Category: Sport

Teun Jacobs leerde het door „schade en schande”. Nog maar 35 was hij, toen Almere City FC hem in het najaar van 2019 vroeg als eindverantwoordelijke voor het sportieve beleid. Jong misschien, maar met bijna een half leven aan ervaring. Als achttienjarige was Jacobs al jeugdtrainer bij NEC, daarna hoofd jeugdopleidingen en vervolgens jarenlang beleidsmaker bij voetbalbond KNVB.

Voor het vak van technisch directeur of manager bestond geen opleiding, Jacobs moest zelf zijn weg zien te vinden. Dat maakte de positie dikwijls „best eenzaam”, vond hij. Bijvoorbeeld wanneer hij een besluit moest nemen, maar zijn twijfels of afwegingen niet met de trainer of algemeen directeur kon delen.

Deze herfstochtend staat Jacobs in een klein klaslokaal in Zeist, op de campus van de KNVB. Hij is er als gastdocent, om te vertellen over de ervaringen die hij de afgelopen jaren opdeed – eerst drie jaar lang bij Almere City, toen nog eerstedivisionist, en later als technisch directeur bij het pas gedegradeerde Willem II, waar hij al na een jaar vertrok omdat fans hem medeverantwoordelijk hielden voor de tegenvallende prestaties.

Tegenover hem zitten twaalf mannen en vrouwen die op het punt zijn waar Jacobs vijf jaar geleden stond. Sommigen zijn net technisch directeur geworden, anderen zitten dicht tegen die rol aan. Het zijn de deelnemers aan een voorbereidingstraject waar Jacobs destijds graag zelf aan had meegedaan: het „ontwikkelprogramma” voor technisch directeuren dat de KNVB sinds een jaar aanbiedt.

Onderwerp van deze tweede lesdag is het leren omgaan met de cultuur in sportorganisaties. „Wat is, volgens jullie, de cultuur bij Ajax?”, vraagt Jacobs als voorbeeld. Hij kijkt rond. „Wij zijn de beste”, klinkt het aarzelend. „Aanvallend, aantrekkelijk voetbal”, oppert iemand. Dan klinkt het antwoord dat Jacobs wilde horen: „Vertrouwen op eigen jeugd.”

Precies daar ging het mis tussen de Amsterdamse club en Sven Mislintat, analyseert hij. De Duitse directeur voetbalzaken moest vorig najaar al na een paar maanden weer vertrekken bij Ajax. „Hoeveel jeugdspelers heeft hij naar eerste elftal gehaald? Weinig. Maar hij nam wel elf buitenlandse spelers mee. Dat botst.”

Wat Jacobs daarmee wil zeggen, is dat een goede visie of mooie plannen alleen onvoldoende zijn. „Je moet je ook afvragen: wat is cultuur bij club en past die bij mij als persoon?”

Meer taken, meer druk

Toen Lennard van Ruiven in het voorjaar van 2022 aantrad als directeur Voetbalontwikkeling bij de KNVB had hij een flinke lijst met plannen, vertelt hij eerder die ochtend. Het lesprogramma voor technisch directeurs stond met stip bovenaan. De voetbalbond ziet zichzelf als een belangrijke opleidingsorganisatie: van toptrainers tot vrijwilligers bij amateurclubs, iedereen kan bij de KNVB terecht.

Maar waar trainers jaren aan opleiding moeten doorlopen om bij de profs te mogen werken, kan iederéén in principe zomaar technisch directeur worden, zegt Van Ruiven. Terwijl de invloed van een technische man of vrouw op een club misschien nog wel groter is. „Als je betaald voetbal naar een hoger niveau wil tillen, moet je dus die functie proberen te professionaliseren”, meent hij.

De rol van technisch directeur „vraagt nogal wat van een persoon”, ziet Van Ruiven. Het is een functie die de laatste jaren snel complexer is geworden, met meer taken, grotere belangen, meer druk. Een technisch directeur gaat over het aanstellen en ontslaan van de trainer, het samenstellen van de staf. Hij of zij is verantwoordelijk voor het aankopen en verkopen van spelers, de ontwikkeling van talenten. Voor de hele sportieve strategie, kortom.

Dat vak is zo omvangrijk dat veel clubs de verantwoordelijkheden al verdelen over meerdere functies. Zo hebben onder meer FC Utrecht, Heracles, Sparta en PSV naast een technisch directeur ook een technisch manager. Bij Feyenoord is algemeen directeur Dennis te Kloese technisch eindverantwoordelijk, maar heeft hij die taken goeddeels uitbesteed aan een driekoppig technisch management-team.

Het maakt dat de behoefte aan goede technische mensen alleen maar toeneemt, verwacht de KNVB-directeur. Het ontwikkeltraject, in samenspraak met de belangenbehartigers voor proftrainers (CBV) en clubs in Eredivisie (ECV) en Eerste Divisie (CED), moet in die vraag voorzien. Voorlopig is het vrijwillig, geen voorwaarde om technisch directeur te kunnen worden.

Wouter Kuperus was als onafhankelijk adviseur bij het programma betrokken. „We zijn begonnen met een functieprofiel, om de taken en verantwoordelijkheden in kaart te brengen”, legt hij uit. Dat leidde tot vier rollen die een moderne ‘TD’ moet vervullen. Die van strateeg, die de voetbalvisie moet uitdenken. Die van architect, die aan de bijbehorende organisatie bouwt. Die van vormgever, die een gebalanceerde selectie samenstelt. En die van dealmaker, die handelt op de transfermarkt

Daaraan is nog een vijfde, overkoepelende rol toegevoegd, aldus Kuperus: die van professional, die zich moet zien staande te houden in de grillige voetbalwereld. Want de functie van technisch directeur is gebaat bij stabiliteit, langetermijnvisie. Maar een slechte reeks op het veld of enkele tegenvallende transfers en het gaat tegenwoordig óók over het functioneren van de TD. Wie het vak in wil, moet leren hoe hij met die druk vanuit fans en media omgaat.

Die vijf rollen vormen de basis voor het lesprogramma, in eerste instantie op twee niveaus: voor gevorderden, met hooguit twee jaar ervaring, en voor directeuren die al lang in het vak zitten. Sinds deze zomer, de tweede lichting, is er ook een beginnersgroep, zegt Kuperus. „Daarvoor kregen we héél veel aanmeldingen, misschien wel honderd. Soms ook van derdejaars studenten. We moesten dus flink schiften.”

Het leidde tot twaalf deelnemers, die – zo hoopt de bond – in de toekomst doorstromen naar de gevorderdengroep. „Dat zien we nu al bij de expertgroep”, zegt Kuperus. „Daar zitten veel mensen bij die vorig jaar bij de gevorderden meededen.” Voorbeelden zijn Jan Vennegoor of Hesselink en Mark Ruijl, de technisch managers van PSV en Feyenoord.

Oranje-vrouwen

In het lokaal in Zeist zit de gevorderdengroep. Sommige deelnemers zijn zelf oud-prof, zoals Raymond Atteveld (technisch directeur bij de Kazachstaanse bond), Mariska Kogelman (PEC-vrouwen) en Berry Powell (De Graafschap). Maar er zijn ook deelnemers die zelf nooit op hoog niveau voetbalden, zoals Nico Haak (FC Emmen), Patrick Busby (FC Volendam) en Yalcin Zöhre (voetbalbond Bonaire). Zij komen dikwijls uit de scouting, de jeugdopleiding of de voetbalmakelaardij.

Sommigen hebben het eerst als trainer geprobeerd, zoals Nangila van Eyck, die 37 wedstrijden voor de Oranje-vrouwen speelde. Maar eenmaal langs de lijn merkte ze snel hoe beperkt haar invloed was, zegt ze. „Als je daar het beste product wil hebben, dan ligt dat veel meer aan beleid.” Daarom besloot ze zich op een technische functie te richten: sinds de zomer is ze algemeen en technisch manager bij de vrouwentak van ADO.

Tijdens de tweede lesdag gaat het vooral over de rol van architect: het bouwen aan een topsportorganisatie. Voor veel deelnemers is dit nieuw. Door hun achtergrond als scout of in de jeugdopleiding voelen ze zich vaak redelijk vertrouwd bij de handel in spelers of het samenstellen van selecties. „Maar een zelf visie neerleggen, of een organisatie bouwen, dat heb ik nog nooit gedaan”, zegt Thomas Schaling, hoofd scouting bij het Amerikaanse Charlotte FC.

In de ochtend is naast Teun Jacobs ook Robbert de Groot te gast, hoofd talentontwikkeling bij Visma-Lease a Bike. Hij komt vertellen over de cultuur bij de wielerploeg. Nog geen tien jaar geleden was het een organisatie in mineur, in de steek gelaten door de hoofdsponsor. „Mensen vertrokken, er was een slechte sfeer.” Er moest een andere cultuur komen, vond de leiding, een hernieuwd teamgevoel.

Want cultuur is maakbaar, meent De Groot. Het kost alleen jaren om zoiets stukje bij beetje in te slijpen. Zijn advies: put vooral inspiratie uit hoe anderen het aanpakken. Zijn ploeg vroeg onder meer voormalig topmilitair Mart de Kruif. „In het voetbal wordt vaak gezegd: we doen het altijd al zo. Dat vind ik te gemakkelijk. Ga bij anderen kijken. En dan niet Chelsea, maar buiten het voetbal. Neem ASML – wat maakt dat bedrijf nou zo succesvol?”

Het is een boodschap waar Yalcin Zöhre het zéér mee eens is, zegt hij even later bij de lunch. Misschien ook wel omdát hij zelf van oorsprong niet uit het voetbal komt. Zöhre werkte jarenlang voor grote advocatenkantoren en accountants tot hij tien jaar geleden koos voor een tweede loopbaan in de sport waar hij van droomde: eerst als spelersmakelaar en sinds de zomer als sportief directeur bij de bond van Bonaire.

De voetbalwereld is te conservatief, vindt hij. Als een bestuurder niet zelf op hoog niveau heeft gespeeld dan is dat vaak een diskwalificatie. Terwijl: waarom zou een oud-voetballer automatisch een goede bestuurder zijn? „Het vak van technisch directeur gaat niet alleen om voetbal, het gaat om organisaties, om leiderschap. Hoe krijg je mensen dezelfde richting in? Hoe bouw je een team?”

Ook de KNVB vraagt om die reden zo veel mogelijk mensen van buitenaf, zegt gastdocent Teun Jacobs. „Want we kunnen hier wel gaan uitleggen hoe het in theorie zit, maar uiteindelijk draait het om de praktijk.” Na de lunch volgt bijvoorbeeld een vraaggesprek met voetbalbestuurders Alex Kroes (Ajax) en Edwin Reijntjes (Vitesse) over het inrichten van sportorganisaties. Welke structuur heeft hun club, en wat zijn daar de voor en nadelen van?

Maar wat misschien nog wel belangrijker is, vindt hij, is dat deelnemers van elkáár leren. Na het diner volgt nog een sessie waar een van hen een probleem uit de eigen praktijk deelt en de anderen daarover advies geven. Naast een opleiding is het ontwikkelprogramma ook een gelegenheid om een netwerk met gelijkgestemden op te bouwen, zegt hij. „Je leert mensen kennen met wie je kunt sparren. Dat heb ik weleens gemist.”

Delen

Mail de redactie

Pauline Mulder (53) is geen bekende naam in het mondiale tennis, maar ze behoorde in de jaren tachtig als jeugdspeler tot de wereldtop. Op het officieuze WK van 1985 in Frankrijk won ze met haar dubbelpartner Nathalie Vandierendonck van de latere grandslamwinnaressen Conchita Martinez en Arantxa Sanchez Vicario.

Als ondernemer – ze stopte met tennis op haar twintigste – heeft Mulder veel baat gehad bij alles wat ze op en rond de baan leerde. „Ik was gedisciplineerd, vechtlustig en al jong zelfstandig”, zegt ze. „Door dominante trainers leerde ik grenzen stellen. Die eigenschappen zijn belangrijk voor vrouwelijke ondernemers, die gedoogd worden door mannen die elkaar de bal toespelen.”

Na haar tenniscarrière lanceerde Mulder een onderbroekenmerk voor mannen en hielp ze bekende Nederlanders merchandise voor supermarktketens te ontwikkelen. Sinds enkele jaren heeft ze een vastgoedbedrijf in Marbella. „Ik heb als ondernemer flink wat tegenwind gehad”, zegt ze, „maar wist mezelf altijd te herpakken. Dat heb ik toch mede aan die tennisbaan te danken. Ik heb me daar vaak naakt gevoeld, maar mentaal heeft het me gesterkt.”

Ik belde Mulder naar aanleiding van recent onderzoek van de Women’s Sports Foundation, een door oud-tennisster Billie Jean King (tegenwoordig grootinvesteerder) opgerichte organisatie die vrouwelijk leiderschap helpt ontwikkelen door middel van sport. Voor het onderzoek werden 2.886 Amerikaanse vrouwen tussen de twintig en tachtig bevraagd die als meisje een sport beoefenden (op uiteenlopende niveaus). Het merendeel zegt minstens één leidinggevende rol buiten het gezin te hebben: directeur, bedrijfsvoorzitter of lid van het managementteam.

De helft van de ondervraagden zegt dat de in hun sport opgedane vaardigheden een goede voorbereiding waren voor hun leidinggevende rol later. ‘Leren samenwerken’ wordt het vaakst genoemd, maar ook ‘omgaan met druk’, ‘leren van fouten’, ‘het verleggen van grenzen’, ‘omgaan met kritiek’, ‘effectieve communicatie’ en ‘goede besluitvorming’ zijn kwaliteiten die veel vrouwen tijdens het sporten als meisje hebben ontwikkeld.

Ook jongens maken zich die vaardigheden eigen tijdens het sporten, zegt Karen Issokson-Silver, werkzaam bij de researchtak van de Women’s Sports Foundation, maar zij hebben als volwassene veel meer kans op een leidinggevende functie dan meisjes. Daarom is het voor meisjes zo belangrijk dat ze de kans krijgen om te sporten. „Zelfs als meisjes niet sporten op de universiteit, of niet met de wereldtop meedoen, ontwikkelen ze kwaliteiten die ze later kunnen inzetten als leraren, artsen, advocaten, wetgevers, ondernemers of welk beroep ze ook willen uitoefenen”, zegt ze.

Zorgelijk noemt Issokson-Silver het hoge percentage twintigers – 80 procent van de ondervraagden – dat „barrières” heeft ervaren tijdens het sporten als meisje. Ze konden met moeite een clublidmaatschap betalen, waren vaak geblesseerd, voelden zich onveilig tijdens het sporten of kregen geen goede begeleiding van hun coach. „We zijn bezorgd dat minder meisjes gaan sporten door die barrières”, zegt Issokson-Silver. „Er staat veel op het spel: zelfvertrouwen, eigenwaarde, een positiever lichaamsbeeld, participatie op school en geestelijke gezondheid.”

Er staat veel op het spel: zelfvertrouwen, eigenwaarde, een positiever lichaamsbeeld, participatie op school en geestelijke gezondheid

In Nederland bestaat dergelijk onderzoek niet, zegt Agnes Elling, senior onderzoeker bij het Mulier Instituut. Ze spreekt van een „nogal neoliberaal feministisch perspectief”, dat niet aansluit bij haar eigen „meer sociaal-kritische bril”. Dat veel vrouwen in het bedrijfsleven aan wedstrijdsport hebben gedaan, komt volgens haar doordat zowel sporters als ondernemers vaker hoger opgeleide vrouwen zijn uit beter gesitueerde sociaal-economische milieus. „Sport en bedrijfsleven zijn beide traditioneel ‘mannelijke’ culturen, waarbij competitie en presteren leidende principes zijn. Ik zou eerder spreken van samenhang dan een causaal verband.”

Misschien heeft ze een punt, maar zelf zie ik de meerwaarde van zo’n onderzoek wel, ook voor Nederland. Hier is de trend namelijk al ingezet waar ze bij de Women’s Sports Foundation voor vrezen. Uit dit jaar gepresenteerd onderzoek van sportkoepel NOC-NSF blijkt dat de wekelijkse sportdeelname van meisjes een zorgelijke ontwikkeling vertoont. Waar het percentage sportende jongens tussen dertien en achttien jaar in 2023 met 6 procent steeg naar 71 procent, daalde het percentage sportende meiden met 4 procent naar 63 procent.

Ook de frequentie waarmee jongens en meiden sporten, loopt steeds verder uiteen. Waar jongens vaker zijn gaan sporten (van negen naar bijna tien keer per maand) zie je bij meiden een daling (van acht naar ruim zeven keer). Dat getal is zelfs lager dan tijdens de pandemie met de verschillende lockdowns en sluitingen van de binnensport, schrijven de onderzoekers. Een verklaring hebben ze niet.

Ik moest denken aan de column van Marijn de Vries over het tekort aan openbare plekken in Nederland voor meiden om te sporten. Ze had een congres over ‘de beweegvriendelijke ruimte’ bezocht en had zich verbaasd over hoe weinig moeite er wordt gedaan om juist die niet sportende tienermeiden iets goeds te bieden: „Waar zijn de meiden? Ze zitten veel meer binnen. Willen ze dan niet naar buiten? Jawel hoor. Ze willen ook graag skaten, basketballen, voetballen. Elkaar ontmoeten, kletsen in het park. Maar er is in de openbare ruimte eigenlijk geen plek voor hen; ze worden bekeken, nageroepen, lastiggevallen en weggehoond.”

Hoe zit het met de meiden die de afgelopen jaren hun lidmaatschap bij een sportclub opzegden? Waren het de hoge kosten van het lidmaatschap, voelden ze zich onveilig tijdens het sporten of kregen ze geen goede begeleiding van hun coach? Wat wordt er aan gedaan om die kloof te dichten? Lopen die meiden – het Amerikaanse onderzoek indachtig – niet meer mis dan fysiek en mentaal welzijn? Wordt hen de mogelijkheid ontnomen om kwaliteiten te ontwikkelen die van pas komen in hun werkzame bestaan als volwassen vrouw?

We doen in Nederland wel eens smalend over de Verenigde Staten, maar van één ding ben ik overtuigd: we kunnen hier wel een vleugje Billie Jean King gebruiken.

Delen

Mail de redactie

Geen thema in de sport ligt zo gevoelig als sekse- en genderidentiteit. Hoe bepaal je of topsporters bij de mannen of de vrouwen mogen deelnemen? Op basis van hun geboortebewijs, paspoort en genderidentificatie? Of is het een kwestie van chromosomen?

De achterliggende vraag (waarover wetenschappers twisten) is of transgendervrouwen en intersekse personen – die soms verhoogde testosteronwaarden hebben of hadden – in het voordeel zijn ten opzichte van vrouwen van wie het geboortegeslacht overeenkomt met hun genderidentiteit. Het debat daarover leidt tot verdeeldheid. Vorige week nog weigerde een ploeg in het Amerikaanse college-volleybal een wedstrijd te spelen tegen een team waar een transvrouw in zou spelen.

Ik probeer me als sportjournalist in de uiteenlopende standpunten over sekse- en genderidentiteit te verdiepen. Degenen die zeggen: sportfederaties hebben niet het recht sporters uit categorieën te weren. Dat is discriminatoir. Maar ook degenen die zeggen: een sporter met XY-chromosomen hoort niet thuis in dezelfde categorie als een sporter zonder. Daarmee offer je een meerderheid op voor een minderheid.

In die eerste categorie valt intersekse atleet Caster Semenya, tweevoudig olympisch kampioen op de 800 meter. In haar autobiografie The Race to be Myself (2023) schreef de Zuid-Afrikaanse atlete dat ze een vagina en niet-ingedaalde testikels heeft. Een tijd lang kon ze deelnemen aan atletiekwedstrijden voor vrouwen, tot de internationale atletiekfederatie een hoge natuurlijke testosteronspiegel bij haar vaststelde en (invasieve) gendertesten eiste. Er volgde een juridische strijd en haar zaak ligt nu voor bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens.

„Het maakt je niet minder vrouw als je interne testikels hebt, XY-chromosomen of zonder baarmoeder door het leven gaat”, zei Semenya toen ik haar vorig jaar interviewde. Ze is opgegroeid als vrouw en heeft jaren wedstrijden gelopen als vrouw. En tóch wordt haar vrouw-zijn door sommigen in twijfel getrokken. De eerste mens voor wie ze haar benen spreidde, schreef ze in haar boek, was een arts die voor een wedstrijd wilde onderzoeken hoe het er van binnen uitzag. „Zoiets invasiefs kan je leven verwoesten”, zei ze.

Ik moest terugdenken aan ons gesprek toen ik vorige maand (op afstand) een debat in het VN-gebouw in New York volgde, waar het ‘culturele recht’ op sportparticipatie voor transvrouwen en intersekse personen werd bepleit. „Dit gaat om lichamelijke autonomie”, zei Grace McKenzie, een Amerikaanse rugbyspeler en transvrouw. „We zijn ménsen, niet een probleem dat moet worden opgelost.”

Een van de hoofdsprekers die dag was Alexandra Xanthaki, speciale VN-rapporteur op het gebied van culturele rechten. Ze had net een rapport uitgebracht, waarin ze waarschuwt dat het buitensluiten van mensen „legaal, noodzakelijk en proportioneel” moet zijn. „Transrechten en vrouwenrechten hebben dezelfde basis”, zei Xanthaki. „Ze zijn synchroon.” Sportfederaties die restricties voor deelname aan bepaalde groepen opleggen, moeten volgens haar met een sterke onderbouwing komen, willen ze geen internationale verdragen schenden.

In de media worden, als het om sekse- en genderidentiteit in de sport gaat, vaak twee kampen afgeschilderd, die elkaar geen millimeter toegeven

Haar rapport verschilt op essentiële punten van het rapport dat Reem Alsalem, speciale VN-rapporteur voor geweld tegen vrouwen en meisjes, twee weken daarvoor aan de Algemene Vergadering van de VN presenteerde. Daarin staat dat iedereen, inclusief transpersonen, het recht heeft „volledig en inclusief aan sport deel te nemen”, maar dat dit recht de eerlijkheid, veiligheid en waardigheid van sporters niet in gevaar mag brengen. Alsalem ziet een spanning als het om mensenrechten gaat, die via wetgeving wordt opgelost: je mag vrouwen niet discrimineren op basis van hun geslacht, maar je mag bepaalde groepen wel anders behandelen als het doel ‘noodzakelijk, proportioneel en legitiem’ is.

Weeg mensenrechten tegen elkaar af, schrijft ze, om de meest eerlijke, meest veilige en minst discriminerende uitkomst te krijgen. Dan kan je volgens haar maar tot één conclusie komen: transvrouwen moeten buiten de vrouwelijke sportcategorieën worden gehouden. Daar is een door het internationale recht vereiste legitieme rechtvaardiging voor.

Alsalem schrijft dat als onduidelijk is welk geslacht een sporter heeft, ze voor een snelle, niet-invasieve en nauwkeurige screening is, zoals een wanguitstrijkje, of, in uitzonderlijke gevallen, een genetische test. De uitslag bepaalt in welke categorie een sporter uitkomt. Als het geboortegeslacht en de genderidentiteit van sporters niet overeenkomen, kunnen ze kiezen: sporten in de categorie van hun geboortegeslacht of in een open categorie.

Ik bel Alsalem voor een toelichting op haar rapport, dat geen aandacht kreeg in de Nederlandse media. Ze zegt dat haar aanbevelingen gebaseerd zijn op „wetenschap en feiten”. Ik antwoord dat er ook sporters zijn die haar standpunten stigmatiserend vinden, die niet zitten te wachten op een open categorie.

Ze zegt dat het niet stigmatiserend is om sporters te vragen, uit het oogpunt van veiligheid en waardigheid, om een keuze te maken: uitkomen in een open categorie of in de categorie die overeenkomt met hun geboortegeslacht. Ze noemt het „gevaarlijk en demotiverend” voor vrouwen om te sporten tegen een (fysiek sterkere) tegenstander die „niet als vrouw is geboren”.

Experts hebben aangetoond dat het geslacht van sporters hun prestaties beïnvloedt, zegt Alsalem. „Natuurlijk kunnen mensen die als man geboren zijn zich als vrouw identificeren. Ik zeg alleen dat het in sommige omstandigheden, zoals in sport, legitiem is om ruimtes te creëren voor alleen biologische vrouwen. Eerlijkheid, waardigheid en veiligheid staan voorop – je zal een grens moeten trekken.”

In de media worden, als het om sekse- en genderidentiteit in de sport gaat, vaak twee kampen afgeschilderd, die elkaar geen millimeter toegeven. Maar Alsalem vertelt dat ze vaak met haar VN-collega Xanthaki in debat gaat, en dat ze ter voorbereiding op haar rapport een aantal andersdenkenden geconsulteerd heeft. Kennelijk is het niet alleen maar haat en nijd. Dat stemt hoopvol.

Delen

Mail de redactie

Ian Graham werkte als postdoctoraal onderzoeker in de fysica aan de universiteit van Cambridge toen een kennis een vacature naar hem doorstuurde die zijn leven zou veranderen – en het voetbal. Een bedrijf zocht een datawetenschapper om met voetbalclubs samen te werken. Graham was altijd al voetbalfan geweest en regelmatig twijfelde hij aan een lange carrière in de wetenschap. Maar hij was er nooit op gekomen om z’n kennis van complexe wiskundige modellen ook op de sport toe te passen.

Twintig jaar later is Graham een grootheid in een wereld die voor supporters en media vaak onzichtbaar blijft. In het voetbal krijgen trainers en spelers de meeste aandacht. Maar op de achtergrond, in achterafzaaltjes op trainingscomplexen en op zolderkamers, zijn mensen opgekomen die grote hoeveelheden data over voetballers en wedstrijd analyseren, en die daarmee clubs helpen slimmere beslissingen te nemen – of om fouten te voorkomen.

De data-afdeling die Graham bij Liverpool opzette – en leidde – wordt in het voetbal gezien als één van de beste, zo niet dé beste (inmiddels werkt hij als consultant). Het boek dat hij deze zomer publiceerde over zijn werk in het voetbal, How to win the Premier League, wordt dan ook gretig gelezen binnen clubs.

Graham kent de kritieken. Data zouden de romantiek uit het spel halen, schrijft hij in zijn boek, data-analisten zouden te machtig zijn. Data, zegt oud-topvoetballer Rafael van der Vaart geregeld aan talkshowtafels, maken „het voetbal kapot”. Maar Graham gelooft iets anders, vertelt hij tijdens een gesprek in de bibliotheek van Manchester: de datarevolutie in het voetbal gaat eigenlijk nog niet ver genoeg.

Revolutionaire ontdekking

Als Graham in 2005 bij de Engelse club Tottenham Hotspur terecht komt heeft hij één groot probleem: er zijn heel weinig data.

En het Engelse voetbal heeft nog een probleem: Charles Reep. Hij had in de jaren vijftig het aantal passes en aanvallen geturfd. De uitkomsten extrapoleerde hij naar een ogenschijnlijk revolutionaire ontdekking: de meeste doelpunten zouden na amper twee á drie passes gescoord worden. De meest effectieve manier om te scoren, concludeerde hij, was dus om de lange bal naar voren te spelen.

Reep maakte een rekenfout, schrijft journalist Jonathan Wilson in tactiek-bijbel Inverting the Pyramid, maar wel een met grote gevolgen. Engelse teams begonnen massaal de bal zo snel mogelijk naar voren te schieten: kick and rush. Dat zette het Engelse voetbal in de jaren zeventig op grote achterstand van het Europese positiespel. „Het voetbal was verschrikkelijk”, zegt Graham. „Dus veel trainers dachten: we hebben data al eens geprobeerd en het werkte niet.”

Maar rond de eeuwwisseling verandert het Engelse voetbal snel. Buitenlandse trainers, zoals de Fransman Arsène Wenger bij Arsenal, brengen innovaties mee, zoals het analyseren van videobeelden van wedstrijden. En de jonge Franse directeur Damien Comolli van de Spurs ziet in data wél nut en huurt het bedrijf waar Graham werkt in. Een jaar later begint databedrijf Opta grote hoeveelheden data van wedstrijden uit de grootste Europese competities te verkopen. Graham kan beginnen met rekenen.

Voetbal is een dynamische sport: spelers bewegen continu over het veld en elke wedstrijd worden honderden passes gegeven. Wedstrijden hebben al gauw een paar duizend ‘events’ die geanalyseerd kunnen worden, zoals passes, tackles en doelpunten. Wie ook de bewegingen van spelers meeneemt, komt op 3,5 miljoen datapunten per wedstrijd. Dat maakt het spel veel complexer dan een ‘statische’ sport als honkbal, waarin data al langer veel gebruikt worden.

Het betekent ook dat Graham met een enorme rijkdom aan cijfers kan werken. Hij is wetenschapper, dus hij bedenkt hypothesen, theorieën en onderzoeksvragen. Eén vraag boeit hem in het begin het meest, omdat die op zoek gaat naar de essentie van voetballers – en omdat het antwoord zijn club kan helpen betere spelers te kopen: hoeveel draagt een speler bij aan de scoringskansen van zijn team?

Hij bouwt een model dat alle acties van spelers weegt en daarmee precies díe vraag beantwoordt, ‘possession value’. Van elke pass wordt berekend of de scoringskansen van een team toe- of afnemen. Als Graham zijn model in het najaar van 2007 aan Comolli presenteert, is die snel overtuigd. Alle topspelers van die tijd staan bovenin: blijkbaar doet het model iets goed.

Wederopstanding van Liverpool

Grahams model zal eerst Spurs helpen om betere spelers te halen, onder wie Van der Vaart. En vanaf 2012 staat Graham mede aan de voet van de wederopstanding van Liverpool. Bij die gevallen grootmacht werkt hij opnieuw met Comolli. Hij leert er een belangrijke les: data-gedreven werken leidt alleen tot succes als de héle organisatie meewerkt.

Trainer Brendan Rodgers heeft weinig op met de analyses van Grahams team. De club haalt op zijn aandringen een aantal spelers die, precies zoals Graham voorspelde, niet in het team passen. Maar zijn opvolger Jürgen Klopp is er wél ontvankelijk voor. Als de data-analisten een speler aandragen, is hij bereid om te luisteren en om overtuigd te worden. Hij wilde zijn landgenoten Mario Götze en Julian Brandt halen, de data-analisten stelden Sadio Mané en Mo Salah voor. Die laatste twee werden moderne clublegendes.

Als je hem ernaar vraagt zal Graham direct toegeven dat Liverpool uniek was. Of ja, er zijn misschien nog twee andere clubs die even datagedreven zijn: Brighton en Brentford. Alle drie hebben ze een eigenaar die van bovenaf het belang van data in de organisatie heeft doorgevoerd, zegt hij. En bij alle drie de clubs „werken alle afdelingen mee”. De clubs worden geprezen om hun transferbeleid.

Hoe invloedrijk zijn data in het voetbal werkelijk? Critici als Van der Vaart hekelen een totale dominantie van cijfertjes. Maar in een veelbesproken artikel op The Athletic concludeert voetbaljournalist Michael Cox afgelopen zomer, na het lezen van een tiental boeken over de ‘data-revolutie’, dat data het voetbal amper hebben veranderd. De grootste veranderingen in het spel zouden komen door trainers als Pep Guardiola, niet door data.

Graham ziet ook dat veel clubs data niet écht omarmen. Ze doen alsof. „Elke club in de Premier League heeft tegenwoordig data-analisten. Maar het is voor clubs heel makkelijk om te zeggen: we nemen twee promovendi aan, stoppen ze ergens in een hok en zeggen dat we aan data-analyse doen. Het is vooral iets om af te vinken.”

Maar het succes van clubs als Liverpool, Brighton en Brentford maakt het volgens hem moeilijker om níet aan te haken. „Data goed gebruiken leidt tot betere resultaten. Als clubs dat doorhebben, moeten ze wel mee.” Hij vergelijkt de weerstand met hoe bankmanagers ooit naar de introductie van kredietscores keken. „Ze zeiden dat ze aan iemands ogen wel konden zien of die een lening zou afbetalen. Tegenwoordig is dat een achterlijk argument.”

Bovendien veranderen data voetbal wel degelijk, denkt hij. Zij het vooral indirect. Nog los van hoe clubs datamodellen gebruiken om mogelijke aanwinsten te beoordelen, helpen data ook om te onderscheiden welke speelstijlen efficiënt zijn en welke niet, zegt hij, welke spelers daarin goed passen en welke niet, en welke trainers daarom succesvol zijn of niet.

Zo pikte Liverpool in 2015 Klopp op na een teleurstellend jaar bij Borussia Dortmund. Media twijfelden. Maar volgens de onderliggende data had Borussia vooral pech gehad en verdienden ze het om veel hoger te staan. Klopp en de aanwinsten die Grahams team aandroegen brachten Liverpool de eerste titel in dertig jaar.

Toekomst

In de komende tien jaar zullen data nog veel invloedrijker worden, voorspelt Graham, vooral door tactieken te analyseren. „Een paar jaar geleden vond ik dat nog tijdverspilling. Maar de kwaliteit van de data en de modellen is zó verbeterd, dat dit echt de next frontier is.” De vervolgstap: die inzichten real time toepassen tijdens wedstrijden. Trainers die dat kunnen, hebben een „voorsprong”.

Zulke diepgaande analyses leveren ook weer geen metafysische waarheden op over wat objectief het beste voetbal is. Voetbal is een spel van permanente verandering, „van kat en muis”. Wat een team vandaag een voordeel oplevert, kan morgen door tegenstanders gesnapt worden en overmorgen daardoor een zwakte vormen. „Er is geen goede of slechte manier van voetballen. Het gaat erom wie in het huidige klimaat het beste is.”

Weet je, zegt hij, het begin van exponentiële groei is behoorlijk zacht. „Dat het lijkt alsof data weinig veranderd heeft, is omdat we nog maar aan het begin van de groeicurve staan.”

Delen

Mail de redactie

Muhammad Ali moest twee van zijn meest memorabele gevechten nog leveren, tegen George Foreman en Joe Frazier, toen tv-maker Ruud ter Weijden de Amerikaanse bokser in 1973 thuis in Cherry Hill (New Jersey) opzocht en een hele dag volgde. In zijn woning in Naarden-Vesting toont Ter Weijden (84) op zijn iPad fragmenten uit de reportage die hij toen maakte over de sportman. Een opgewekte Ali die op zijn witte Steinway-piano de boogiewoogie ten beste geeft en die voor de camera zijn eenjarige zoontje leert lopen.

Vrijwel alle bokskenners waren ervan overtuigd dat Ali met zijn leven speelde toen hij op woensdag 30 oktober 1974 in Afrika in de ring stapte met wereldkampioen George Foreman. „Ik ook”, zegt Ter Weijden. „Ik had begin ’73 gezien hoe Foreman na anderhalve ronde wereldkampioen Frazier had onttroond – en dat was geen kinderachtige jongen. Maar hij was kansloos als een pingpongbal, en ging zes keer neer. Zulk grof geweld…”

Een mokerslag van de 25-jarige Foreman zou de zeven jaar oudere Ali fataal kunnen worden, was alom de vrees. ‘Ik weet hoe je Foreman kunt stoppen’, schreef de Britse journalist Hugh McIlvanney, ‘maar dat vergt drie dagen bombarderen en daarna moet je de infanterie erop afsturen.’ Maar na veel klappen te hebben geïncasseerd én ontweken won Ali. In de achtste ronde sloeg hij Foreman tegen het canvas. En zo heroverde Ali de wereldtitel die hem in 1967 was ontnomen toen hij, tijdens de Vietnam-oorlog, weigerde in militaire dienst te gaan.

Dictator Mobutu

Waar in de VS betaald moest worden om ‘Rumble in the Jungle’ te kunnen zien in stadions, bioscopen en theaters (‘closed circuit’), ging in Nederland midden in de nacht de tv aan voor een extra uitzending van Avro’s Sportpanorama. Ter Weijden was al vijf jaar een vertrouwd gezicht bij wat was uitgegroeid tot ‘de boksomroep van Nederland’, en vanuit de studio in Hilversum verzorgde hij het commentaar bij de tweestrijd in Kinshasa, die was gearrangeerd door de Amerikaanse promotor Don King. De Zaïrese dictator Mobutu, die Ali in de zomer van 1973 had ontmoet in Abu Dhabi, financierde het gevecht; via een Zwitserse bankrekening ging er in elk geval tien miljoen dollar naar Ali en Foreman – ieder de helft. Niemand had het over ‘sportswashing’, maar dat was het wel: Mobutu wilde met een ‘Super Fight of the Century’ de schijnwerpers op Zaïre (nu Congo), en vooral op zichzelf.

Don King zat nog in de gevangenis (voor moord) toen Ter Weijden in 1969 met succes solliciteerde bij de Avro, waar ze een nieuw gezicht zochten voor het sportprogramma dat moest concurreren met Studio Sport. Op de vraag of hij wel eens iets met zijn stem had gedaan, antwoordde hij dat hij speaker was geweest bij wielerwedstrijden, iets wat op z’n zestiende als „een grap” in zijn woonplaats Naarden was begonnen. Zijn eerste grote boksverslag was in 1971 meteen al het ‘Gevecht van de Eeuw’, tussen Ali en wereldkampioen Frazier, beiden nog ongeslagen. Ali had kort daarvoor na een gedwongen pauze van drieënhalf jaar als gevolg van zijn dienstweigering zijn carrière hervat – dankzij een uitspraak van het Hooggerechtshof.

Beelden uit New York

Terugkijkend op dat verslag van zijn eerste grote bokspartij, in de studio met Sportpanorama-regisseur Bob Bremer, neemt Ter Weijden zichzelf kwalijk dat hij pro-Frazier was. „Dat had er mee te maken dat ik Ali in zijn tijd als Cassius Clay [tot zijn bekering tot de islam in 1964, nadat hij wereldkampioen was geworden] en later als Ali een sportman met een grote bek vond. Iedereen had zoiets van, die muil moet toch een keer dicht.” Om zijn voorkeur voor Frazier te maskeren gaf hij Ali „meer credits dan hem op dat moment toekwamen”. Toen kwam die fatale stoot en ging hij neer. Frazier won.

Ter Weijden was wel bij het tweede gevecht tussen Ali en Frazier, in januari 1974 in New York, nu met Ali als winnaar. Maar hij had liever in Nederland in de studio gezeten dan hoog in de tribunes achter een monitortje in Madison Square Garden. Bij het gevecht van Frazier dat daar een half jaar eerder aan voorafging, in Londen tegen Joe Bugner, hadden Ter Weijden en Bremer wél aan de ring gezeten. Ringside verslag doen was veel opwindender. „Ik vroeg, ‘wat doen we als het afgelopen is?’ Bremer zei, ‘dan storm je de ring in en dan interview je Frazier’. Dat deed ik, maar ik had hem nauwelijks een vraag gesteld of ik werd bij m’n kladden gepakt en de ring uitgesodemieterd! Met bloedspatten op z’n aantekeningen, afkomstig van een bokser uit het voorprogramma, verliet Ter Weijden die avond Earls Court.

Doping met touwen

Bij de Avro was volgens Ter Weijden in 1974 „niet één seconde” overwogen om naar Afrika te gaan, voor Ali-Foreman. „Voor schrijvende journalisten en fotografen was het daar veel makkelijker werken dan voor tv-mensen. Hadden we ook in onderhandeling gemoeten met Don King, om daar te mogen filmen. Dat was geen piece of cake geweest.”

Hoe de Avro de rechten voor de grote gevechten verwierf? Ter Weijden: „Die werden in Eurovisie-verband geregeld, maar Bremer had een heel goed contact in Duitsland, ik meen Herr Doktor Roth, die ervoor zorgde dat Nederland als een soort deelstaat van West-Duitsland in de onderhandelingen met Amerika werd meegenomen. We betaalden dus wel, maar nooit de hoofdprijs.”

In de studio in Nederland zag Ter Weijden hoe Ali zich weer tot wereldkampioen van de zwaargewichten kroonde – volgens de voormalige tv-maker ook dankzij slimmigheidjes van Ali’s trainer Angelo Dundee, die ervoor had gezorgd dat de touwen van de ring niet al te strak gespannen waren, zodat Ali zich daarin achterover kon laten vallen als Foreman aanviel. „Mede door die ‘doping met touwen’, rope-a-dope, zoals de Amerikanen dat noemden, kon Ali winnen van de meedogenloze stoomwals die Foreman was.”

Ter Weijden wijst erop dat Ali ook psychologische tikken uitdeelde, door de vermoeide Foreman, die zijn gevechten doorgaans in een van de eerste ronden besliste, tijdens het gevecht te vragen of hij echt niet beter kon. „Qua drama, zeker met alles wat eraan vooraf was gegaan en tegen dat Afrikaanse decor, was de ‘Rumble in the Jungle’ een uniek gevecht.”

In een rondvaartboot

In 1976 bracht Muhammad Ali een bliksembezoek aan Nederland, voor de promotie van de vertaling van zijn autobiografie, The Greatest. Ter Weijden interviewde hem in Amsterdam op een rondvaartboot en vergezelde de bokser bij het uitstapje naar Volendam, georganiseerd door de uitgever van Ali’s boek. Ter Weijden ziet nóg de verbaasde blikken van Amerikanen in een toeristenbus, toen ze op de Dijk hun wereldberoemde landgenoot passeerden.

In 1988 trof Ter Weijden in een hotel in een voorstad van Chicago een totaal andere Ali. De toen 46-jarige legende had als gevolg van Parkinson bijna zijn spraak verloren: zo goed als zeker de prijs voor zijn (te lange) bokscarrière – hij was pas in 1981 gestopt. „Het was de eerste keer dat ik hem zo zag, dat was een schok.” Ali vond de inspanning te groot om naar een kamer te gaan waar alles klaar stond voor het interview, dus voltrok dat gesprek zich in het rumoerige restaurant van het hotel, net na het ontbijt. Het werd een bijzonder interview, ook met Ali’s vrouw Lonnie, onder meer over zijn aandoening en zijn geloof.

Na het interview toonde Ali, in de geest van zijn uitspraak ‘Float like a butterfly, sting like a bee’, nog een paar goocheltrucs: lopen ging hem niet makkelijk meer af, maar voor de Nederlandse televisie liet hij zien dat hij nog wel kon zweven. De documentaire die Ter Weijden rond dat interview maakte, I am the greatest – Muhammad Ali 15 jaar later, won internationale prijzen. Hij was ruim twintig jaar geleden voor het laatst actief op tv, onder meer als presentator van Sport aan tafel, met Hugo Camps en Johan Derksen.

Muhammad Ali zou nog één keer in de schijnwerpers staan: in 1996 ontstak hij het vuur bij de Olympische Spelen in Atlanta. In 2016 overleed hij, 74 jaar oud.

Delen

Mail de redactie

Toen de redactie mij vroeg welk sportmoment uit 2023 de meeste indruk op mij maakte, en of ik dat wilde toelichten, koos ik voor een incident dat bewijst hoe groot de maatschappelijke impact van sport kan zijn: de ongevraagde kus van een Spaanse voetbalbestuurder op de mond van een bekende voetbalster die op dat moment tot wereldkampioen werd gekroond.

„Een kusje, spontaan en wederzijds”, noemde hij, Luis Rubiales, het. „Seksueel misbruik en dwang”, aldus de Spaanse officier van justitie. De voorzitter van de Spaanse voetbalbond had Jennifer Hermoso volgens het openbaar ministerie zonder toestemming gekust en haar later via allerlei wegen proberen te dwingen het incident publiekelijk te bagatelliseren.

Na de wereldwijde ophef over het incident werd Rubiales vorig najaar door de -FIFA bestraft. Hij mag tot de zomer van 2026 geen functie in zijn sport uitoefenen, bleek ook na een hoger beroep. In februari moet hij zich in een Spaanse rechtbank verantwoorden. Hij kan tot vier jaar gevangenisstraf krijgen, zeggen kenners, omdat seksueel grensoverschrijdend gedrag in Spanje zwaarder bestraft wordt sinds de invoering van een nieuwe wet.

Een paar weken na het incident hield Rubiales een speech voor collega’s van de Spaanse voetbalbond, nadat hij in een vluchtig onderzoek door ondergeschikten was vrijgepleit. Hij had „veel geleden en veel moeten slikken”, zei hij, zichtbaar geagiteerd. En dat terwijl Hermoso hém tijdens de feestelijke prijsuitreiking naar zich toe had getrokken. Ze was een „nepfeminist” en hij dácht er niet over om op te stappen, zei hij tot vier keer toe.

Luis Miguel Calvo, uitvoerend producent van de documentaire It’s All Over, vanaf vrijdag te zien op Netflix, was met stomheid geslagen, vertelt hij tijdens een Zoom-gesprek. „Ik vierde vakantie met mijn familie in Ierland. Samen luisterden we naar de speech. Gaf Rubiales nou werkelijk de schuld aan Jennifer?” Calvo twijfelde geen moment en belde Javier Martinez en Joanna Pardos, de latere co-producent en regisseur van de documentaire. „We móeten hier iets mee doen”, zei hij.

Makkelijker gezegd dan gedaan, vertelt Calvo. Naast productiemaatschappij You First Originals waren er vijftien andere producenten in Europa die dat graag wilden. Maar zíjn maatschappij maakt deel uit van een bedrijf dat de zaken van een handvol Spaanse topvoetbalsters behartigt, onder wie tweevoudig Gouden Bal-winnares Alèxia Putellas. De opdracht werd een maand later bezegeld, maar toen begon het echte gevecht pas.

Wie de documentaire heeft gezien, begrijpt waarom de drie makers een heikel parcours hebben afgelegd. Terwijl Rubiales nog voor de rechter moet verschijnen, vertellen speelsters tot in detail wat zich in de jaren voor het incident, maar ook erna, heeft afgespeeld rond zijn persoon. Calvo vat het mooi samen. „Als de kus een bom was die ontplofte, dan laat deze film zien hoe die bom lang daarvoor in elkaar werd gezet.”

Pijnlijk om te zien is hoe vrouwelijke internationals behandeld werden in vergelijking met mannelijke collega’s. Eerst werden ze gecoacht door een homofobe man, Ignacio Quereda, die hen als meisjes in de wangen kneep. Daarna kregen ze een matige coach, Jorge Vilda, die ook buiten het veld de controle wilde. Waar mannelijke internationals bij de bond zeurden om dure horloges en premies, moesten de vrouwen het zonder kleedkamer, fitnessruimte en comfortabel vervoer doen – met slechte resultaten als gevolg.

Toen de vrouwen in opstand kwamen en bij Rubiales het ontslag van Vilda eisten, gebeurde het tegendeel van waar ze op hoopten. Een deel van die voorgeschiedenis is bekend, maar een deel ook niet. Om de film te kunnen zien moest ik schriftelijk beloven niet al te veel prijs te geven, maar laat ik het er op houden dat ik weinig betere voorbeelden heb gezien van hoe een machtige, rancuneuze man een hechte groep vrouwen uit elkaar speelt. „Driftige, kleine meisjes” noemde Rubiales de Spaanse voetbalsters, lang voordat hij Hermoso op de mond zoende.

Calvo verwacht dat de documentaire veel los gaat maken, niet alleen omdat seksueel grensoverschrijdend gedrag sinds #MeToo een actueel thema is, maar ook omdat het verhaal rond de kus nog niet af is. „Onlangs had ik een nerveuze advocaat van Hermoso op bezoek”, vertelt hij. „Die was bezorgd over wat er door wie gezegd zou worden in de film, die we samen bekeken hebben. Na afloop zei hij: ik ben heel blij met het resultaat.”

Calvo kan niet uitsluiten dat de film tot een rechtszaak leidt, maar hij heeft er met hulp van advocaten álles aan gedaan om dat te voorkomen. Zo eiste Netflix dat elke uitspraak in de anderhalf uur durende film gecheckt werd bij meerdere bronnen. Er zijn vier (voormalig) medewerkers van de Spaanse voetbalbond benaderd om hun kant van het verhaal te vertellen, onder wie Rubiales en Vilda. Geen van hen ging daar op in, en dat hebben ze allemaal schriftelijk bekrachtigd.

Ook de clubs van de tien geïnterviewde speelsters waren niet altijd gerust op een goede afloop, vertelt Calvo. „Meerdere clubs eisten dat ze alle vragen vooraf te zien kregen en één club – ik noem geen naam – ging zo ver dat ze een censor stuurden, die het gesprek met een koptelefoon op zijn hoofd volgde. Als er iets gezegd werd dat hem niet beviel, stak hij zijn hand op.”

Soms gingen zaakwaarnemers langs bij clubs om verhaal te halen. Zo van: wie bepaalt hier of mijn cliënt zich publiekelijk uit mag spreken? „Er zijn in een jaar tijd veel plooien glad gestreken”, zegt Calvo, die niet eerder zo veel obstakels voor een film moest overwinnen. „Maar de maatschappelijke relevantie maakt veel goed.”

In It’s all over zitten meer fragmenten met voorspellende waarde, maar één springt er uit: Rubiales die het Spaanse team een peptalk geeft, vlak voor de WK-finale. Wat hij zegt wil ik niet verklappen, maar geloof me: er zijn vrouwvriendelijker manieren om sporters aan te moedigen.

Delen

Mail de redactie