Dankzij corona is het RIVM nu beter in staat om de volgende pandemie te voorspellen

Hij bestaat nog altijd, de pagina met coronacijfers op de site van het RIVM. Wie die afgelopen week bekeek, zag: er is een flinke golf sterfgevallen. Afgelopen januari en februari stierven 3.200 méér mensen dan het RIVM op basis van de bevolkingsopbouw had verwacht. Die extra sterfgevallen waren praktisch allemaal ouderen, blijkt uit data van het instituut: onder de 65 jaar stierven ‘maar’ 110 mensen meer dan verwacht, de rest van de zogenoemde ‘oversterfte’ kwam van 65-plussers. De oorzaak: niet het coronavirus, maar griep.

Het coronavirus is niet weg. Vorige winter was er een enorme besmettingsgolf – zelfs veel meer mensen raakten besmet dan in de golven tijdens de coronajaren. Dit jaar is dat anders: er lijken nooit eerder zo weinig besmettingen te zijn geweest in de winter, de tijd waarin luchtwegvirussen sneller rondgaan. Maar er was wél een zware griepgolf. Covid-19, de ziekte die wordt veroorzaakt door het coronavirus, wordt inmiddels geregeld overvleugeld door de griep (afkomstig van het influenzavirus).

Na Covid is bij het publiek het bewustzijn gegroeid hoe ernstig griep kan zijn

Dat laatste is de media niet ontgaan, signaleert Susan van den Hof, hoofd epidemiologie infectieziekten bij het RIVM: „Over de recente griepepidemie hebben we buitensporig veel vragen kregen.” Veel meer dan in 2018, toen er ook een ernstige griepepidemie heerste. „Na Covid is bij het publiek het bewustzijn gegroeid hoe ernstig griep kan zijn”, zegt Van den Hof. Het laat volgens haar zien dat er door de coronapandemie „echt meer aandacht is voor infectieziekten”.

Die aandacht „moet niet leiden tot onnodige angst”, benadrukt Van den Hof. „Wel is het goed dat het publiek beseft dat zo weer een nieuwe pandemie kan uitbreken – volgende week, of over dertig jaar.” Het klaarstaan voor zo’n uitbraak wordt in beleidsstukken „pandemische paraatheid” genoemd. Bij die paraatheid hoort dat de overheid een goed beeld heeft van de verspreiding en ernst van infectieziekten.

Monsters

Dat beeld heeft het RIVM tijdens de coronapandemie aangescherpt en aangevuld. Vóór corona leunde het op wekelijkse meldingen van huisartsen over patiënten met luchtwegklachten. Tijdens de pandemie kwamen daar tal van bronnen bij, zoals het grootschalig meten van virusdeeltjes in rioolwater, wat daarvoor beperkt gebeurde.

Die rioolmetingen geven een landelijk beeld: uit elke zuiveringsinstallatie (ruim driehonderd in het land) worden meerdere keren per week monsters van het water genomen. Het RIVM onderzoekt hoeveel virusdeeltjes die bevatten. Het resultaat wordt uitgedrukt in honderd miljard virusdeeltjes per honderdduizend inwoners. In de week van 17 februari – om iets te noemen – was dat getal 75. Tijdens de grote besmettingsgolf in december 2023 lag deze virusdeeltjesfactor op 4.343, het dubbele van de hoogste piek tijdens de coronacrisis.

Dit beeld wordt aangevuld met de zogeheten Infectieradar. Daarvoor vullen elke week ongeveer 11.000 mensen vragenlijsten in over hun gezondheid. Bij luchtwegklachten doen de meeste deelnemers een zelftest, waarbij ze wattenstaafjes (swabs) door hun neus of keel halen. Op verzoek van het RIVM sturen elke week maximaal tweehonderd willekeurig gekozen personen hun staafje naar het laboratorium. Sinds oktober 2022 worden de uitslagen ook opgenomen in de Infectieradar. Die laten bijvoorbeeld zien dat in de tweede week van januari van dit jaar het aantal mensen met influenza A (griep) bijna drie keer zo groot was als met Covid.

Dergelijke precieze observaties zijn te danken aan de coronapandemie, vertelt Van den Hof: „Toen konden ineens dingen die eerder niet konden.” Zo vlaste het RIVM al langer op gedetailleerde gegevens over mensen die met ernstige luchtwegklachten werden opgenomen in een ziekenhuis. „Dat kregen we jarenlang niet voor elkaar bij de ziekenhuizen”, zegt Van den Hof. „Tijdens Covid lukte het, omdat iedereen de noodzaak ervan inzag.”

Het RIVM moest er vaak wel hard aan trekken om de informatie te krijgen. Toen het testen bij de GGD’s vaart had gekregen, kreeg het RIVM wel de (positieve) meldingen binnen, maar niet de bijbehorende persoonsgegevens. „Die wilden we koppelen aan andere gegevens van het CBS, bijvoorbeeld om te zien in welke groepen Covid zich het snelst verspreidde”, vertelt Van den Hof.

Om daarvoor alsnog toestemming te krijgen, moest ze 25 brieven sturen aan evenzoveel GGD’s, met allemaal een eigen jurist: „Gekkenwerk natuurlijk.” Uiteindelijk kwamen deze gegevens van de GGD’s via een andere route bij het CBS terecht.

Piramide

Kort na de extreme besmettingsgolf in de winter van 2023-2024 werden sommige datarapportages gestopt. Het Landelijk Coördinatiecentrum Patiënten Spreiding, dat jarenlang had bijgehouden hoeveel covidpatiënten in de ziekenhuizen lagen, rapporteert sinds april 2024 geen ziekenhuiscijfers meer.

In de laatste cijfers kon je nog zien dat die besmettingsgolf van vorige winter maar een klein golfje opnames op de IC veroorzaakte. Er komt nu af en toe nog wel een coronapatiënt op de IC, maar zo weinig dat dit niet meer centraal hoeft te worden geregistreerd, stelt een woordvoerder.

Ook het RIVM krijgt geen gegevens meer uit de ziekenhuizen. Die vormen, net als rioolmetingen, vaccinatiegegevens en huisartsmeldingen, een stukje van de puzzel die het RIVM tijdens een pandemie moet zien te leggen. Zelf spreekt Van den Hof van de ‘surveillancepiramide’, die epidemiologen hanteren bij infectieziekten. Die loopt van alle mensen die de ziekteverwekker dragen – in de onderste laag van de piramide – tot de mensen die aan de ziekte overlijden, in de punt.

Deze piramide geeft niet alleen een bijna realtime beeld van de pandemie, maar maakt het ook mogelijk scenario’s te maken voor het verdere verloop. Tenminste, als alle lagen in het bouwwerk goed worden opgemetseld. En dat is volgens Van den Hof niet het geval, want de ziekenhuiscijfers ontbreken.

Bezuinigen

Deels heeft dat praktische oorzaken. Nederland telt bijna negentig ziekenhuizen, met verschillende ict-systemen. „De gegevens over opnames moesten veelal handmatig worden ingevoerd”, zegt Van den Hof. Dat is tijdrovend en ondoenlijk als je alle ernstige luchtweginfecties constant wilt volgen. „Daarom zou je die gegevens geautomatiseerd willen verzamelen uit elektronische patiëntendossiers”, zegt ze. „En de uitslagen uit het laboratorium heb je ook nodig, om te volgen welke ziekteverwekkers zorgen voor de opnames.”

Zulke wensen stuiten nu nog op juridische bezwaren, die de tweede verklaring vormen voor de ontbrekende gegevens. Door privacyregels is het in Nederland vaak niet toegestaan data te delen. „In vergelijking met veel andere landen is het zicht op infectieziekten hier helemaal niet zo slecht”, vindt Van den Hof. „Maar bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk en Scandinavië kunnen data met belang voor de volksgezondheid gewoon worden verzameld en doorgegeven.”

In sommige landen kunnen data met belang voor de volksgezondheid gewoon worden verzameld en doorgegeven

Nederland werkt aan wetgeving die meer mogelijkheden biedt om gegevens te delen. „Het ziet ernaar uit dat we binnenkort de ziekenhuisdata zullen krijgen”, zegt Van den Hof. „Maar niet de patiëntengegevens, die je bijvoorbeeld nodig hebt om te monitoren hoe goed vaccins werken. Daarvoor is die wetswijziging nodig.”

Een complicatie is dat het kabinet 300 miljoen euro wil bezuinigen op de pandemische paraatheid. „Het RIVM zal extra moeten bezuinigen”, zegt Van den Hof. Mogelijk wordt de Infectieradar afgeslankt. „Maar dan wel op zo’n manier dat we die snel weer kunnen opschalen, als er een nieuwe pandemie uitbreekt.”

Delen

Mail de redactie

GroenLinks en de Partij van de Arbeid gaan al op 21 juni stemmen over een mogelijke fusie. Dat schreven de partijbesturen donderdag in een persbericht. Daarmee is het beslismoment een jaar naar voren geschoven. Als de leden instemmen, zullen de besturen onder meer gaan werken aan de statuten, organisatiestructuur en een nieuwe naam. Halverwege 2026 zou de nieuwe partij statutair worden opgericht, verwachten de besturen.

Dat de partijen samengaan, is al langer vrijwel zeker. 79 procent van de achterban is voorstander, bleek uit een peiling van EenVandaag vorige maand. GroenLinks en PvdA hebben al een gezamenlijke fractie in de Tweede Kamer, Eerste Kamer, Europees Parlement en in negen van de tien gemeenten doen ze samen mee aan de verkiezingen van 2026. Timmermans, die de leiding heeft over de samenwerking GroenLinks-PvdA en die de leider wil worden van de nieuwe partij, zei eerder al dat de partijen een „point of no return” hebben bereikt in hun fusie.

Eén van de drijvende krachten achter de versnelling van de fusie is de instabiliteit binnen het kabinet-Schoof: „Dit radicaal-rechtse kabinet rommelt voort en kan elk moment omvallen”, aldus de partijbesturen. Als het kabinet valt vóór 21 juni, zullen de besturen „gelijk in een online referendum” voorleggen aan de leden of die een nieuwe partij willen.

Dat is geen ondenkbaar scenario, want ook op de dag dat GroenLinks en PvdA de versnelling aankondigen, ligt de coalitie met zichzelf in de clinch over een pijnlijk thema. PVV, NSC en BBB stemden vóór een motie die premier Dick Schoof opdraagt om zich te verzetten tegen de nieuwe Europese defensieplannen en bijbehorende uitgaven. Dat terwijl het electoraat is gealarmeerd door de Russische dreiging en de Amerikaanse president Donald Trump en juist méér Europese defensie-inzet wil.

Achter de schermen

Terwijl de coalitie verdeeld raakt door de geopolitiek, is het voor GroenLinks-PvdA juist een dankbaar thema. Timmermans is – in tegenstelling tot PVV-leider Geert Wilders – pertinent zeer kritisch op Rusland en Trump. Bovendien heeft hij ruime internationale ervaring als minister van Buitenlandse Zaken en Eurocommissaris. Als het kabinet valt en nieuwe verkiezingen worden uitgeschreven met de geopolitiek als belangrijk thema, zou dat GroenLinks-PvdA goed uitkomen, klinkt het achter de schermen rondom de fractie.

Tot nu toe is de samenwerking tussen de partijen electoraal een beperkt succes. Timmermans was voor de verkiezingen in 2023 uit Brussel naar Den Haag gehaald om lijsttrekker te worden, in de veronderstelling dat GroenLinks-PvdA de verkiezingen zou winnen en hij premier zou worden. Het liep anders. GroenLinks-PvdA haalde 25 zetels en de PVV werd de grootste. Timmermans werd veroordeeld tot de oppositiebankjes, waar hij niet altijd zichtbaar was als oppositieleider. Nu de discussie in Den Haag draait om geopolitiek, is hij meer in zijn element, stellen betrokkenen.

Vorige week riep de actiegroep RoodGroen, die duizenden leden van GroenLinks en PvdA vertegenwoordigt, op tot een snelle fusie. Er klinken vanuit de Partij van de Arbeid ook tegengeluiden. Oudgedienden als Ad Melkert en Rob Oudkerk spreken zich uit tegen de fusie, omdat ze vrezen dat samenwerken met GroenLinks de grip op de arbeidersstem nog verder verzwakt. Maar hun slagkracht binnen de partijen is beperkt.

De besturen hopen ook dat andere „links-progressieve” partijen zich zullen aansluiten bij de samenwerking. De deur staat open voor „iedereen die staat voor groene en sociaaldemocratische waarden”.

Delen

Mail de redactie

Het had volgens de organisatie een „inspirerende lezing” moeten zijn van een Syrische activiste die eerst Hezbollah-aanhanger was en toen de kant van Israël koos – terwijl het volgens tegendemonstranten „zionistische propaganda” zou zijn. Wat Rawan Osman ging zeggen zou, afhankelijk van wie je het vraagt, ofwel „de vrede promoten”, ofwel „genocide rechtvaardigen”. De twee lezingen die Osman, die zichzelf „Arabisch zionist” noemt, woensdag in Nijmegen en donderdag in Maastricht gaf, werden verstoord en in de laatste stad vroegtijdig afgebroken.

Hoe ging het mis?

De lezingen werden eind februari aangekondigd door de Nederlandse tak van StandWithUs, een rechtse, pro-Israëlische belangengroep die met name in de Verenigde Staten actief is. Volgens Amerikaanse critici zou de beweging proberen om pro-Palestijnse geluiden op Amerikaanse universiteiten de kop in te drukken. Daarbij zou het onder meer insinuaties en beschuldigingen van antisemitisme als tactieken inzetten. In Nederland organiseert StandWithUs onder meer een beurs voor studenten. En het waren díe studenten, zegt een woordvoerder, die de lezingen van deze week organiseerden.

De boodschap voor koppige zionisten is duidelijk: we willen jullie hier niet!

Daarbij vermeldt de groep ook de exacte tijden en locaties waar de in Duitsland wonende Osman aan het woord moet komen – om veiligheidsredenen vrij ongewoon voor pro-Israëlische evenementen. „Iedereen is welkom”, schrijven de organisatoren erbij. Wel moeten geïnteresseerden zich aanmelden. Of zij ook gescreend worden, wil een woordvoerder niet zeggen.

Frisdrank en chips

In Delft is het maandagavond redelijk druk: er zijn behalve Joodse studenten, onderdeel van de recent opgerichte ‘Jewish Student Association’, ook oudere toehoorders op de lezing afgekomen. Volgens berichten op sociale media verloopt de „prikkelende lezing” vreedzaam en hebben de aanwezigen „zinvolle discussies”. Er is frisdrank en chips en na afloop borrelen de studenten verder met Osman in een café. In media is er geen aandacht voor: het is een lezing zoals er in universitaire zaaltjes zoveel gehouden worden.

Maar in Nijmegen en Maastricht is de sfeer in de dagen daarna anders. Beide universiteiten, schrijft StandWithUs in een statement, hebben de „afgelopen jaren vrijwel zonder restricties platform geboden aan radicale anti-Israël-docenten en -studenten”. In beide steden zijn bovendien pro-Palestijnse studentengroepen actief. In de dagen voor de lezingen roepen de studentengroepen op sociale media al op tot het verstoren ervan.

In de Nijmeegse collegezaal woensdag en een Maastrichts lokaal een dag later, zitten een handjevol mensen. Onder hen blijken ook pro-Palestijnse activisten, die, op het moment dat Osman begint, opstaan en pro-Palestijnse leuzen roepen, op een potje beginnen te slaan of een statement voorlezen. Ook stellen ze kritische vragen over de oorlog, waarop Osman onder meer antwoordt dat „Palestina niet bestaat”. Volgens demonstranten zou Osman daarnaast Palestijnen hebben vergeleken met apen en hebben gezegd dat „Arabieren verdienen wat ze krijgen”.

Op videobeelden die zowel de organisatie als activisten verspreiden op Instagram is te zien dat de demonstranten één voor één hun gang gaan en zich uitspreken tegen Osman. Sommigen kijken stil toe als er een medestander uit wordt gezet. Maar even later staan de activisten op en schreeuwen ze leuzen, waarna ook zij eruit gezet worden. In beide steden bonzen verder enkele tientallen mensen op de ramen. In Nijmegen proberen activisten de auto waarmee Osman vertrekt te belagen – pas als beveiligers ze wegduwen kan de auto wegrijden. In Maastricht wordt de lezing uiteindelijk vroegtijdig beëindigd.

Beelden van verstoringen

In een statement beschuldigt StandWithUs de Maastrichtse universiteit van „opzettelijke nalatigheid”. De universiteit zou gefaald hebben in het „opstellen van een adequaat veiligheidsplan” en er zouden te weinig politieagenten zijn ingezet. Met als gevolg dat er „opnieuw een omgeving [is] gecreëerd waarin Joodse en pro-Israël studenten en medewerkers onbeschermd worden gelaten en vogelvrij worden verklaard.”

Beelden van de verstoringen worden door de organisatie en Osman verspreid – haar verhaal krijgt een minder prominente plek. „Dit”, schrijft de organisatie erbij, „is wat er gebeurt als je een vredesactivist uitnodigt op een Nederlandse universiteit.” Organisatie, spreker en mensen die reageren zien er, net als sommige Kamerleden op X, het bewijs in dat Nederlandse universiteiten antisemitisch zijn.

Ook de pro-Palestijnse activisten delen filmpjes van de verstoringen op Instagram. Ze zijn erin geslaagd, schrijven ze er tevreden bij, om de lezingen van Osman te ontregelen: „De boodschap voor koppige zionisten is duidelijk: we willen jullie hier niet!” Een Nijmeegse demonstrant spreekt van een „grote overwinning: hier is geen ruimte voor op campussen”. Van beide kanten zijn de filmpjes duizenden keren bekeken.

Volgens StandWithUs ging het in Delft wel goed omdat demonstranten niet in de buurt van de zaal konden komen. Verder vindt de organisatie dat de universiteit het daar beter had georganiseerd. Ook, voegen ze nog toe, is de pro-Palestijnse beweging daar kleiner.

Delen

Mail de redactie