Psychologie in Nederland verkeert in zwaar weer. Terwijl financiële tekorten al op ons drukken, hebben universiteiten in de Randstad en Tilburg besloten de internationale bachelor af te schaffen, een maatregel die de problemen niet oplost, maar juist verergert. Het schaadt de kwaliteit van het onderwijs en breekt de internationale verbindingen af. En dat terwijl wij juist werken in een vakgebied dat zó essentieel, zó veelzijdig en zó prachtig is. We voelen ons onbegrepen. Leidse collega Judith Schomaker verwoordde dat gevoel treffend op LinkedIn. Het heeft geleid tot een boekje. Daarom, in mijn laatste bijdrage als vaste wetenschapscolumnist (ik blijf schrijven voor NRC, maar in andere vormen), hierbij een ode aan de psychologie!
Noem het woord ‘psychologie’ en het klassieke beeld verschijnt: een patiënt op een sofa, pratend over zijn jeugd met een therapeut met geitenwollen sokken. Maar de psychoanalyse heeft allang plaatsgemaakt voor andere vormen van therapie, en psychologie is veel meer dan alleen de klinische praktijk – het is een wetenschap. We doen prachtig onderzoek, niet alleen bij mensen met psychische klachten, maar nog veel meer bij mensen die ‘normaal’ functioneren. Sterker nog: psychologie beperkt zich niet tot mensen. Zelf doe ik onderzoek naar emoties bij mensapen (mens incluis). Andere collega’s buigen zich over de psychologie van robots, bouwen gedragsmodellen of houden zich bezig met kunstmatige intelligentie. Psychologie is overal.
De psychologie heeft ongelofelijk veel inzicht gebracht. Neem leren en geheugen. De Amerikaanse psycholoog B.F. Skinner (1904-1990) bouwde voort op het werk van Ivan Pavlov – die van de honden die begonnen te kwijlen bij het geluid van een belletje – en introduceerde het idee van operante conditionering: een leerproces waarbij gedrag wordt versterkt of verzwakt door de gevolgen ervan, zoals beloningen of straffen. Maar hoe zorgen we dat wat we leren blijft hangen – of juist niet? Geheugenmodellen laten zien hoe informatie wordt opgeslagen, verwerkt en teruggehaald. Die inzichten zijn niet alleen essentieel voor onderwijs en opvoeding, maar ook voor de behandeling van trauma’s, geheugenverlies en dementie. De onderliggende principes vinden bovendien hun weg naar apps voor gedragsverandering en slimme marketingstrategieën.
Niet rationeel handelen
De invloedrijke sociaal psycholoog Leon Festinger ontwikkelde in de jaren 50 de theorie van cognitieve dissonantie: het irritante gevoel dat ontstaat wanneer gedrag en overtuiging met elkaar botsen. Bijvoorbeeld: we weten allemaal dat roken slecht is, en toch steken we er nog eentje op. Om die dissonantie te verminderen, zoeken we excuses: ‘Mijn buurvrouw werd 90 en rookte elke dag.’ Psychologisch onderzoek helpt ons begrijpen waarom mensen niet altijd rationeel handelen. Psychologen hebben bovendien ontdekt dat mensen mentale snelkoppelingen gebruiken bij het oordelen – zogenoemde heuristieken – die kunnen leiden tot denkfouten, irrationaliteit, zelfoverschatting of zelfs discriminatie.
Over het onderwerp emotie heb ik in deze rubriek al veelvuldig geschreven. Ik heb psychologisch onderzoek besproken dat laat zien hoezeer we gedreven worden door emoties, en beïnvloed worden door de emoties van anderen. Emoties spelen al heel vroeg in ons leven een rol. Ontwikkelingspsychologen John Bowlby en Mary Ainsworth toonden in de jaren 50 het enorme belang aan van vroege ouder-kindrelaties voor de emotionele ontwikkeling. Dankzij hun werk zijn hechtingsgerichte interventies tegenwoordig standaard in de jeugdzorg.
Wat het vakgebied psychologie zo bijzonder maakt, is het vermogen om bruggen te slaan. Ze verenigt inzichten uit biologie, sociologie, filosofie, informatica, economie, kunst en nog veel meer. Tegelijkertijd richt ze zich op het meest ongrijpbare: emoties, gedachten, bewustzijn. Geen vaste formules met één uitkomst, maar complexe processen die per individu of diersoort verschillen. Psychologie is zowel fundamenteel als toepasbaar. Kennis over de evolutionaire wortels van ons gedrag helpt verklaren waarom gedragsverandering vaak zo weerbarstig is. Zulke inzichten zijn onmisbaar voor het ontwikkelen van rechtvaardiger beleid, het bevorderen van inclusie en het ontwerpen van eerlijke algoritmes – én vormen de basis voor een breed scala aan toepassingen, van therapie tot marketing, van onderwijsvernieuwing tot kunstmatige intelligentie.
Verbinding met breed publiek
Psychologie is níét voor ‘gekkies’. Hoe veranderen we dat achterhaalde beeld? Door actief verbinding te zoeken met het brede publiek. Zo was ik kortgeleden bij de boekpresentatie van Eveline Crone – pionier in het neuropsychologisch onderzoek naar adolescenten en bevlogen wetenschapscommunicator. Ik mocht meelezen met haar toegankelijke en leuke boek Een dag in ons brein. Stefan van der Stigchel, nog zo’n wetenschappelijke topper, gaf een sprankelende lezing over aandacht. Volgens hem hebben sommige kinderen baat bij skippyballen of kauwgom kauwen om zich te kunnen concentreren. Wie nu wiebelend op z’n stoel deze column leest, snapt wat hij bedoelt.
Juist vanuit het gat tussen wat psychologie ís en wat veel mensen dénken dat het is, heb ik het ‘Psychologielab op wielen’ opgericht: een elektrisch busje vol meetinstrumenten waarmee we de straat op gaan. Van Lowlands tot de Leidse markt, van scholen tot bedrijfsuitjes – we brengen wetenschap letterlijk naar de mensen toe. Want psychologie is niet van de kliniek of de universiteit. Psychologie is van iedereen.
Mariska Kret is hoogleraar cognitieve psychologie aan de Universiteit Leiden.
