Het was een wereldomspannend en gelaagd verhaal, de Congocrisis begin jaren zestig, in het midden van de Koude Oorlog. Met communistische handlangers, Westerse spionnen, de dood van een premier en een VN-secretaris-generaal. Dat alles cumulerend in de heerschappij van een kleptocratische dictator, die uitgroeide tot een wereldleider. Zulk spannend historisch materiaal kan haast niet tot een saaie documentaire leiden.
Het vierdelige Mobutu’s Game, een politieke documentaire-thriller over de Congolese dictator Mobutu Sese Seko, houdt de kijker op het puntje van de stoel. Wie vermoordde Patrice Lumumba, de vurige, 35 jaar oude premier die tijdens de onafhankelijkheidsceremonie van Congo in 1960 België schoffeerde door in aanwezigheid van koning Boudewijn de Belgen als wrede kolonisten af te schilderen? Zaten de CIA en de Belgen erachter? En wát was precies het aandeel van Mobutu?
Mobutu speelde altijd een dubbelrol. Hij was rond de besprekingen in 1960 over Congo’s onafhankelijkheid een naaste medewerker van Lumumba, maar werkte ook voor de Belgische geheime dienst. Hij had een aandeel in de moord op Lumumba, maar riep hem enkele jaren later uit tot nationale held. Hij nam Lumumba’s antiwesterse retoriek over, maar ontpopte zich als handlanger van het westen om de plundering van Congo’s bodemschatten te faciliteren.
De documentaire zet hem neer als machtsbelust, een sluw luipaard dat zijn rol als dictator ver van tevoren had uitgestippeld. We zien beelden van Lumumba’s gevangenneming, waarbij Mobutu met een triomfantelijke en gemene uitdrukking op zijn gezicht toekijkt hoe zijn voormalige vriend martelingen krijgt te verduren.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126592619-69d105.jpg|https://images.nrc.nl/N3QRmRfOucpGUc6RwKC3U7WhlrM=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126592619-69d105.jpg|https://images.nrc.nl/DHKmwAmTCaenbAE6lVNCHxvpM2I=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126592619-69d105.jpg)
Mobutu als schurk
Er valt wat af te dingen op het in de documentaire opgeworpen imago van Lumumba als de nationalistische held en Mobutu als de schurk. De vonken spatten ervan af bij de redevoeringen van Lumumba en nog steeds wordt hij vereerd als een van Afrika’s grootste leiders. Maar in zijn korte periode aan de macht kenmerkte hij zich ook als compromisloos, hij faalde om de ruziënde Congolese politici te verenigen en speelde met vuur door de Russen uit te nodigen om zijn veiligheidsproblemen op te lossen. De Congo-crisis was meer dan alleen een gevecht om invloed van westerse imperialistische belangen
Hij had een aandeel in de moord op Lumumba maar riep hem enkele jaren later uit tot nationale held
In de documentaire is Mobutu’s lichaamstaal opvallend. Hij komt altijd, welke misdaden hij ook begaat, over als een man die in het nauw wordt gedreven, iemand die een rol speelt die hem door een reeks historische gebeurtenissen is toebedeeld. Je kunt hem ook zien als een man die op de hoge golven meesurft in plaats van een machtsbeluste leider die zich een weg naar de top baant. Dat maakt Mobutu ook tragisch en staat in contrast met zijn imago van niet alleen een kleptocraat maar ook als een enorme bruut. Vergeleken met het massale geweld dat volgde op zijn ondergang in 1997 – na 32 jaar heerschappij wacht hem een vernederende einde door prostaatkanker – door een Rwandese invasie, de voortdurende plunderoorlogen in Oost-Congo met betrokkenheid van Rwanda en Oeganda, valt het oordeel over hem misschien toch wat milder uit.
Het gebruikte archiefmateriaal creëert een bijna nostalgische sfeer, de onthullingen over complotten zijn om te smullen. Maar ze roepen ook de behoefte aan bewijzen op. Gaf koning Boudewijn groen licht voor de moord op Lumumba, zoals in de documentaire wordt beweerd? Heeft Mobutu werkelijk de Franse president Mitterrand proberen te beheksen, en eigende hij zich iedere dag een maagdelijk meisje toe? Het mysterie Mobutu is nog lang niet ontleed, daarvoor zullen nog de nodige boeken en documentaires moeten volgen.
