De archieven gaan open: verborgen nazi’s, Kissinger en een spion op blote voeten

Zoals iedere eerste dinsdag van het jaar was het bij het Nationaal Archief in Den Haag ook deze dinsdag weer Openbaarheidsdag, het moment waarop tienduizenden dossiers vrijkomen die tot dan toe niet voor iedereen toegankelijk waren. Professionele onderzoekers hebben belangrijk materiaal al eerder mogen inzien, maar nu zijn deze stukken te bekijken voor elke Nederlander. De oogst van een dagje grasduinen:

Nazi’s na de oorlogDe geheime dienst en de angst voor de Weerwolf

De geallieerden waren er bang voor geweest zodra duidelijk werd dat ze de Tweede Wereldoorlog gingen winnen: groepen fanatieke nazi’s die na de bevrijding van een gebied dood en verderf achter de linies zouden zaaien. Deze Werwolf-eenheden pleegden vóór de capitulatie slechts enkele moorden, maar de angst bestond dat ze ook ná mei 1945 actief zouden blijven.

Zo ook hier ten lande. De Nederlandse Centrale Veiligheidsdienst (CVD) – een voorloper van de huidige Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) – verzamelt daarom naarstig berichten over mogelijke ondergrondse nazi-activiteiten, zo blijkt uit een viertal archiefmappen.

Op 19 november 1946 komt er een rapport binnen bij de dienst uit Breda. Daar zou een illegale organisatie bestaan die luistert naar de naam ‘3-0-3’. Eén van de betrokkenen is een zekere mevrouw Schiermannie: „een tot de heffe des volks behoorende en op zedelijk gebied niet gunstig bekend staande vrouw, wier man inderdaad tot langdurige interneering is veroordeeld”.

Het doel van de organisatie, aldus het rapport: het verlenen van steun aan ontslagen politieke delinquenten. Maar daar blijft het niet bij. 3-0-3 wil ook aan wapens komen voor haar ‘uitvoeringsprogramma’. Dat bestaat uit „het daadwerkelijk uitroeien der Joden, het bestraffen van Joden-helpers uit den bezettingstijd, het ‘afstraffen’ van alle andere illegale werkers.”

Ook in het interneringskamp Duindorp bij Scheveningen, waar in 1946 NSB’ers werden opgesloten, is het niet pluis, vertelt een informant de CVD. Hij bekent er wel bij sinds zijn dertiende een dwangmatige fantast te zijn, maar dat weerhoudt de verbalisant er niet van pagina’s lang zijn verklaring op te tekenen.

Eén andere informant is niemand minder dan J.L. Mussert, een neef van NSB-leider Anton Mussert. Neef verklaart tegenover de dienst dat hij in het interneringskamp Finsterwolde heeft gehoord dat het hoofdkwartier van de ‘Nederlandsche Wehrwolf’ gevestigd is op een landgoed in de buurt van Schoonhoven. Mensen die zich daar melden, worden doorgestuurd naar het Duitse plaatsje Leer. Daar zou een Oberleutnant Schmidt gevluchte Nederlandse nazi’s aan nieuwe papieren helpen.

Dat deze inlichtingen niet allemaal even waardevol zijn, blijkt als er nadere recherche plaatsvindt. Korpscommandant W. Stuive van de gemeentepolitie Schoonhoven schrijft de CVD dat hij de eer heeft de dienst mede te delen dat zich in Schoonhoven helemaal geen landgoed bevindt. Wel is er een boerderij van een oud-NSB’er, maar „die bedoelde boerderij kan niet als een landgoed worden aangemerkt”. Ook de zoektocht naar een luitenant Schmidt in Leer blijft vruchteloos, aangezien Schmidt een bijzonder vaak voorkomende achternaam in Duitsland is.

De dienst slaagt er wel in van opgepakte ontsnapte NSB’ers de vluchtroute te reconstrueren. Daarbij zijn soms katholieke geestelijken betrokken, zoals elders in Europa. Zo verklaart NSB’er Jan van Meel dat ene pater Adrianus hem een kaart heeft geven met daarop een valse naam. „Tevens stond er op vermeld dat wij ontvluchte krijgsgevangenen waren.”

De list van de pater mag niet baten, want Van Meel wordt alsnog in de kraag gevat.

WK voetbal (1989)Pronk houdt de wedstrijd niet tegen

Dit is tegen de afspraak! Minister Jan Pronk (Ontwikkelingssamenwerking, PvdA) is boos. Hem is ter ore gekomen dat het Nederlands elftal in de aanloop naar het WK voetbal in Frankrijk van plan is een oefenwedstrijd te spelen tegen Nigeria, terwijl de EU een sportboycot tegen dit land heeft afgekondigd. In de ministerraad van 27 maart 1998 stelt Pronk de kwestie aan de orde, zo blijkt uit de nu vrijgegeven notulen.

Staatssecretaris Erica Terpstra (Sport, VVD) zegt dat ze de KNVB al een aantal keer gevraagd heeft de wedstrijd te schrappen, maar dat de bond weigert. De wedstrijd zou zijn ingepland voordat de boycot was afgekondigd. „De KNVB heeft aangegeven de staat aansprakelijk te stellen voor de schade die het verbieden van de wedstrijd door de staat met zich zou meebrengen”, aldus Terpstra.

Minister Van Mierlo (Buitenlandse Zaken, D66) haalt het argument van de bond meteen onderuit: de KNVB heeft de oefenwedstrijd geregeld ná de bekendmaking van de boycot, zegt hij. Vicepremier Dijkstal (VDD), die de vergadering voorzit, besluit dat er nader overleg met de KNVB moet komen.

Aldus geschiedt, maar op de ministerraadsvergadering van 3 april toont Jan Pronk zich nog ontstemder dan de week ervoor. Zonder dat dit met hem is besproken, is bekendgemaakt dat de oefeninterland met Nigeria gewoon doorgang kan vinden. „Spreker was weliswaar in Zweden, maar overleg terzake had gekund. De KNVB heeft nu zonder veel moeite haar besluit kunnen handhaven.”

Staatssecretaris Terpstra laat weten dat in overleg met minister Van Mierlo is afgesproken in te stemmen met het voorstel van de KNVB om de interland „op een zeer sobere wijze te organiseren”. Dijkstal sluit de discussie af met de de constatering dat er een meningsverschil bestaat over de wijze waarop uitvoering is gegeven aan een ministerraadsbesluit”.

De wedstrijd gaat door op 5 juni. Het Nederlands elftal wint met 5-1, Patrick Kluivert scoort twee keer.

Deportatie Duitsers (1946)De liefde van Walli sluit je niet op

Operation Black Tulip: dat was de naam die de Nederlandse overheid gaf aan het plan om na de Tweede Wereldoorlog zo’n 20.000 Duitsers uit Nederland te verdrijven. In kamp Mariënbosch bij Nijmegen moesten ze wachten op hun uitzetting. Zwarte Tulp leidde tot het uiteenscheuren van gezinnen van gemengde afkomst, blijkt uit brieven uit het kamp die nu te lezen zijn. Een Duitse vrouw die haar hartekreten ondertekent met ‘Walli’, schrijft in juni 1946 in een mengelmoes van Duits en Nederlands aan haar „lieve grote Theo” dat ze hoopt op een spoedige „zoete kus van mijn geliefde man”.

Walli moet er niet aan denken dat zij en hun zoontje Peter naar Duitsland worden uitgezet, schrijft ze. „Ik geloof dat ik dan kapot zou gaan van verlangen!” Dan gaat het bezorgd verder: „Heb je al naar andere vrouwen gelachen? Ik maak gehakt van jou en die vrouw!!!!!! Maar ik geloof dat ik me daarover geen zorgen hoef te maken, net zoals jij rustig kan zijn wat de mannen hier betreft.”

Walli vertelt nog wat over de dagelijkse gang van zaken in het kamp, om dan te tikken dat de commandant terug is en ze de typmachine weer moet afstaan. Ze ondertekent haar brief met rood potlood en maakt er twee hartjes bij. In een kinderhand in een hoekje laat ook de zoon van Walli en Theo van zich horen: „Vergeet ons niet! Dein Peter.”

Uiteindelijk deporteerde Nederland een kleine 4.000 Duitsers. Het is onbekend of Walli en Peter daarbij hoorden.

Geheim agentHoe Titmouse in een kamp belandt

September 1944: verzetsstrijder Jos van Haeren zet zijn leven nogmaals op het spel. Hij heeft tijdens de bezetting gewerkt als radioman en koerier, maar infiltreert nu als geheim agent achter de Duitse linies. Van Haeren – alias Josje, alias Lebrun, alias Frans van Beek, alias Barnstein, alias Titmouse – trekt vanuit bevrijd gebied bij Kleef de grens over, staat in zijn dossier. Hij en een makker laten zich gevangen nemen om de omstandigheden in de kampen van de nazi’s te kunnen bestuderen.

In het kamp in Haminkln zijn de omstandigheden volgens de Duitsers niet heel slecht, maar „ik heb er een huidziekte opgelopen waardoor ik 6 weken practisch zonder slaap ben geweest”, verklaart Van Haeren.

Hij is in een stad aan het puinruimen, als hij tijdens een luchtalarm weet te ontsnappen. Van Haeren verstopt zich onder een braambosje, tot de duisternis valt. Daarna gaat het richting de Nederlandse grens, blootvoets. „Na urenlang dwalen (rechtdoor konden we niet vanwege de mijnen) kwamen we dryfnat uitgeput en hongerig – en vooral koud op de grote weg naar Venlo uit.”

Van Haerens voeten zijn kapot, maar dat weerhoudt hem er niet van in de rest van 1944 en de eerste maanden van 1945 nog talrijke keren door de linies heen te sluipen om inlichtingen te verzamelen.

In Mierloo gaat het mis, aldus Van Haeren, als hij en een andere agent in verboden gebied onder een hooiberg worden ontdekt. „Na uren gelopen te hebben werden we in beestenwagens geladen om naar Venlo getransporteerd te worden (De gruweldaden normaal – Duits)”.

Gelukkig voor Titmouse rijden de wagens langzaam, zodat hij en zijn makker eraf kunnen springen. Ze zetten het op een lopen en weten nog op de dag van hun arrestatie ongeschonden Mierloo te bereiken, „waarom we trouwens met de achtergeblevenen gewed hadden”.

Het dossier gaat zo nog pagina’s lang door met allerlei avonturen. In de map zit ook een beoordeling van zijn superieur. Die schrijft dat zijn agent blijk heeft gegeven van „bijzonder moed en beleid”.

Het laatste document in het dossier stamt uit 1946. Jos van Haeren vraagt uitstel van de dienstplicht vanwege zijn werk als agent, zodat hij zijn opleiding kan afmaken alvorens hij naar Indië moet.

Bilderbergconferentie (1973)Henry Kissinger is niet welkom in Zweden, zegt premier Palme

Briljant diplomaat of schurk? De meningen zijn verdeeld als Henry Kissinger afgelopen november overlijdt. Vooral zijn rol tijdens de Vietnamoorlog is bijzonder omstreden – en dat was al zo toen dit conflict nog volop woedde.

De gevolgen daarvan bereiken in 1973 ook de Bilderbergconferentie, de jaarlijkse bijeenkomst waar de machtigen der aarde de toestand in de wereld de revue laten passeren. Dat jaar zou de conferentie plaatshebben in Stockholm, Zweden.

De conferentie is het geesteskind van prins Bernard en dus liggen de bescheiden van het organiserend comité in het Nationaal Archief in Den Haag. Secretaris-generaal Ernst van der Beugel ontvangt op 28 april een briefje van Kissinger, op het briefpapier van het Witte Huis. „Dear Ernst”, schrijft de Nationaal Veiligheidsadviseur van president Nixon, „ik heb besloten mijn deelname aan de conferentie af te zeggen”.

Wat is er aan de hand? De Zweedse premier Olof Palme, die ook te gast zal zijn op de conferentie, zou de Amerikaanse ambassadeur in Stockholm te kennen hebben gegeven dat hij weigert Kissinger te ontmoeten vanwege diens optreden rondom Vietnam. Het lijkt Kissinger daarom beter geen rel te veroorzaken en weg te blijven, schrijft hij.

Daarmee heeft hij buiten prins Bernard gerekend. Van der Beugel laat zijn contactpersoon in de Verenigde Staten per telegram weten dat onder deze omstandigheden wat betreft de prins de conferentie in Zweden geen doorgang kan hebben. Hij stelt voor het hele circus naar Nederland te verplaatsen.

Tegelijkertijd wordt er contact gezocht met het kantoor van Palme. Al snel wordt duidelijk dat de hele ophef berust op een misverstand, veroorzaakt door een gebrekkige beheersing van het Engels aan Zweedse zijde. Kissinger is van harte welkom – als privépersoon.

Dat al dit koortsachtig diplomatiek verkeer voor niets is, blijkt uit het laatste telegram in de dossiermap.

Het is van Henry Kissinger, een week nadat de rel is begonnen. „Vanwege drukke bezigheden blijf ik bij mijn besluit niet ik herhaal niet te komen.”

Delen





Mail de redactie