Onze demissionaire premier schreef een brief aan Ursula von der Leyen over een afgeleide van mest: Renure. Veehouders noemen mest vooral bruin goud. Zowel sector als premier probeert met poëtische woordkeuzes de tsunami aan mest die het land overspoelt op te leuken.
Rutte lijkt met zijn fecale correspondentieproza op zoek naar mogelijkheden om in Nederland weer meer mest dan afgesproken in de bodem te mogen proppen. De veehouderij heeft hier zo veel dieren opgesloten dat als dieren mensen waren, de uitwerpselen van onze gevangenen een milieuprobleem veroorzaakten. Dat voorstanders van die opsluitpraktijken poëtische rookgordijnen opwerpen, verhult niet dat Nederland te veel langgestraften heeft voor het misdrijf als kalf, big of kuiken geboren te zijn. Laatst zag ik hoe kalfjes in de veehouderij worden verwekt. Een man in blauw overall stopte zijn arm tot de elleboog in de anus van een koe die dat duidelijk niet wilde. Zijn andere hand stopte stierensperma in haar vagina. Ook hiervoor gaf de koe geen consent. Ontuchtige handelingen met dieren zijn in Nederland verboden, voor veehouders geldt ook hier een uitzondering.
Aan de Franse kust spoelden intussen dode kalfjes aan. De oormerken waren verwijderd. Wie hoopte op nieuw trekkerterreur omdat veeboeren hun geliefde dieren niet zomaar in zee zouden laten smijten, wachtte een teleurstelling. Follow the money probeerde wel te achterhalen welk schip de kalfjes in zee had gegooid. In het artikel daarover stond: „Maar we weten nog steeds niet wie verantwoordelijk is voor de aangespoelde runderen in Bretagne.” Dat viel me een beetje tegen van het doortastende onderzoeksplatform. Ik hoefde maar naar de buurtsuper te gaan en daar stond zo’n verantwoordelijke voor kalverleed bij de kassa. Ze rekende een pak koeienmelk af en dierzuiveltoetjes. Voor zo’n beetje elk dierenleedproduct bestaat tegenwoordig een plantaardig dierenleedvrij alternatief. Toch zijn er mensen die liever een industrie sponsoren die kalfjes laat wegkwijnen en de natuur verstikt, dan dat ze een achterhaalde gewoonte herzien.
Volgens de 3,5-procentregel hoeft maar 3,5 procent toegewijde sleutelpersonen zich blijvend voor een zaak in te zetten, opdat de rest meegaat. 3,5 procent kan veranderingen in gang zetten zoals kinderen niet langer met linialen slaan, vrouwenkiesrecht erkennen of segregatiewetten afschaffen. Het percentage burgers dat inziet dat dieren geen producten zijn, groeit. Onze premier zit daar niet tussen. Die klimt nog in de pen om het behoud van wrede praktijken met dieren te verlengen. Gelukkig houden regeringsleiders maatschappelijke verandering niet tegen. Friesland Campina leed in 2023 149 miljoen verlies. Plantaardige producten werden dit jaar gemiddeld goedkoper dan hun dierlijke tegenhangers.
De omslag naar plantaardig is onafwendbaar, maar komt voor miljarden dieren te laat. Onder hen de acht koeien en circa zeven kalfjes die in Nederland werden onthoofd terwijl u deze column las.
Zelfs nu, bijna elf jaar na het neerhalen van passagiersvliegtuig MH17, overkomt het Maartje Kral nog weleens. Als het gesprek op de Russische aanslag van 17 juli 2014 komt, denkt ze: zal ik het zeggen? Dat noemt ze ‘een MH17’tje droppen’. Want zodra ze vertelt dat haar opa en oma in dat vliegtuig zaten, slaat de sfeer onmiddellijk om en beginnen haar gesprekspartners te stamelen. ‘O, wat erg!’ ‘Sorry!’
Dan zegt Kral: ‘Hoeft niet, we kunnen er prima over praten, komt helemaal goed.’ Dat is, zegt ze in haar Amsterdamse huiskamer, sinds de vliegramp een script in haar hoofd. Of liever: sinds de ramp een nationale ramp werd, met nationale rouw.
Destijds was Kral veertien en hield ze net als haar opa van paardrijden. Ze was dol op haar grootouders. Die woonden in hetzelfde dorp en waren een soort tweede opvoeders van haar en haar broer en zus.
Nu is ze 25 jaar, journalist en heeft ze een podcast gemaakt: Publiek verdriet. Die verschijnt woensdag op DOCS online, met als kernvraag: waar blijft de persoonlijke rouw als de mensen om wie je treurt, onderdeel worden van nationale rouw?
Hoe ging het eraan toe in jullie gezin toen het nieuws over de ramp bekend werd?
„We zaten de hele avond voor de tv. In shock. Je denkt nog heel lang: misschien is het een ander toestel, misschien zaten ze er niet in. Mijn moeder belde met ministeries om informatie te krijgen, maar veel bleef nog onduidelijk.
„Wij woonden op een boerderij, een beetje afgesloten. Die avond kwamen steeds meer familieleden aan, wel tien of twaalf. We hadden natuurlijk heel veel verdriet, maar konden met elkaar praten en lachen. Het gebeurde in de zomervakantie, we waren allemaal vrij. Zo leefden we vier weken lang samen in een bubbel.”
Ja, bepaalde mensen waren heel vaak op tv. Soms dachten we: oeh, moet je dat nu al doen?
In de podcast beschrijf je dat de buitenwereld, media en dorpsgenoten jullie bubbel soms nogal hardhandig kruisten.
„Bij het huis van mijn opa en oma werden bloemen gelegd. Dat was heel aardig, maar wij keken er wel met enige afstand naar. Mijn moeder vroeg haar zwager om boodschappen te doen, zodat ze niet de hele tijd werd aangeklampt door goedbedoelende buren.
„Ik herinner me dat ik een keer de telefoon opnam – je had toen nog vaste telefoons. Het was een journalist van een talkshow. ‘Klopt het dat ik met de familie Kral praat? Zijn je ouders thuis?’ Mijn moeder was heel beslist: wij werken niet mee.
„Een paar dagen na de ramp kwam een lokale omroep met een filmpje van vier minuten over ‘Guust en Toos’. Omdat wij niet hadden meegewerkt, traden daarin mensen naar voren die toevallig net boodschappen deden en mijn opa en oma uit het dorp kenden. De omroep had ergens een foto gevonden die wij nog nooit had gezien, met mijn oma op een paardenkar. Dus zou ze ook wel veel van paarden hebben gehouden. Nee, dat was mijn opa: mijn oma was nooit bij de paarden, behalve dan op die ene, ons onbekende foto.”
Lees ook
De leider van het onderzoek kijkt terug, tien jaar na de ramp: ‘Ik zeg altijd: MH17 is van iedereen, van alle Nederlanders’
Sommige nabestaanden spraken wel met journalisten.
„Ja, sommige mensen waren heel vaak op tv. We dachten weleens: oeh, moet je dat nu al doen? Maar misschien vonden ze het juist prettig. Voor iedereen is dat anders. Het maakt ook uit dat ik mijn opa en oma heb verloren, mijn moeder haar ouders. Dat is, laat ik zeggen, de natuurlijke loop der dingen. Meer dan wanneer je een kind, kleinkind of zus verliest.”
Voelt het alsof jullie iets is ontnomen doordat de nationale rouw boven jullie persoonlijke verdriet ging?
„Het is dubbel. Het is fijn dat mensen zo betrokken zijn. Maar het is lastig als je zelf nog niet precies weet wat je denkt en voelt. Soms heb ik mijn arm om iemand heen moeten slaan die zelf niemand had verloren, maar die het gewoon heel erg vond.
„Wanneer ik er met mensen over praat, heb ik het over dat ‘verdriet van Nederland’. Dan gaat het over die nationale ramp. Als ik geen nabestaande was geweest, had ik het normaal gevonden dat er zoveel aandacht voor was. Het wás ook heel groot, natuurlijk. Maar pas wanneer het niet meer over de MH17 gaat, kan ik het over mijn opa en oma hebben.”
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft Rusland vorige week formeel verantwoordelijk gesteld voor het neerhalen van MH17…
„Ik zag het, ja.”
We zaten de hele avond voor de tv. In shock. Je denkt nog lang: misschien zaten ze er niet in
Wat het Hof de Russen onder andere kwalijk neemt, is de harteloosheid waarmee ze met de nabestaanden zijn omgegaan. Dat ze stoffelijke resten in delen hebben teruggestuurd, bijvoorbeeld. Is dat jullie ook overkomen?
„Nee. Mijn opa en oma zaten achter in het toestel en werden betrekkelijk gaaf teruggevonden. In het protocol heette het dat van Guust ‘98 procent’ was teruggevonden en van Toos ‘96 procent’. Dat wil zeggen dat er zoiets als een pink ontbrak.
„Daarom werden hun lichamen tamelijk snel naar Nederland vervoerd en konden wij hen snel begraven. Dat heeft het makkelijker gemaakt om met het verdriet om te gaan. Andere mensen moesten maanden wachten op de stoffelijke resten.”
Je zei net ‘ja, ik zag het’ over die uitspraak. Is dat niet iets waarvan je op het puntje van je stoel gaat zitten?
„Nee. Ik kijk toch altijd een beetje als een buitenstaander naar MH17-dingen. Het is zoals mijn moeder zei in de podcast: ‘Goed dat ze het doen voor de nabestaanden’.”
Lees ook
Ook het Europees Hof van de Rechten van de Mens houdt Rusland nu verantwoordelijk voor MH17. Heeft dat gevolgen?
Het is een warme dag – héét – en de groepachters van basisschool Nelson Mandela in Rotterdam zijn op kamp in het oosten van het land. Onderuitgezakt zitten ze in de kantine van de blokhut waarin ze slapen. De meiden hebben waaiers en handventilatoren op batterij. Op een wit doek wordt een hiphopclip geprojecteerd: Matcha Coco van Noano en Jonna Fraser. „My baby die is sweet. My baby die is fire. D’r face en body 10. Ik word elke dag weer panja.”
Meester Appie – basketbalshirt, slippers, zonnebril op zijn hoofd – komt binnen en met een paar woorden krijgt hij de kinderen stil en de muziek en handventilatoren uit. Ze gaan naar buiten, zegt hij, een waterspel doen.
Op het grasveld van Summercamp Heino ligt een groot zeil. Daarop heeft gymdocent Michael emmers zeepsop gegooid. „Allereerst wil ik jullie een compliment geven”, zegt Appie als de leerlingen op het gras zitten. „Het was lekker rustig vannacht.” Dat was de nacht daarvoor wel anders: toen is Appie uiteindelijk in de slaapzaal van de jongens gaan slapen, in het bed van de dominantste jongen. Die mocht op een matras in de gang liggen. Het was gelijk rustig.
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-description="De kinderen vinden het leuk om naar de middelbare school te gaan maar gaan elkaar na de zomer wel missen.
Foto Wouter de Wilde
” data-figure-id=”0″ data-variant=”row”><img alt data-description="De kinderen vinden het leuk om naar de middelbare school te gaan maar gaan elkaar na de zomer wel missen.
Hij legt het waterspel uit – ze gaan over hun buik over het zeil glijden – en vertelt over de rest van het dagprogramma. Af en toe onderbreekt een leerling hem, dan vraagt hij: „Wil jij verder gaan?” en is het meteen stil. De kinderen lijken zelf niet eens door te hebben hoe snel ze gehoorzamen.
Veel van mijn leerlingen zijn echt intelligent hoor, maar ja, de taal, begrijpend lezen: dat nekt ze
Abdeljabar ‘Appie’ Marbah (44) is niet alleen groepsleerkracht, maar ook coördinator ‘goed gedrag’ op basisschool Nelson Mandela, gelegen in de kwetsbare, multiculturele Afrikaanderwijk van Rotterdam. Als coördinator goed gedrag – op andere scholen vaak ‘gedragscoördinator’ genoemd – is hij gespecialiseerd in de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Onder meer adviseert hij leerkrachten over groepsdynamiek in de klas en hij begeleidt individuele leerlingen met gedragsproblemen.
Kanjertraining
Appie weet precies wie welke rol heeft in de klas en speelt daarop in, vertelt hij staand onder een boom in de schaduw. De kinderen schuiven inmiddels over de zeepsopbaan. Althans, de jongens, want de meeste meiden zitten met hun waaiers op het houten hek rondom het grasveld. Appie wijst naar een jongen in een blauwe zwembroek. „Hij is het alfamannetje van de klas. Die heeft de zogenaamde blauwe pet op.” Je hebt ook kinderen met een ‘gele pet’. Hij wijst naar een meisje dat in haar eentje op het gras zit te kijken naar het buikschuiven. „Dat zijn de teruggetrokken kinderen. En de rode pet is voor de clowns.”
De leerlingen lopen weg met Meester Appie – vooral omdat hij goed inzicht in hun gedrag heeft. Foto Wouter de Wilde
foto Wouter de Wilde
De terminologie komt van de Kanjertraining, een programma voor de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen in het basisonderwijs. Zo’n tweeduizend scholen in Nederland werken met deze methode. Leraren volgen een korte cursus om Kanjertraining in de klas te kunnen geven. Onder andere doen ze rollenspellen. Dan speelt een leerling bijvoorbeeld de clown en moet de rest proberen om hem of haar niet te veel aandacht te geven. Zo leren ze dat de clown kalmeert als ze die minder ‘benzine’ geven. Appie heeft een extra cursus gevolgd om Kanjercoördinator van Nelson Mandela te worden, waardoor hij de andere leraren kan ondersteunen en bijscholen.
Met al zijn expertise kan Appie de klas als een poppenspeler naar zijn hand zetten, zoals hij deed toen hij gisternacht de ‘leider’ van de jongens uit de slaapzaal haalde en het daarna stil was. Deze week deed hij iets soortgelijks toen hij de klas zonder al te veel gedoe uit het zwembad wilde hebben. „Michael en ik hielden het alfamannetje extra goed in de gaten om hem te pakken op iets. Op een gegeven moment duwde hij iemand, dus ik zei: ‘Wat was de afspraak? Als je duwt, moet je uit het zwembad.’ Dat deed hij en de rest volgde automatisch. Het is gewoon kuddegedrag. En wij dachten: doel bereikt, iedereen is uit het zwembad.”
Boos
Appie is de leukste leraar, zegt Ecrin (12), zittend in het gras. Terwijl ze praat, trekt ze grassprietjes uit de grond. „Hij maakt altijd grapjes en hij wordt niet boos.”
„Ik denk dat hij soms wel boos is”, zegt Zehra (12), die naast haar zit. „Maar hij lost het op zonder te schreeuwen. Met rustige woorden.”
Ecrin: „Bij meester Appie kan ik gewoon niet vervelend zijn.”
Zehra: „En ook al heb je straf, hij maakt die straf gewoon leuker.”
Ecrin: „Ja, dan moeten we bijvoorbeeld een boek lezen.”
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-description="Leerlingen over Appie: „Hij lost het op zonder te schreeuwen. Met rustige woorden.”
Foto Wouter de Wilde
” data-figure-id=”0″ data-variant=”row”><img alt data-description="Leerlingen over Appie: „Hij lost het op zonder te schreeuwen. Met rustige woorden.”
Zo doet meester Appie dat ook bij Mohamed (13), ook wel ‘Mo’. Vanaf een stoeltje naast de buikglijbaan moedigt hij klasgenoten aan. „Hij zit een beetje tussen een clown en een alfamannetje in. Hij kan zijn mond vaak gewoon niet houden.” Als Appie merkt dat Mo „in die flow” zit, stuurt hij hem al vrij snel uit de klas om ergens anders rustig te werken. Dan zegt Appie: „Je hebt geen straf; ik voorkom hiermee dat jij straf krijgt.” Hij probeert ook altijd om het over het gedrag van de leerling te hebben, niet over de persoon.
Bij meester Appie kan ik gewoon niet vervelend zijn
„Hé Mo!”, roept Appie. Mo komt aansjokken in natte sportkleren. Hij is intussen tóch gaan glijden.
„Ik vind het geweldig wat je nu doet. Ik dacht eerst: hij gaat niet”, zegt Appie.
Mo grijnst. „Ja, dacht ik eerst ook.”
„Maar Mo, wat zeg ik altijd tegen jou?” vraagt Appie. „Welke Mo zou ik in mijn groepje willen hebben?”
„Die Mo op schoolreisje of op kamp.”
„Ja, want je bent gezellig. En ik wil niet de Mo in mijn…?”
Mo lacht. „Klas. Omdat ik heel veel praat en me met alles bemoei.”
„Maar praat ik over Mo of over jouw gedrag?”
„Over mijn gedrag.’
Ouders
Wat ook helpt, is dat Appie dezelfde achtergrond heeft als veel van zijn leerlingen. Hij is óók in de Afrikaanderwijk opgegroeid, zat óók op basisschool Nelson Mandela en had óók een lastige jeugd. Hij was elf toen zijn vader het gezin verliet, twaalf toen hij op de markt ging werken om het gezin financieel te ondersteunen. Hij weet dus wat er door de „koppies” van de leerlingen gaat. Wij moeten iets harder werken dan een ander, zegt hij tegen ze. En ja, hij praat in de wij-vorm, want zo voelt het. Wij, zegt hij dan, hebben een andere achtergrond en daardoor vaak geen ouders die kunnen helpen met ons huiswerk. „Veel van mijn leerlingen zijn echt intelligent hoor, maar ja, de taal, begrijpend lezen, dat nekt ze.”
Meester Appie weet goed wat door de „koppies” van de leerlingen gaat.
foto Wouter de Wilde
Appie kreeg een havo/vwo-advies, maar op de middelbare school moest hij op een gegeven moment naar de mavo, omdat hij „te veel grappen” maakte. Later heeft hij zichzelf „herpakt”. Hij werd jongerenwerker en ging naar de pabo.
Tegen zijn leerlingen zegt Appie altijd: „Ik heb het gered, dus jij kan het ook.” Vroeger zeiden ze op school tegen hem dat het niet zou goedkomen met ’m, dat-ie in de bak zou eindigen. Maar hij heeft nog nooit een gevangenis vanbinnen gezien.
Als een leerling een slechte werkhouding heeft, zegt hij: „Ik maak me zorgen. Ik zeg niet dat je het niet redt, maar als je zo doorgaat, ben ik wel bang dat je het niet redt.” Hij probeert voorzichtig te zijn, zodat ze later niet naar hem toe komen met het verwijt dat hij geen vertrouwen in ze had.
In het gras rond Ecrin en Zehra verzamelt zich een steeds grotere groep kinderen. Verderop is een watergevecht ontstaan waar meester Appie fanatiek aan meedoet. Of ze een beetje zin hebben in de middelbare school? „Neeeeeee!”, gillen ze. „Nee, want ik ga vwo doen”, zegt Moiza (12) gespeeld nors. In de klas van meester Appie hebben zes van de negentien leerlingen vwo-advies gekregen, iets boven het landelijk gemiddelde.
Ze vinden het ook niet leuk om naar de middelbare school te gaan, omdat ze elkaar gaan missen. ’s Nachts is het op de slaapzaal van de meiden doorgaans onrustiger dan op die van de jongens. „We hebben het over onze herinneringen samen, wat we allemaal hebben gedaan op school”, zegt Ecrin plechtig. „We hadden meidenclub met juf Fatima, toen gingen we koken. En met Kinderboekenweek gingen we dansen.” En meester Appie, ja, die gaan ze natuurlijk ook ontzettend missen.
Lees ook
Opvoeden in een winstgedreven samenleving is kansloos
Na de excuses voor het Nederlandse slavernijverleden zou „geen punt, maar een komma” volgen, zei demissionair premier Mark Rutte (VVD) in 2022. En in zijn navolging tientallen lokale bestuurders. Begin deze maand nog bood de burgemeester in Helmond tijdens Keti Koti excuses aan voor de „directe verwevenheid met de, grotendeels op slavernij berustende, handel in koloniale waren”. Zijn woorden waren „geen eindpunt. Het is een nieuwe start”.
In Deventer verwees de burgemeester naar het gegeven dat tot slaaf gemaakten de achternaam ‘Deventer’ kregen, waarmee „de naam van een trotse en vrije stad werd gegeven aan mensen zonder rechten en mensen die geen aandacht of bescherming kregen. Aan onvrije mensen” en ook hij bood excuses aan: „We kunnen de historie niet herschrijven, maar we kunnen wel met ons denken en ons handelen het nu en de toekomst bijsturen.”
Als het bij excuses blijft, wat betekent dat dan voor de volgende generaties?
Vóór Helmond en Deventer hebben bijna dertig gemeenten en acht provincies onderzoek laten doen naar hun koloniale verleden. Excuses werden gemaakt door de burgemeesters van Amsterdam en Rotterdam (2021), Den Haag en Utrecht (2022), Tilburg, De Bilt, Haarlem, Middelburg en Vlissingen (2023), Arnhem, Groningen, Zaanstad en Dordrecht (2024).
Zelfs in Almere, dat sinds 1975 bestaat, zei de burgemeester in 2023 sorry: „Van mens tot alle mensen, tot alle nakomelingen van tot slaaf gemaakten.” In de stad wonen veel nazaten. Burgemeester Hein van der Loo refereerde aan premier Rutte: „Dat excuus was niet om een boek dicht te slaan. Niet om een punt te zetten achter onze vermaledijde geschiedenis.”
Subsidie
Maar waar bestaat de komma van Rutte uit? Tijdens de nationale herdenking op 1 juli in Amsterdam zei een aantal sprekers dat er veel beloften waren gedaan, maar nog weinig beleid zichtbaar was.
Er is een landelijk ‘bewustwordingsfonds’ van 200 miljoen euro, waarvan de helft is bedoeld voor maatregelen ter bestrijding van discriminatie en kansenongelijkheid, de andere helft voor projecten die „begrip van de doorwerking van het slavernijverleden en de verwerking daarvan” bevorderen. Daarvoor kan vanaf volgende maand subsidie worden aangevraagd.
Er wordt ook een Nationaal Slavernijmuseum opgericht in Amsterdam – op initiatief van de gemeenteraad, die in 2017 een motie daartoe aannam. Vlissingen en Middelburg (vanwaaruit 70 procent van alle Nederlandse slavenschepen vertrokken) en de provincie Zeeland hebben geld vrijgemaakt voor de komst van een kenniscentrum over het slavernijverleden.
Maar de projecten, het museum en het kenniscentrum zijn er nog niet.
Lees ook
Onverbloemd over het verleden vertellen
Wandkleden
Wat wel op lokaal niveau zichtbaar is, zijn tientallen – veelal culturele en maatschappelijke – initiatieven. Van slavernijwandelingen tot -monumenten, van educatieve programma’s tot dialoogsessies en stadsgesprekken.
In een loods naast een bouwmarkt in het Haagse Laak is te zien wat de komma kan inhouden. Vier reusachtige grijze doeken staan opgespannen, het begin van wat een wandkleed van 35 bij 2,5 meter moet worden, naar ontwerp van Marcos Kueh. Een tafel ligt vol met vilt, draden en stoffen in uitbundige kleuren. Op de grond liggen mallen waarop al delen van de afbeelding werden genaaid.
Draden van ons Nederlandse slavernijverleden, heet het project. In Groningen, Zeeland, Utrecht en Overijssel maakten vele vrijwilligershanden al wandkleden, in elke provincie naar een eigen ontwerp van een lokale kunstenaar, passend bij de slavernij- en koloniale geschiedenis van die streek. Die kleden worden nu tentoongesteld. In Noord-Brabant, Gelderland en Zuid-Holland wordt nog genaaid.
In Leiden was iemand die afkomstig was van de [Molukse] Banda-eilanden. Zij wilde de specerijenroute in een stuk stof verwerken
Onder begeleiding van Caroline Grootenboer zijn deze dinsdagmiddag in Laak drie vrouwen bezig. Soms zijn er wel twintig paar handen aanwezig, zegt Grootenboer. „Je bouwt met elkaar aan iets, ondertussen leer je elkaar kennen en kom je in aanraking met het thema.” Er is een Surinaamse vrouwengroep die meeborduurde, mbo-leerlingen, een Schilderswijkse vrouw liet bloemen op een stof printen. In de Lakenhal in Leiden werd genaaid, in de Oude Kerk in Delft, in wijkcentra in de hele provincie. Vooral door vrouwen en „een paar mannen”.
Het Zuid-Hollandse wandkleed begint links met de afbeelding Hulde der Koloniën, die ook op de Gouden Koets staat en onderdanen uit de toenmalige koloniën toont die de Nederlandse maagd allerlei goederen aanbieden. Daarnaast het Academiegebouw van de Universiteit Leiden en het Mauritshuis in Den Haag. Rechts een groot schip, met het Oost-Indische Huis in Delft en de VOC-haven van Rotterdam. In het midden twee nazaten van tot slaaf gemaakten, uit de Oost en de West, die elkaar de hand reiken.
Grootenboer vertelt enthousiast over het project, laat foto’s zien op haar telefoon. „In Leiden was iemand die afkomstig was van de [Molukse] Banda-eilanden. Zij wilde de specerijenroute in een stuk stof verwerken.”
Voor het Academiegebouw van Leiden staan Afrikaanse tot slaaf gemaakten. Veel vrijwilligers nemen eigen stof mee, zoals die voor de oranje lendendoek.
Foto Bart Maat
Jane Tevreden uit Laak nam ook eigen stof mee, om daarmee de lendendoek van een van de tot slaaf gemaakten te maken. In een diepvrieszakje liggen de oranje stroken op tafel. „Panje, dat is de Marronnaam van de stof”, zegt ze. Rita uit Benoordenhout, die niet met haar achternaam in de krant wil, helpt Tevreden de lendendoek vast te spelden op het grote doek.
Rita hoorde over het project in het Kunstmuseum. Eveline Zijlstra uit Scheveningen, de andere vrijwilliger deze middag, hoorde erover van haar schoonzus die meedeed in Delft. Zijlstra is al dagen bezig om de pilaren van het Mauritshuis te punchen, een borduurtechniek om reliëf mee aan te brengen.
Tevreden kwam via een vriendin: „Dit is ook mijn geschiedenis, ik vind het fijn mijn steentje bij te dragen.” Ze lacht: „Toen we in de Grote Kerk in Den Haag zaten, zaten we bijna op het graf van een slavenhouder. Als mijn voorouders dat hadden kunnen zien!”
Lees ook
Met duizenden mensen wandkleden maken: gemeenschapskunst vindt een weg naar buurthuizen en musea
Daadkracht
Het is niet alsof tijdens het borduren „constant over het slavernijverleden wordt gesproken”, zegt Ricardo Burgzorg. Dat was ook niet zijn bedoeling, toen hij in opdracht van de stichting Groninger Kerken in 2022 het wandkledenproject bedacht. Hij vertelt over een bijeenkomst die hij bijwoonde waar twee witte vrouwen zeiden ‘o, daar gaan we weer’ toen het over slavernij ging. „Ik wilde dat mensen zich op een indirecte manier konden verhouden tot het onderwerp, door iets dat leuk is om samen te doen. Als je meedoet, ga je zelf vragen: waar gaat dit over?”
Dat is ook de ervaring van Wilma Broeseliske in Delft. Daar bundelden diverse organisaties sinds 2023 de krachten. „Een kwartiermakerscommissie had Keti Koti in 2023 georganiseerd, en we zeiden: we gaan gewoon door, in de breedte en niet alleen rond 30 juni en 1 juli”, vertelt ze. „Je moet hoofd, hart en daadkracht aanspreken: kennis opbouwen, samen spreken en samen dingen doen.”
Het project ‘Draden van ons Nederlandse slavernijverleden’ wil mensen samenbrengen en het bewustzijn over de geschiedenis stimuleren.
Foto Bart Maat
Het wandkleed is geïnspireerd op glas-in-loodramen in kerken.
Foto Bart Maat
Het Zuid-Hollandse wandkleed wordt in meerdere steden gemaakt, uiteindelijk worden de stukken samengebracht tot één wandkleed van 35 meter bij 2,5 meter hoog.
Foto Bart Maat
Het uit zich in Delft in stadsgesprekken, een cyclus van geschiedenislessen, en dit jaar door een toneelstuk door jongeren dat Na de komma heet. Helen Skinner van Stichting Lespeki, die het script schreef, vroeg hen waar ze tegenaan lopen. „Ze vertelden over discriminatie en pesterijen op basis van huidskleur. Wat ze wilden veranderen voor de toekomst is dat mensen elkaar corrigeren als dat gebeurt.”
De excuses van de burgemeester (in 2023) hebben veel betekend, vertelt Skinner. „Er is zoveel gebeurd met mijn voorouders. Maar als het bij excuses blijft, wat betekent dat dan voor volgende generaties?”
Zowel Skinner als Broeseliske zegt dat het essentieel is dat de gemeente initiatieven (financieel) ondersteunt. En ze verwijzen allebei naar een volgens hen indrukwekkende toespraak van wethouder Joëlle Gooijer (Jeugd, Ouderen, Inclusief Samenleven, ChristenUnie), die voor de voorstelling van de jongeren zei dat ze hun adviezen „met open oren en hart in ontvangst” zou nemen. „Want het is hun toekomst die we samen vormgeven. Laat vanavond geen los moment zijn. Laat het een schakel zijn in een keten van bewustwording, verbinding en verandering.”
Later dit jaar komt de gemeente Delft met concreet beleid over inclusief samenleven, gelijke kansen en het erkennen van het gedeelde verleden.
Slagkracht
Peggy Wijntuin, betrokken bij gemeentelijke onderzoeken en initiatiefnemer van onder meer het slavernijmonument in Rotterdam, zegt dat ze diverse ‘komma’s’ ziet. Maar ook zij zegt dat „slagkracht” nodig is – van zowel betrokken burgers als bestuurders. Excuses noemt ze „een eerste stap, ze moeten wel geladen worden”.
Belangrijk is volgens Wijntuin de lokale aanpak: „Als het goed is, gaat het per stad anders.” Ze vertelt dat er in Rotterdam 1,7 miljoen euro is uitgetrokken om achterstelling en discriminatie te bestrijden met maatregelen in onder meer het gemeentelijk apparaat zelf, in het onderwijs, op de arbeids- en woningmarkt. „Dat hoort elke stad te doen. Anders blijft het bij symboliek.”
Ze vertelt over een gemeente die wél geld had uitgetrokken voor onderzoek, maar geen ruimte had vrijgemaakt in de begroting „om vervolgens aan de slag te gaan”. „Het onderzoek biedt een objectief verhaal op basis waarvan je mensen kan betrekken bij de geschiedenis van hun grondgebied. Vervolgens is het zaak te kijken wat die feiten hebben veroorzaakt.” Geschied-én-is, zegt Wijntuin met nadruk: „Het verleden werkt door in het heden, de gevolgen zijn ongelijkwaardigheid en institutioneel racisme.”
In Groningen, Zeeland, Utrecht en Overijssel maakten vrijwilligershanden al wandkleden. In elke provincie maakte een lokale kunstenaar een ontwerp dat betrekking heeft op de geschiedenis van die streek.
