daarop reageerde de leider van de grootste regeringspartij, de PVV, met: de minister hoeft zich niks van die ongekozen bureaucraten aan te trekken. Dat brengt de Raad van State in een precaire positie. Het risico bestaat dat fundamenten van onze democratische rechtsstaat gepolitiseerd raken, zoals we ook bij wetenschap zien.
„Wat ook van belang is: de Adviesraad Migratie was niet door de minister om advies gevraagd, terwijl die raad wel die wettelijke taak heeft. De minister had maar een beperkt aantal organisaties de gelegenheid gegeven te reageren op haar asielplannen, en dat moest ook nog binnen een week. De boodschap die Faber daarmee uitdroeg is dat advisering niet belangrijk is maar wel heel tijdrovend.”
Lees ook
Ongrijpbaar voor haar ambtenaren, onbereikbaar voor de buitenwereld: minister Faber opereert ‘volstrekt ongebruikelijk’
Hoe problematisch is het als beleidsmakers zich niets meer aantrekken van adviesraden?
„De samenleving staat voor enorme opgaven, wetenschappelijke kennis is onmisbaar voor de aanpak daarvan. Adviesraden zijn belangrijk omdat ze die kennis kunnen omzetten in input voor beleid. Tegelijkertijd mag het nooit zo zijn dat adviesraden het beleid bepalen. Het is aan de politiek om keuzes te maken, om de afweging tussen belangen en waarden te maken.
„Tijdens de coronacrisis zagen we dat de adviezen van het Outbreak Management Team leidend werden en politieke belangenafweging naar de achtergrond verdween. De wetenschap kwam daardoor onder vuur te liggen.”
Is de positie van adviesraden daardoor blijvend geschaad?
„Corona is wel een katalysator geweest voor het wantrouwen tegen wetenschappelijke instituten. Vooral rond vraagstukken die de samenleving raken, waar mensen recht tegenover elkaar staan – en dat zijn er steeds meer, denk aan stikstof, migratie, vaccinatie – zie je dat de wetenschap het politieke strijdtoneel wordt ingetrokken.
„En hoe groot de wetenschappelijke consensus ook is, online zijn er altijd alternatieve zienswijzen te vinden die zeggen dat het toch anders zit. Waarbij handig gebruik wordt gemaakt van het feit dat wetenschappelijke kennis nooit af is. De onzekerheid die inherent is aan wetenschappelijk onderzoek vormt dan een bruikbaar haakje voor twijfel.
„Onderzoek en advies kunnen bovendien gebruikt worden om tijd te winnen. Tijd waarin nog geen moeilijk politiek besluit hoeft te worden genomen. Het RIVM wijst al meer dan tien jaar op een verband tussen geitenboerderijen en longaandoeningen. Het kabinet schakelt nu de Gezondheidsraad in om nogmaals te onderzoeken hoe dit precies zit, dit advies zou dan leidend moeten zijn. Terwijl het dringende advies om het gebruik van bestrijdingsmiddelen fors te verminderen, van diezelfde Gezondheidsraad, door het kabinet werd genegeerd. Dat suggereert dat een advies vooral telt bij politiek gewenste conclusies.”
De populistische politiek heeft een moeizame relatie met wetenschap, journalistiek en rechtspraak
Hoe kunnen kennisinstellingen en adviesraden zich weren tegen die politieke druk?
„De kunst is om richtinggevend te zijn zonder politiek te bedrijven, hoe gepolariseerd de omgeving ook is. De politiek moet de politiek blijven en de wetenschap de wetenschap. Adviesraden hebben daar een verbindende rol in. Zij moeten kennis ontsluiten en omzetten in handelingsperspectief.
„Probleem is wel dat er aan de politieke kant ook ontvankelijkheid moet zijn voor die adviezen. En die is er niet altijd, zeker niet op de meest gepolitiseerde dossiers. De populistische politiek die aan een wereldwijde opmars bezig is, heeft doorgaans een moeizame relatie met wetenschap, journalistiek en rechtspraak. Deze politici zijn er ongelooflijk goed in om de integriteit van die waarheidsvindende instituten in twijfel te trekken. En twijfel is een machtig wapen. Het is heel moeilijk om je te verweren tegen het verwijt dat je partijdig bent, of vooringenomen.”
Ziet u een oplossing?
„Er zijn andere manieren om doorwerking van kennis te realiseren. Als de regering niet ontvankelijk is, kan een rapport alsnog van grote waarde zijn voor het veld, voor departementen of voor de samenleving als geheel. Je hebt heel veel manieren waarop je je boodschap de wereld in kan brengen. Daarin moet je misschien vindingrijker worden.
„Ik vond het ook heel sterk wat de Adviesraad Migratie in december deed. Die bracht een brief aan minister Faber naar buiten met daarin de oproep om de deskundigheid van adviesorganen vooral niet terzijde te schuiven. En ze publiceerden vervolgens alsnog hun advies.
„Adviesraden moeten rolvast blijven en niet op de stoel van de politicus gaan zitten. Maar tegelijkertijd moeten ze onverminderd krachtig blijven analyseren en signaleren, juist bij groeiende weerstand. En dus de best mogelijke adviezen blijven geven.”
