Ruilt de Europese Unie het ideaal van Schengen in voor dat van Schëngjin? In het nietige Albanese havenstadje Schëngjin arriveren woensdag naar verwachting de eerste asielzoekers die door de Italiaanse kustwacht op de Middellandse Zee zijn onderschept en in Albanië hun Italiaanse asielprocedure moeten doorlopen. En als het aan veel EU-landen ligt, is dit nog maar het begin van het nieuwe Europese asielbeleid.
Donderdag en vrijdag komen Dick Schoof en andere Europese regeringsleiders bijeen voor een topontmoeting in Brussel, die zal worden gedomineerd door de roep om extra migratiemaatregelen. Ieder land, zo lijkt het wel, wil werk maken van meer, sneller en vooral harder beleid.
Vrijwel niemand wil af van Schengen, de afspraken over grensvrij reizen binnen Europa, ooit opgesteld in het gelijknamige Luxemburgse plaatsje. Maar om de binnengrenzen open te houden, zeggen veel landen, moet nog veel harder worden opgetreden aan de buitengrenzen. Meer oplossingen als Schëngjin, kortom.
De grote vraag: lukt het de landen samen op te trekken of wordt het ieder voor zich? De Europese Commissie hoopt op het eerste en dus koos voorzitter Ursula von der Leyen maandagavond de vlucht naar voren. In een brief spreekt ze haar steun uit voor het idee van uitzetcentra, ‘terugkeerhubs’ in EU-jargon, buiten de Europese Unie. De Italiaanse deal met Albanië, die veel verder gaat, noemde ze bovendien als voorbeeld waaruit de EU „praktische lessen kan trekken”.
Druk op dwarsliggers
Von der Leyen borduurt voort op een Nederlands-Oostenrijks voorstel dat tijdens de EU-top in Brussel op tafel zal liggen en al op veel steun kan rekenen. Om ervoor te zorgen dat afgewezen asielzoekers ook daadwerkelijk terugkeren, redeneren Nederland en Oostenrijk, moet meer druk worden gezet op zowel de asielzoekers als hun herkomstlanden wanneer die dwarsliggen.
Het ongeduld van veel landen is nu simpelweg te groot
De uitzetcentra zijn in dit voorstel bedoeld om afgewezen asielzoekers buiten de EU-grenzen op te vangen. In Nederland noemde minister van Asiel Marjolein Faber (PVV) het voorbeeld van Oezbekistan, waar mogelijk afgewezen Afghaanse asielzoekers zouden kunnen worden opgevangen, naar een vergelijkbaar Duits voorbeeld.
Een volgende stap zou kunnen zijn om, net als Italië en Albanië hebben afgesproken, ook de asielprocedure op grote afstand van de EU te organiseren. Op Albanië hoeven ze daarbij volgens de Albanese premier Edi Rama niet te rekenen: de door hem gesloten deal zou een exclusief aanbod voor Italië zijn.
Lees ook
Aan de buitengrenzen van Europa: minder migranten en dat heeft een schaduwzijde
De onorthodoxe plannen laten zien dat veel hoofdsteden in razend tempo zijn opgeschoven. Dit voorjaar zetten de EU-lidstaten hun handtekening nog onder een Migratiepact, na jarenlang onderhandelen. Dat pact bevat een pakket aan regels om migranten sneller te registreren als ze naar Europa komen, vaker uit te zetten na een afwijzing en eerlijker te verdelen bij toelating tot de EU.
Het ongeduld van veel landen is nu simpelweg te groot. Ze willen niet wachten tot de regels uit het Migratiepact volledig in werking zijn getreden: dat duurt nog tot 2026. En al ligt het aantal migranten dat Europa bereikt fors lager dan vorig jaar, regeringsleiders in de gehele EU kampen met binnenlandse peilingen en verkiezingsuitslagen die hen het idee geven dat ze niet kúnnen wachten.
Het is, zei een hoge Europese ambtenaar deze week, een duidelijk bewijs dat Europa in de loop der jaren naar rechts is geschoven. Zes jaar geleden was het terugsturen van afgewezen asielzoekers via deportatiecentra buiten de EU voor velen nog onbespreekbaar.
Toen het Verenigd Koninkrijk werkte aan een voorstel om asielzoekers naar Rwanda te sturen om ze daar hun procedure te laten doorlopen, werd vanuit Brussel kritisch meegekeken. Eurocommissaris Ylva Johansson beschouwde deze deal, die nooit van de grond kwam en door de huidige Britse regering is stopgezet, in 2022 nog als een „mensonwaardig” plan. Maar inmiddels hebben voorstanders van zulke deals ook binnen de EU de wind in de zeilen.
De terugkeer van afgewezen asielzoekers geldt als een concrete eerste stap. Het terugkeerpercentage ligt rond de 20 procent. Veel te laag, vinden veel landen.
Scheurtjes in saamhorigheid
Of de top tot enigszins concrete afspraken zal komen is onduidelijk. Er zijn onder de 27 lidstaten drie groepen regeringsleiders. Eén groep zou graag zo concreet mogelijk zijn. Eén groep zou zich willen beperken tot het uitspreken van algemene richtlijnen. Een derde groep zou helemaal geen afspraken willen maken.
Voor Europese leiders als Von der Leyen is het van groot belang om de komende dagen eenheid uit die verdeeldheid te creëren. Maandag zette de Poolse premier Donald Tusk de discussie verder op scherp. Tusk wil het asielrecht tijdelijk buiten werking stellen, omdat buurland Wit-Rusland migranten inzet als ‘wapens’ in zijn strijd met het Westen. Minsk vliegt migranten uit het Midden-Oosten, Afrika en Azië in en stuurt hen vervolgens naar de grens met Polen.
In september had Duitsland al getornd aan het vrije verkeer binnen het Schengengebied door grenscontroles in te voeren. Grenscontroles met oostelijke buurlanden hadden de migratiecijfers al gedrukt, nu werd er ook gecontroleerd aan de grens met westerburen. Even daarvoor hadden de drie coalitiepartijen slecht gepresteerd bij regionale verkiezingen in het oosten van Duitsland. De grenscontroles moesten laten zien dat ook deze drie gematigde partijen een antwoord hebben op migratie.
Ook in Polen spelen electorale motieven een rol. Een hard migratiebeleid verklaarde volgens minister van Buitenlandse Zaken Radoslaw Sikorski het stembussucces van Tusks Burgerplatform bij de parlementsverkiezingen vorig jaar. Volgend jaar spant het er opnieuw om bij de presidentsverkiezingen. Tusk zelf was zich intussen van geen kwaad bewust, zei hij. Finland had onlangs hetzelfde gedaan, toen Rusland migranten naar de Finse grens stuurde.
Zo jutten de EU-landen elkaar in korte tijd op tot nieuwe hoogten bij het aanscherpen van hun migratiebeleid. Tot nu toe klonk daarbij vaak de klacht van nationale regeringen dat EU-regels hen weinig ruimte boden. Maar deze dagen valt vanuit Brussel over bijna geen enkele migratiemaatregel een Nein te horen.
Lees ook
Mishandeld in een Turks uitzetcentrum. ‘Dit project is gefinancierd door de EU’
