Onderzoeksjournalist Daph-ne Caruana Galizia (1964-2017) was in de jaren tachtig de eerste vrouwelijke columnist van Malta. Voordien werden vrouwen in het kleine medialandschap van de eilandstaat niet aangenomen. Schrijvend over de corrupte politieke klasse kreeg Daphne een reeks haatcampagnes over zich heen. Maar altijd vocht ze terug: eigenhandig verwijderde ze beledigende graffiti, zodat haar drie zoons die op de terugweg van school niet zouden zien. Ook verdedigde ze zich in talloze rechtszaken en schreef ze door.
Op 16 oktober 2017 moest Daphne haar werk met de dood bekopen. Ze was met haar zoon Matthew aan het werk en moest even naar de bank. Toen ze haar auto startte, werd die met een bom opgeblazen. De laatste woorden van haar net gepubliceerde blogpost luidden: ‘Overal zijn boeven, de situatie is hopeloos.’
Na Daphne’s dood legden demonstranten dagelijks bloemen bij een gedenkplaats in de hoofdstad Valetta. ’s Avonds werden die door de autoriteiten verwijderd, waarop de volgende dag steeds meer demonstranten nieuwe kwamen leggen.
Haar jongste zoon Paul Caruana Galizia heeft nu een boek over zijn moeder geschreven: A Death in Malta. Uitvoerig zet hij de achtergronden van de moordaanslag uiteen, die mede door het onvermoeibare lobby- en onderzoekswerk van hem en zijn broers Matthew en Andrew aan het licht kwamen.
Ondanks de tragische gebeurtenissen, is dit een boek vol hoop. De hoop zit hem met name in wat één journalist kan blootleggen over de ondermijning van de rechtsstaat, maar ook in wat die onthullingen vervolgens in beweging kunnen zetten.
Paul schetst het leven van zijn moeder van de wieg tot het graf. Zo hoort hij over het anti-regeringsprotest waarbij zijn moeder ten onrechte gearresteerd werd – een ervaring die haar ‘radicaliseerde’ en er mede voor zorgde dat ze als journalist aan de slag ging, zo vertelde hij onlangs aan CNN.
Misdaadroman
A Death in Malta leest als een geschiedenisles en een misdaadroman ineen. Paul spreekt met (jeugd)vrienden en familieleden van zijn moeder, die een beeld schetsen van een kritische vrijdenker, niet bang om tegen de stroom in te roeien. In het tweede deel van het boek put hij, behalve uit eigen onderzoek, ook uit rechtbankverslagen en politierapporten.
De drie broers willen hun moeders nalatenschap eren door te laten zien dat er op Malta wel degelijk gerechtigheid mogelijk is. Hun strijd is in die zin een logisch vervolg op het werk van hun moeder.
De corruptie die zij beschreef, bleek ten grondslag te liggen aan haar moord – in tegenstelling tot wat de regering van de toenmalige premier Joseph Muscat wilde doen geloven. Volgens het na Daphne’s dood ingestelde onderzoek was bovendien sprake van ‘een sfeer van straffeloosheid’ en was Malta op weg, aldus de onderzoekscommissie, om ‘een maffiastaat’ te worden.
Van de uitvoerders van de moord liepen de lijntjes richting de hoogste regeringskringen. De van de moord verdachte opdrachtgever en financier is zakenman Yorgen Fenech, betrokken bij 17 Black, een bedrijf uit de Emiraten dat voorkwam in de Panama Papers en waarover Daphne had geschreven. Later bleek dat via 17 Black commissies bij een dubieuze gasdeal van onder anderen Keith Schembri, de stafchef van premier Joseph Muscat en een goede bekende van Fenech, waren weggesluisd.
Dat het onderzoek naar de moord aanvankelijk gefrustreerd werd, mag niet verbazen. Uiteindelijk was het een kleine koelbox met audio-opnames op usb-sticks die de cruciale doorbraak vormde. De koelbox was van taxichauffeur Melvin Theuma, die voor Fenech gefungeerd zou hebben als tussenpersoon richting de uitvoerders. Hij had zijn gesprekken met Fenech opgenomen.
Twee uitvoerders van de moord kregen elk veertig jaar cel en hun handlanger kreeg vijftien jaar, nadat hij had meegewerkt met justitie. Fenech, die betrokkenheid ontkent staat later dit jaar terecht.
Nadat de achtergronden van het onderzoek naar buiten kwamen, trad Muscat begin 2020 terug als premier. Eerder waren Schembri en twee ministers al opgestapt.
Rechtvaardigheid
A Death in Malta is meer dan alleen een verslag van de zoektocht van drie broers naar rechtvaardigheid en opheldering over de moord op hun moeder. Het is ook een rijk geschakeerd portret van Daphne Caruana Galizia én Malta. Kantelpunt in de recente geschiedenis van het voormalige Britse protectoraat is de toetreding tot de EU in 2004. Een klein witwasparadijs met zwakke instituties, maakte opeens onderdeel uit van de grote interne Europese markt. Oligarchen als Fenech en politici als Muscat roken hun kans.
Zo’n vijftien jaar later, toen Matthew, Andrew en Paul het Europese vasteland doorreisden op zoek naar steun in het moordonderzoek, bleek men er nauwelijks weet te hebben van de ontmanteling van de Maltese rechtsstaat. Uiteindelijk vonden de broers gehoor bij de Raad van Europa, die ‘pitbull Pieter Omtzigt’ als speciaal rapporteur aan het werk zette om de moord en de nasleep ervan te onderzoeken. Omtzigt vond ‘enorme belangenverstrengelingen’ rond premier Muscat en droeg er met zijn onderzoek aan bij dat het door de broers gewenste openbare onderzoek er kwam.
Bewondering schijnt continu door, maar Paul schuwt de schaduwzijden van zijn moeders levenswandel niet. Zijn eigen frustraties en onbegrip over haar keuzes, de spanningen in haar huwelijk, gevoed door intimidaties en de bijbehorende stress komen aan bod, evenals haar aan het einde van haar leven toenemende isolement. Daphne zonderde zich steeds meer af in haar ommuurde tuin. Ook vrienden en bekenden trokken zich terug, bang om met haar geassocieerd te worden.
De larger than life-persoon die Daphne Caruana Galizia tegen wil en dank was, sleepte haar hele familie mee in haar manier van leven. Tijdens een bezoek aan Londen, waar Paul zich eindelijk vrij over straat kan bewegen, vertelt ze hem dat ze ‘gehard is’ door haar ervaringen op Malta en ‘letterlijk geen andere manier van leven kent’. Uiteindelijk legt Pauls jeugdige onbegrip het af tegen de boosheid over het gecorrumpeerde systeem.
Daphne’s open, kritische blik op de wereld, botste met het conservatieve Malta waar de cultuur van democratisch burgerschap grotendeels ontbrak. Door de ogen van haar jongste zoon rijst het beeld van een dappere journalist met een grote liefde voor haar geboortegrond. Juist daarom, en omdat ze haar zoons een beter Malta gunde, volhardde ze. Haar dood bracht de gevolgen van het gecorrumpeerde bestuur op het eiland waarschijnlijk scherper aan het licht dan ze met haar werk had kunnen doen.
