Category: Politiek Den Haag

Niemand kan vertellen wanneer het ‘ontwoken’ aan de Vrije Universiteit in Amsterdam precies begon. Jay Dehnert merkte het bijna een jaar geleden. Hij runt op de elfde verdieping van het hoofdgebouw van de VU de Pride Library, een plek waar studenten boeken kunnen lenen over gender en seksualiteit, en waar het, volgens de eigen website, „a safe(r) space for LGBTQIA+ people” is.

In april vorig jaar verschenen overal op en rondom de universiteit stickers: „Er zijn twee genders! Durf jij het nog te zeggen?” De stickers werden ook geplakt op deuren van genderneutrale wc’s, zegt Jay Dehnert, op de muren rondom de bibliotheek, en op een campagneposter waar hij op te zien was, een transgender persoon. „Dit was een doelbewuste poging onze groep te intimideren”, zegt hij. „Mensen uit onze gemeenschap werden bovendien aangesproken, en kregen de vraag of ze gay waren. Het was heel ongemakkelijk.” Dehnert deed melding bij de universiteit, maar tot actie heeft dat niet geleid.

Het gistte die dagen op de campus van de VU. De verkiezingen voor de Universitaire Studentenraad gooiden de status quo volkomen overhoop. Van de partij die al jarenlang de grootste was, de linkse en activistisch ingestelde SRVU, bleef vrijwel niets over. Jay Dehnert had de partij verlaten en een eigen partij opgericht, het linkse URVU, dat één zetel behaalde.

De grote winnaars waren twee nieuwe partijen, die een jaar eerder waren opgericht: ChangeVU, dat zichzelf pragmatisch links noemt, behaalde vijf zetels. En de rechtse Vrijmoedige Studentenpartij (VSP), won vier zetels. De stickers waren door de VSP verspreid. VSP-oprichter Marlon Uljee zegt: „Sinds onze oprichting in 2023 is de PVV de grootste partij geworden. Trump heeft in Amerika gewonnen. Wij hebben ingebroken in de status quo, ook hier, in de academische wereld.”

‘Woketerrorisme’

De VSP streeft naar eigen zeggen naar „het uitbannen van cancelcultuur, het stoppen van ‘woketerrorisme’, en het herstellen van een eerlijk en onbevooroordeeld academisch klimaat”. Zo wilde partij geen ‘safe spaces’, ofwel plekken waar mensen zich veilig kunnen voelen om zichzelf te zijn, een einde aan de ‘cancel culture’, en ‘geen diversity officers’.

Oprichter Marlon Uljee weigerde tijdens een verkiezingsdebat in het Engels te praten, de afgesproken voertaal. „Er heerst geen academische vrijheid”, zegt hij. „Mensen worden psychologisch uitgesloten, of zijn daar bang voor, omdat ze anders denken. Ik hoor voorbeelden van scripties die slechter beoordeeld worden omdat ze gaan over de negatieve impact van migratie, of een andere visie op gender hebben, bijvoorbeeld vanuit een christelijke of islamitische overtuiging.”

Hoe het zit met de stickers bij de Pride Library en de beschuldiging van intimidatie? Uljee: „De stickers hebben we alleen op plekken geplakt waar ze toegestaan waren. We hadden een enquête op de universiteit gehouden waarbij we mensen vroegen hoeveel genders er zijn. Een paar mensen voelden zich daarover sociaal geïntimideerd en zijn naar de beveiliging gegaan. Dat is ook een vorm van cancel culture.”

De VU staat niet op zichzelf. In Utrecht (waar een andere VSP-afdeling zit) en Rotterdam zitten vergelijkbare partijen in de studentenraad. Dit jaar doet de VSP ook mee in Leiden, en er wordt volgens Marlon Uljee gepraat over deelname aan de verkiezingen in Nijmegen en aan de Universiteit van Amsterdam. Het terugdraaien van maatregelen is nog niet gelukt. Uljee heeft het over „een proces van de lange adem”.

Maar, zegt Jay Dehnert, de sfeer op de universiteit is duidelijk veranderd. „Net als op veel andere universiteiten is er een conservatiever klimaat gaan heersen. Omdat de anti-wokebeweging zonder echte gevolgen vrijuit kan spreken en nooit ter verantwoording is geroepen, denken ze: we kunnen dit gewoon doen. Door het politieke klimaat in Nederland en de rest van de wereld hebben ze een extra steun in de rug gekregen. De rechtse Kamermeerderheid heeft ze moreel een zetje gegeven.”

Optie X

De pennenstreken waarmee president Donald Trump de afgelopen dagen een streep zette door wetten die diversiteit en inclusie moesten bevorderen, zijn alleen maar een zichtbaar voorbeeld van wat de prominente Amerikaanse socioloog Musa al-Gharbi (Stony Brook University) aan de telefoon „een gigantische vibe-shift rondom woke” noemt. Trump tekende decreten die onder meer moeten zorgen voor een verbod op transgender personen in actieve militaire dienst, voor het terugdraaien van een richtlijn tegen discriminatie bij de overheid, voor het terugdraaien van de optie X, voor non-binaire mensen, uit Amerikaanse paspoorten.

Mark Zuckerberg pleitte voor een terugkeer van ‘masculiene energie’ in het bedrijfsleven

Deze decreten zijn het slotstuk van een hevige, maar succesvolle tegenbeweging op universiteiten, in conservatieve media, in het bedrijfsleven. Die strijd was cultureel, voordat die zich politiek uitte in de decreten van Trump. Al in 2021 vergeleek JD Vance, de huidige Republikeinse vicepresident, in een podcast de Verenigde Staten met Irak. „We moeten de instituties overnemen van links, en ze tegen links opzetten”, zei Vance. Verwijzend naar het ontmantelen van het regime van de Ba’ath-partij van Saddam Hussein in 2003: „We hebben een ont-woking nodig, net als de de-Baathificatie.”

Dat proces was al vóór het aantreden van Trump in volle gang. Bedrijven als McDonald’s en Meta draaiden hun diversiteits- en inclusiebeleid terug. Meta-topman Mark Zuckerberg kondigde aan in de Verenigde Staten te stoppen met factchecken voor sociale media. Hij pleitte ook, in de podcast van Joe Rogan, voor een terugkeer van „masculiene energie” in het bedrijfsleven, en wilde breken met het aura van progressiviteit dat zijn bedrijf, en de Amerikaanse techsector, omringt.

Occupy Wall Street

De term ‘woke’ werd al vanaf de negentiende eeuw gebruikt binnen de Afro-Amerikaanse gemeenschap, meestal als waarschuwing: blijf wakker in deze racistische samenleving. In de tweede helft van de twintigste eeuw veranderde de betekenis, en ging het om een alertheid om systemisch onrecht te zien. Rond het jaar 2010 nam het gebruik snel toe. Tijdens de economische crisis zetten toen jonge activisten tenten op in New York (en later elders) tegen het kapitalisme: Occupy Wall Street. Er ontstond een brede beweging tegen racisme en politiegeweld, dat de Afro-Amerikaanse gemeenschap onevenredig hard trof: Black Lives Matter.

Dankzij activisme wisten gemarginaliseerde maatschappelijke groepen aandacht en sympathie voor hun zaak te winnen. Het ging in het publieke debat veel meer over antiracisme, over feminisme, lhbti+-rechten, over bewuste en onbewuste vooroordelen. Deze Great Awokening had het tij mee tot ongeveer 2021, schrijft socioloog Musa al-Gharbi in zijn pas verschenen boek We Have Never Been Woke.

Voordat het woord vooral als sneer werd gebruikt, was jezelf ‘woke’ noemen een manier om je te identificeren met deze brede tegenbeweging, zegt Al-Gharbi. Hij, „een zwarte moslim in de academische wereld”, raakte als vanzelf vertrouwd met de woorden die bij de beweging horen, zoals ‘intersectionaliteit’, oftewel de samenhang tussen verschillende vormen van onderdrukking. Hij merkte hoe het in zijn academische bubbel ging over wit privilege, over #MeToo, of over mansplaining. En hij merkte dat deze termen hun weg vonden naar een groot publiek.

The Great Awokening doet volgens Al-Gharbi denken aan progressieve emancipatiebewegingen van de jaren zestig en de late jaren tachtig. ‘Woke’ was veertig jaar geleden nog ‘politieke correctheid’: aanvankelijk een term om aan te duiden dat je de ‘juiste’ opvattingen had binnen de eigen gemeenschap, maar al heel snel een begrip om de progressieve elite mee aan te vallen. De campagne van Pim Fortuyn in 2002 ging voordat hij werd vermoord vooral om zijn anti-politieke correctheid. Het ging niet langer om zeggen wat ‘correct’ is, maar om ‘zeggen wat je denkt’.

Musa al-Gharbi gelooft in de kernideeën van The Great Awokening: streven naar sociale rechtvaardigheid, jezelf bewust zijn van vooroordelen en van maatschappelijke structuren die emancipatie in de weg staan. Maar hij is vooral ook heel kritisch. Ten eerste werd de beweging volgens hem gekaapt door de meest vooraanstaande culturele elite (denk aan kunstenaars, journalisten, wetenschappers, mensen in de tech-wereld). Hij noemt deze klasse de ‘symbolische kapitalisten’, op zijn website heeft hij een stockphoto gezet die precies zijn punt illustreert: een breed lachende witte man in een pak met een bord in de hand, zonder tekst. „Deze klasse nam de taal en de begrippen over van actiegroepen, zonder te begrijpen dat zij zelf deel zijn van het probleem. Zij gebruikten ‘woke’ voor hun eigenbelang: hun status, hun carrière, of omdat ze zich goed wilden voelen over zichzelf.” Deze elite wil twee tegenstrijdige dingen, betoogt hij: maatschappelijke gelijkwaardigheid én de elite in stand houden. Die belangen botsen, uiteraard.

Dekolonisatie

Al-Gharbi is ook kritisch over de polemische manier waarop de beweging haar doelen probeerde te bereiken. „Kijk naar de hervorming van de politie in de VS. Er was een consensus gegroeid, ook onder conservatieven en in de politie zelf, dat het systeem rechtvaardiger moest worden. Er kwam in 2018, onder president Trump, een wet die het gevangenissysteem moest hervormen. Wat niet hielp, was dat de ‘symbolische kapitalisten’, vaak vanuit invloedrijke posities, begonnen te praten over het sluiten van gevangenissen of om minder of zelfs helemaal geen geld te geven aan de politie. De consensus over dit onderwerp erodeerde, het werd weer politiek beladen.”

Vooral op universiteiten en in de journalistiek werd de strijd uitgevochten, zegt Al-Gharbi. Activisten eisten dekolonisatie van de academische wereld, meer aandacht voor diversiteit, en soms ook het weren van rechtse stemmen. Anderen noemden dat weer ‘cancelen’, en eisten spreektijd voor critici van ‘woke’. „Het is niet raar dat de universiteiten het middelpunt van de strijd werden”, zegt hij. „Zij zijn de poortwachters van een maatschappij die draait om kennis en expertise. De vraag is altijd: wie bepaalt welke stemmen gehoord worden en invloedrijk zijn? Dat is de rol van de universiteit.”

Anti-woke werd langzamerhand sterker dan ‘woke’ zelf, bijvoorbeeld in de politiek en media. „Zoals Fox News ontstond als reactie op de periode van politieke correctheid, zo wonnen radicaal-rechtse platformen de afgelopen jaren ook aan populariteit. Donald Trump heeft TruthSocial opgericht. Elon Musk heeft het voormalige Twitter overgenomen. Er is een alternatieve kennisinfrastructuur ontstaan, die het wantrouwen tegen instituties blijft verspreiden. Dat houdt ze in leven. In die zin is het langetermijneffect van ‘woke’ eerder negatief dan positief.”

Donald Trump was in 2016 het belangrijkste product van die tegenbeweging, zegt Al-Gharbi. „Zijn racisme, seksisme, of grappen over een veteraan of iemand met een handicap kwetsten ook een groot deel van zijn eigen kiezers. Toch hadden die er respect voor dat hij opstond tegen de cultuur van politieke correctheid. Ze hadden het gevoel dat ze er niet bij hoorden, dingen niet mochten zeggen. Dat gevoel was sterker dan hun afkeer van Trump.”

Nu merkt Al-Gharbi dat ook de wetenschap draait, net als de techsector. „Ik proef bij collega’s vaak een ‘ochtend na de revolutie’-sfeer. Dan zeggen ze dat ze altijd al kritisch waren over de verplichtingen die ze voelden over taalgebruik of diversiteit, maar dat ze het niet durfden te uiten. Net als Mark Zuckerberg doen ze alsof ze nooit deel uitmaakten van de beweging waartegen ze zich nu afzetten.”

Zelfcensuur

Ook in de Nederlandse politiek zit de energie in het anti-wokekamp. Geert Wilders (PVV), leider van de grootste partij, schreef vorige week nog op X: „No more woke madness or indoctrination.” Zijn fractiegenoot Martine van der Velde zei vorig jaar in de Tweede Kamer: „Of het nu is op het gebied van emancipatie, van media en cultuur, van onderwijs of van welke portefeuille dan ook, de PVV zal er in de komende kabinetsperiode alles aan doen om Nederland na decennia van ideologische gekte eindelijk weer te helpen normaliseren.”

VVD-leider Dilan Yesilgöz noemde in de HJ Schoolezing van 2022, toen nog als minister van Justitie, „het wokisme” één van twee voorbeelden van „bewegingen die de rechtsstaat bedreigen”. (Het tweede voorbeeld was het radicale anti-overheidsdenken bij onder meer FVD.) Yesilgöz had het over mensen „die vinden dat zij mogen bepalen [..] wat deugt en niet deugt. [..] Die onder het mom van inclusie alleen maar bezig zijn met uitsluiten. Met het cancelen van alles wat hun niet aanstaat.”

Anti-woke zijn verenigt de vier partijen van de coalitie van het kabinet-Schoof

Nu zegt Dilan Yesilgöz: „Het is er sinds die toespraak niet beter op geworden, integendeel. Het cancelen gaat maar door. Zoals de Joods-Israëlische comedian in Amsterdam [van wie eerder deze maand optredens werden afgelast], of de sfeer op de UvA en andere universiteiten, waar je ongeveer langs een ballotage moet om te zien of je wel of niet deugt.” Ander voorbeeld, volgens haar: de commotie over de aangenomen motie van haar fractiegenoot Bente Becker, die opriep „om gegevens over culturele en religieuze normen en waarden van Nederlanders met een migratieachtergrond bij te houden”. De motie haalde een meerderheid, maar na veel ophef trokken CDA, SP en ChristenUnie hun steun aan deze „racistische” motie (zo zei D66) in.

Yesilgöz: „Er was eerst niets aan de hand, het debat verliep rustig, maar er kwam daarna opeens een heel deugcircus op gang. Andere fracties lieten zich onder druk zetten en flikkerden een collega voor de bus door te zeggen dat de motie racistisch was bedoeld. Ik werd er misselijk van.”

Anti-woke zijn verenigt de vier partijen van de coalitie van het kabinet-Schoof, naast PVV en VVD ook NSC en BBB. Anders dan in de Verenigde Staten gaat het ont-woken niet direct. Zelden wordt er een motie tégen woke ingediend. Uitzondering was JA21-fractievoorzitter Joost Eerdmans, die vorig jaar een motie indiende „voor het instellen van een Nationaal Coördinator Wokebestrijding”. Alleen PVV en FVD stemden mee.

Meestal werkt het implicieter. Zo verkocht de PVV de aangekondigde bezuinigingen in het hoger onderwijs als een manier om „de activistische woke-cultuur” op universiteiten aan te pakken. Maar beleid om ‘wokisme’ aan te pakken, zoals Trump deed, is in Nederland niet nodig, zegt Dilan Yesilgöz. „Het gaat veel meer om een houding, om terugduwen. Je hebt geen beleid nodig, maar ballen.”

Marginaal verschijnsel

Politiek gezien is ‘woke’ in Nederland „een marginaal verschijnsel”, zegt socioloog en politicoloog Merijn Oudenampsen (UvA), behalve een partij als BIJ1, die niet meer in de Tweede Kamer zit. „Op links proberen ze identiteitspolitiek zo veel mogelijk te vermijden. De discussie over Zwarte Piet werd vooral gevoerd op sociale media en opiniepagina’s. GroenLinks en PvdA hielden zich er heel lang buiten. Ze zagen het als een cadeautje voor rechts, omdat een meerderheid van de bevolking er anders over dacht.”

Het geluid van de critici van ‘woke’ is veel krachtiger dan dat van de ‘woke’-beweging zélf

Het geluid van de critici van ‘woke’ is veel krachtiger dan dat van de ‘woke’-beweging zélf, zegt Oudenampsen. „De kracht is de vaagheid van het begrip. Het is een soort spectrum, waarop iedereen zijn eigen ongenoegens kan projecteren.” Zo kan de één zich opwinden over „de gekkigheid rond genderneutrale toiletten”, en heeft de ander gewoon een hekel aan alles wat afwijkt van veronderstelde normen. Musa al-Gharbi zegt: „De anti-wokebeweging lijkt nog het meest op wat ze het hardst aanvalt. Ze spreken vaak in termen van existentiële strijd, over het enorme historische belang van hun missie. Terwijl het grote gevaar waar ze voor waarschuwen er in de praktijk helemaal niet is.”

Delen

Mail de redactie

Joanne Kellermann vindt het onbegrijpelijk. Al jaren bereidt de voorzitter van Pensioenfonds Zorg en Welzijn zich voor op de nieuwe pensioenregels. Honderden ict’ers zijn de nieuwe systemen aan het bouwen. Er is al eindeloos overlegd met toezichthouders, „op een detailniveau waar je geen weet van hebt”. Begin volgend jaar wil het fonds overstappen. En nu zou al dat werk misschien opnieuw moeten?

In de pensioensector heerst onbegrip, frustratie en verbijstering over een poging van coalitiepartijen NSC en BBB om de nieuwe pensioenwet, die in juli 2023 is ingegaan, op een belangrijk punt te veranderen. De nieuwe regels mogen niet zomaar gelden voor ál het pensioengeld dat mensen de afgelopen decennia hebben opgebouwd, vinden zij.

NSC en BBB stellen voor dat pensioenfondsen een referendum moeten houden onder alle werknemers en gepensioneerden. Alleen als minstens 30 procent van hen komt stemmen én meer dan de helft het eens is met de overgang, mag het oude pensioengeld onder de nieuwe regels gaan vallen. Anders gelden de nieuwe regels alleen voor de nieuwe pensioenpremies.

Het lijkt onvermijdelijk dat minister Van Hijum iemand teleur moet stellen: ambtenaren of zijn partijleider

Dat is niet te doen, zeggen pensioenbestuurders. Het meeverhuizen van het oude pensioengeld vinden zij noodzakelijk. En om nú nog de regels te veranderen, zeggen zij, is echt te laat. „Het is een mokerslag als dit doorgaat”, zegt voorzitter Eric Uijen van PME, het pensioenfonds van de technologische industrie. Hij vreest „één grote chaos”. Op het ministerie van Sociale Zaken leven soortgelijke zorgen.

NSC-Kamerleden Pieter Omtzigt en Agnes Joseph, de initiatiefnemers, vinden de kritiek overdreven. Het is veel erger, zeggen zij, om 1.600 miljard euro pensioengeld van werknemers en gepensioneerden te verhuizen naar een nieuw regime zónder dat zij daar zelf over mogen stemmen.

Veel zal afhangen van hoe hun partijgenoot Eddy van Hijum, de minister van Sociale Zaken, zich opstelt. Van zijn ambtenaren en de sector hoort hij over de gevaren van dit plan. Tegelijk weet hij hoelang Omtzigt al probeert om referenda in de wet te krijgen. Van Hijum zegt nog te werken aan een reactie. Het lijkt onvermijdelijk dat hij of ambtenaren, of zijn partijleider teleur moet stellen.

Pensioenfondsen vrezen wijzigingsvoorstellen al sinds PVV, NSC en BBB in coalitie zitten: zij stemden allemaal tegen de nieuwe pensioenwet. Een jaar geleden kwamen pensioenfondsen al langs bij de toen formerende partijen met een dringend verzoek: voer geen grote wijzigingen door. De sector had „rust en ruimte” nodig.

Maar vooral NSC vindt wijzigingen hard nodig. De partij erkent dat de pensioenen hoger kunnen worden onder de nieuwe regels, maar benadrukt dat daar meer onzekerheid tegenover staat. Er komen persoonlijke pensioenpotjes, waarin het geld dat werknemers nú hebben opgebouwd centraal staat. Beloftes over de toekomstige uitkering verdwijnen. Daardoor mogen pensioenfondsen kleinere financiële reserves aanhouden. Door die kleinere reserves worden beleggingswinsten sneller zichtbaar, maar verliezen ook. Het pensioen kan dus meer gaan schommelen.

Als je zo’n ingrijpende verandering niet voorlegt aan mensen zelf, verwacht NSC dat mensen massaal naar de rechter stappen, omdat ze vinden dat hun oude pensioengeld niet onzekerder mag worden.

De eerste drie pensioenfondsen zijn begin dit jaar al overgegaan. Hen raakt het NSC-voorstel niet meer. De meeste fondsen willen de komende twee jaar overstappen. Maar als dit plan wordt aangenomen, is dat niet haalbaar, vrezen bestuurders. Want bij een tegenstem moeten ze het oude én nieuwe pensioensysteem blijven uitvoeren. „Wij hebben ons helemaal niet voorbereid op twee systemen”, zegt Zorg en Welzijn-voorzitter Kellermann.

‘Onbehoorlijk bestuur’

Met dit plan probeert NSC-leider Pieter Omtzigt te regelen wat hem bij de wetsbehandeling in 2022 niet lukte als partijloos Tweede Kamerlid. Ook toen stelde hij referenda voor. Bij ieder fonds zou 60 procent van de werknemers én 60 procent van de gepensioneerden moeten instemmen met het overzetten van het oude pensioengeld. Dat plan werd weggestemd.

Dat Omtzigt het anderhalf jaar na invoering van de wet opnieuw probeert, noemt Patrick Fey, vicevoorzitter en pensioenonderhandelaar van vakbond CNV, „een schoolvoorbeeld van onbehoorlijk bestuur”. Het was de afgelopen dagen een veelgehoorde kritiek van pensioenbestuurders op NSC: is dit de partij die ‘goed bestuur’ tot speerpunt had gemaakt?

„Op een gegeven moment moet je kunnen varen op de afspraken die je hebt gemaakt”, zegt Kellermann. In 2020 spraken vakbonden en werkgevers al met Rutte III af om het oude pensioengeld in principe mee te verhuizen. In de Tweede Kamer is ruim honderd uur over de wet vergaderd. „Dit is niet in een achterkamertje in elkaar getimmerd, maar hier is jarenlang door sociale partners, de sector, het ministerie, en toezichthouders aan gewerkt.”

Een opkomst van 30 procent halen is „onmogelijk”, denkt PME-voorzitter Eric Uijen, „welke campagne je er ook tegenaan gooit”. Hij zou zo’n 200.000 werknemers en gepensioneerden moeten optrommelen. Maar mensen zijn nauwelijks bezig met pensioen, ziet PME. Op hun enquêtes over beleggingsbeleid reageert slechts 7 tot 13 procent.

Bij een referendum zouden oudere werknemers en gepensioneerden weleens in het voordeel kunnen zijn. Door de vergrijzing vormen zij een grote groep, én zij zijn over het algemeen meer bezig met hun pensioen dan jongeren. Nu staat in de wet dat werkgevers en vakbonden de belangen van alle verschillende leeftijdsgroepen tegen elkaar af moeten wegen.

En hoe eerlijk is het, vraagt Uijen, als de meeste mensen voor een volledige overstap stemmen, maar het pensioenfonds tóch niet volledig mag overstappen, omdat de opkomst van 30 procent niet gehaald wordt? „Dan gaan de voorstanders zeggen: wat gebeurt mij nou?” Dat kan ook tot rechtszaken leiden, zegt hij.

Als alleen het nieuwe pensioengeld onder de nieuwe regels gaat vallen, wordt het allemaal veel duurder, zegt de sector.

Allereerst voor werkgevers en werknemers. Onder de nieuwe regels verdwijnt een subsidie van jonge naar oude werknemers. Veertigers en vijftigers moeten gecompenseerd worden, omdat zij die subsidie vroeger wel betaald hebben, maar onder de nieuwe regels niet meer terugkrijgen. Het idee is dat deze compensatie betaald wordt vanuit de grote financiële reserves die pensioenfondsen nu nog nodig hebben, maar onder de nieuwe regels niet meer.

Maar als het tot nu toe gespaarde pensioengeld onder de oude regels blijft vallen, moeten pensioenfondsen die grote reserves behouden, en moet de compensatie op een andere manier betaald worden. Dan zijn al snel hogere pensioenpremies nodig. Dat gaat ten koste van de lonen van werknemers en winsten van bedrijven.

Ook pensioenfondsen verwachten hogere kosten. Zij hebben nieuwe ict-systemen gebouwd. Maar als voor het huidige geld de oude regels blijven gelden, moeten ze óók hun oude ict-systeem nog minstens vijftig jaar in de lucht houden. Als alle fondsen dat moeten doen, lopen de totale kosten al snel op tot 18 miljard euro, becijferde adviesbureau PwC vorig jaar. Ook dat moeten werkgevers en werknemers via hogere premies betalen.

Pensioen wordt vooral veel ingewikkelder, zeggen de fondsen, als een werknemer straks bij één pensioenfonds twee soorten pensioen heeft. Een toegezegde uitkering onder de oude regels én een persoonlijk potje onder de nieuwe regels.

Je kunt dan de situatie krijgen dat een werknemer zijn nieuwe pensioenpotje dankzij beurswinsten meer waard ziet worden. Maar tegelijk zijn ‘oude’ pensioentoezegging verlaagd ziet worden, omdat het pensioenfonds volgens de oude regels grotere financiële reserves nodig heeft. „Hoe moeten we dat gaan uitleggen?” vraagt Zorg en Welzijn-voorzitter Kellermann zich af. „En als mensen het nieuwe systeem dan toch beter vinden, mogen ze dan nog een keer kiezen?”

De kans dat de Tweede Kamer instemt met het NSC-plan lijkt groot. De partijen die in 2022 het voorstel van Omtzigt steunden hebben nu een meerderheid.

Toch is het nog niet zeker. De kabinetsreactie waar Van Hijum aan werkt, kan nog grote invloed hebben. Op verzoek van VVD-Kamerlid Thierry Aartsen moet de minister ingaan op juridische, praktische én financiële gevolgen van dit voorstel.

Het politieke venijn

In die financiële gevolgen zit het politieke venijn. Als minder pensioenfondsen volledig overstappen, kan dat de staat al snel honderden miljoenen euro’s kosten, schreef pensioenminister Carola Schouten (ChristenUnie) vorig jaar, kort voor haar vertrek, aan de Tweede Kamer.

Werkgevers moeten dan meer pensioenpremie reserveren voor het compenseren van veertigers en vijftigers. En omdat over pensioenpremies geen belasting betaald wordt, en over lonen en winsten wel, komt er minder geld in de schatkist.

Daarnaast komt het geld dat Nederland moet krijgen uit het Europese coronaherstelfonds in gevaar, schreef Schouten. Den Haag heeft in ruil voor dit geld hervormingen beloofd, onder meer van de pensioenen. Ook dit gaat om honderden miljoenen tot enkele miljarden euro’s.

De dreiging van financiële tegenvallers kan de coalitie onder druk zetten. Er is nu al onenigheid over geld. Nóg een tegenvaller zou dat politieke probleem vergroten.

Stemt de Tweede Kamer voor de referenda? Dan is er een aanzienlijke kans dat de Eerste Kamer ze probeert tegen te houden. Daar hebben de partijen die de pensioenwet steunden wel een meerderheid.

Wat het lastig maakt voor de Eerste Kamer: het NSC-plan is geen apart wetsvoorstel. Het is een voorgestelde aanpassing bij een onomstreden wetsvoorstel van minister Van Hijum. Dat regelt dat pensioenfondsen een jaar langer, tot januari 2028, mogen overstappen op de nieuwe regels.

De Eerste Kamer kan de NSC-aanpassing niet zelf uit de wet halen. Wel kan de senaat weigeren voor het wetsvoorstel te stemmen zolang de referenda erin staan.

In de Tweede Kamer kregen voorstanders van de huidige pensioenwet alvast voor elkaar dat het debat hierover wordt uitgesteld. Dat zou komende week al plaatsvinden. Op initiatief van D66 is nu eerst advies gevraagd aan de Raad van State. Het debat is begin maart gepland.

De pensioensector blijft voorlopig in onzekerheid. Het is een kwestie van lobbyen, afwachten en „hopen dat in Den Haag de redelijkheid zegeviert”, zegt PME-voorzitter Uijen.

Delen

Mail de redactie

Het kabinet wil over twee maanden met een concrete stikstofaanpak komen om kwetsbare natuur te herstellen en Nederland „van het slot” te halen. De Ministeriële Commissie Economie & Natuurherstel, die vrijdag formeel is ingesteld, wil daarbij ook „perspectief” bieden aan getroffen sectoren, zoals de landbouw, industrie, defensie, woningbouw en luchthavens.

Dat hebben premier Dick Schoof en landbouwminister Femke Wiersma (BBB) vrijdag bekendgemaakt na afloop van de ministerraad. De commissie onder leiding van premier Schoof bestaat verder uit elf ministers en staatssecretarissen, van Ruimtelijke Ordening tot Klimaat en van Defensie tot Financiën.

De commissie is ingesteld naar aanleiding van de nieuwe uitspraak van de Raad van State van december, die het verrekenen van stikstofuitstoot binnen reeds verleende vergunningen heeft geblokkeerd. Deze week kwam daar een uitspraak van de rechtbank in Den Haag bij in een zaak die Greenpeace had aangespannen, die de staat verplicht het wettelijke stikstofdoel van 2030 te halen.

Breed

„Dit is een urgent probleem. Dat betekent dat we echt met man en macht aan dit voorstel moeten gaan werken”, zei premier Schoof vrijdag op de wekelijkse persconferentie. De brede samenstelling van de commissie zegt daarbij iets over de brede maatschappelijke „effecten” die het kabinet verwacht van de gerechtelijke uitspraken, zei de premier.

De commissie, die dinsdag bijeenkomt, wil ten eerste de juridische mogelijkheden voor vergunningverlening aan bedrijven of projecten met stikstof verkennen.

Premier Schoof zei dat de commissie ook overweegt in beroep te gaan tegen de Greenpeace-uitspraak

Verder wil de commissie „zo snel mogelijk” komen met een pakket aan maatregelen om de stikstofuitstoot te verminderen, en kwetsbare natuur te herstellen en verbeteren, zei minister Wiersma. „Het kan van alles zijn”, zei ze, zoals een schonere bedrijfsvoering door boeren zelf, of technische innovaties. Gedwongen onteigening van boeren sluit Wiersma, zoals bekend, uit. „Het is een persoonlijk taboe voor mij.”

De commissie gaat analyseren wat de gevolgen zijn van de uitspraak van de Raad van State van december. De verwachting is dat een onbekend, maar groot aantal bedrijven dat tussen 2020 en 2025 heeft verrekend met stikstof, alsnog een nieuwe vergunning daarvoor nodig heeft. Dat kan een probleem zijn, omdat er nauwelijks ‘stikstofruimte’ is om nieuwe natuurvergunningen te verlenen.

Lees ook

Juristen zien grote betekenis in stikstofuitspraak. Verandering van wetten, zoals BBB wil, ‘heeft weinig zin’

Keijzer

Premier Schoof zei dat de commissie ook zal overwegen in beroep te gaan tegen de Greenpeace-uitspraak. Dat is „geen uitgemaakte zaak”, zei hij. De rechtbank Den Haag heeft de staat bevolen om de helft van de kwetsbare natuur binnen vijf jaar voldoende te herstellen, met een dwangsom van 10 miljoen euro.

Ten slotte wil de commissie in Brussel bekijken wat de mogelijkheden zijn qua Europese wetgeving. In het Hoofdlijnenakkoord spraken coalitiepartijen PVV, VVD, NSC en BBB al af „alles op alles” te zetten om Europese richtlijnen „zo aan te passen dat ze werkbaar zijn en het verdienmodel ondersteunen” van bedrijven.

BBB-minister Mona Keijzer is recent in Brussel geweest. Zij zegt zelf ruimte voor aanpassingen te zien, zonder daarbij concreet te worden. „Volgens mij is er wil in Europa om ervoor te zorgen dat wonen, werken en wegen weer een plek krijgen naast natuur, zoals dat ook zou moeten zijn. Ik denk dat de tijd rijp is.”

Onverstandig?

Premier Schoof wilde vrijdag niet ingaan op een persvraag of het achteraf onverstandig was geweest om het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) van Rutte-IV te schrappen. Voor dit programma om de doelen voor natuur, stikstof, klimaat en water te halen, wilde het vorige kabinet 24 miljard euro tot 2035 uittrekken. Dit kabinet heeft het geld voor landbouw en natuur teruggebracht naar zo’n 5 miljard euro, plus 500 miljoen euro per jaar voor agrarisch natuurbeheer door boeren. De rechtbank in Den Haag zei deze week dat dit kabinet „een stap terug” doet.

Het was „een bewuste keuze” van dit kabinet om het NPLG te schrappen, zei Schoof. Vervolgens heeft het kabinet voor Kerst hoofdlijnen van een nieuw stikstofbeleid geschetst. Hierin spelen technische innovatie, vrijwillige uitkoop van boeren en agrarisch natuurbeheer een grote rol. Verder werkt het kabinet aan nieuwe uitstootnormen per boerenbedrijf, in plaats van landelijke normen.

„Wij waren in verwachting dat we daarmee het bestaande probleem konden aanpakken”, zei Schoof vrijdag. „We zijn nu geconfronteerd met twee rechterlijke uitspraken. Dat betekent dat we ons opnieuw moeten beraden over onze aanpak.”

Lees ook

Juristen zien grote betekenis in stikstofuitspraak. Verandering van wetten, zoals BBB wil, ‘heeft weinig zin’

Delen

Mail de redactie

Terwijl de nood in Gaza ongekend hoog is, wacht Nederland om procedurele redenen met het overmaken van de voor 2025 toegezegde bijdrage van 15 miljoen euro voor VN-hulporganisatie UNRWA. De betaling is formeel uitgesteld omdat de Eerste Kamer de begroting van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp nog moet goedkeuren. De gang van zaken leidt tot groot ongemak bij oppositiepartijen in de Tweede Kamer. „Juist nu, tijdens een staakt-het-vuren, is het van cruciaal belang om zo snel mogelijk humanitaire hulp te leveren”, zegt D66-Kamerlid Jan Paternotte.

UNRWA (de organisatie van de VN die Palestijnse vluchtelingen helpt) bevestigt tegenover NRC de Nederlandse bijdrage nog niet te hebben ontvangen en zegt geen verklaring van Nederland voor de vertraging te hebben gekregen. De gang van zaken is ongebruikelijk, want normaliter wordt de steun voor het eind van het voorgaande kalenderjaar overgemaakt; de bijdrage voor 2025 had dus al moeten zijn betaald.

Minister Caspar Veldkamp zei deze week in een Kamerdebat dat de vertraging verband houdt met een contractuele wijziging in de afspraken met UNRWA. Die wijziging kwam in december tot stand nadat een Kamermeerderheid besloot om de bijdrage te verminderen van 19 miljoen naar 15 miljoen euro. Dit was naar aanleiding van de beschuldiging van Israël dat UNRWA-medewerkers betrokken waren bij de terreuraanslag van Hamas op 7 oktober 2023.

Omdat het lopende contract met UNRWA wordt opengebroken, wil het kabinet goedkeuring van de senaat afwachten. „Zodra de Eerste Kamer de begroting heeft vastgesteld, zal het kabinet het bedrag overmaken”, zei Veldkamp. Fractievoorzitter Laurens Dassen van Volt reageert fel op deze uitleg: „De reden dat het om een contractwijziging gaat, is de grootste flauwekul die er is. De Eerste Kamer zal het kabinet daar echt niet op gaan terugfluiten.”

Weken of maanden

Het is vanwege de volle agenda nog onduidelijk wanneer de Eerste Kamer over de begroting zal stemmen of eventueel ook debatteren, zegt een woordvoerder. Dit kan enkele weken of maanden duren, afhankelijk van de urgentie die de Eerste Kamer aan het onderwerp geeft.

D66 en Volt in de Tweede Kamer willen het kabinet nu alsnog dwingen om een deel van het geld zo snel mogelijk over te maken. In een motie die komende dinsdag in stemming komt, verzoeken ze het kabinet in elk geval een deel van de aan UNRWA toegezegde steun al over te maken. In de motie staat dat door een gebrek aan financiering UNRWA „op omvallen staat” en dat „het niet kunnen functioneren van UNRWA een groot risico vormt voor de stabiliteit in Gaza”.

Directeur Communicatie Juliette Touma van UNRWA bevestigt tegenover NRC de penibele situatie bij de organisatie. „Elke maand bekijken we of er genoeg funding is om de salarissen van UNRWA-medewerkers te kunnen betalen.” De organisatie zit mede in financiële problemen doordat een aantal grote donoren, inclusief de Verenigde Staten, hun steun eerder hebben stopgezet.

De vertraging staat in contrast met eerdere hulpbetalingen die Nederland deed. In juli 2023 werd een aanvullende begroting aangenomen waarmee 118 miljoen euro werd vrijgemaakt voor hulp aan Oekraïne. Hoewel de Eerste Kamer nog niet formeel had ingestemd, werden die betalingen uitgevoerd vanwege de urgentie van de situatie.

Wederopbouw van Gaza

Voor de wederopbouw van Gaza, waarvan de kosten op 100 miljard euro worden geschat, reserveerde het vorige kabinet 20 miljoen euro. Dit bedrag blijft gereserveerd, maar volgens minister Klever (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, PVV) is het te vroeg om deze middelen in te zetten. „Eerst moet het staakt-het-vuren standhouden”, stelde zij.

Klever benadrukte dat rijke Arabische landen een voortrekkersrol moeten spelen. „Nederland zal niet vooraan staan als het gaat om de wederopbouw van Gaza”, aldus minister Klever. Haar woordvoerder benadrukte dat Nederland sinds 7 oktober 2023 al 76 miljoen euro aan noodhulp heeft bijgedragen.

Delen

Mail de redactie

Precies 24 uur na de stikstofuitspraak in de zaak Greenpeace tegen de Staat der Nederlanden krijgt minister Femke Wiersma (Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, BBB) donderdagochtend twee listige vragen in de Tweede Kamer. „Als je de wet wijzigt, verbetert daarmee de natuur?”, vraagt Laura Bromet van GroenLinks-PvdA haar bij het indienen van een mestmotie. En: „Is het nodig om de natuur te verbeteren in Nederland?”

Het lijken simpele vragen. Maar eigenlijk vraagt Bromet wat minister Wiersma vindt van de reactie van BBB-leider Caroline van der Plas op de uitspraak. Binnen vijf jaar moet de stikstof op de helft van de kwetsbare natuurgebieden zodanig dalen, dat deze natuur niet verslechtert, heeft de rechtbank Den Haag de staat bevolen. De grenswaarde voor natuurverslechtering heet de ‘kritische depositiewaarde’ (KDW), en dat stikstofdoel voor 2030 is vastgelegd in de wet.

Kinderarbeid

Dan moeten we de wet gewoon veranderen, was de reactie van Van der Plas woensdag. Dat is ooit gedaan om vrouwen stemrecht te geven, om kinderarbeid af te schaffen, dan kan het voor stikstof ook, zei de BBB-leider in de media. De doelen zijn onhaalbaar, dus die moeten we aanpassen, aldus de BBB.

Lees ook

Een staat die een dwangsom voor stikstof krijgt, geniet nog maar weinig vertrouwen

Zelf geeft Wiersma donderdagochtend geen antwoord aan Bromet, dat laat ze over aan BBB-staatssecretaris Jean Rummenie die over Natuur gaat. En Rummenie geeft eigenlijk géén antwoord. De rechtbank heeft gezegd dat de natuur „in ieder geval niet mag verslechteren”, en de uitspraak vraagt om „nauwkeurige bestudering” door het kabinet, zegt hij. Een speciale ministeriële commissie gaat zich over stikstof buigen en komt later naar buiten met haar bevindingen.

„De vráág was of je de natuur kan verbeteren door de wet te veranderen?”, onderbreekt Bromet de staatssecretaris dan licht geïrriteerd. „Het lijkt me dat er geen ander antwoord mogelijk is dan ‘nee’.”

Polariseren

Ook ’s middags dreunt de Greenpeace-uitspraak nog na in een ander landbouwdebat, dat eigenlijk gaat over de uitvoerbaarheid van beleid op het boerenerf. Oppositiepartij D66 bekritiseert het achteroverleunen van NSC en VVD: coalitiepartner BBB wilde een ander landbouwbeleid, laat BBB het dan maar oplossen, hebben zij gezegd. Op haar beurt krijgt D66 het verwijt te ‘polariseren’ richting boeren, omdat partijleider Rob Jetten weer tot halvering van de veestapel heeft opgeroepen.

Het is het ingesleten zwartepieten in de landbouwcommissie, die al jaren discussieert zonder tot echte oplossingen te komen.

Bij hoge uitzondering laat Forum voor Democratie de dag na de uitspraak ineens ook zijn gezicht zien in deze commissie. FVD-Kamerlid Lidewij de Vos betoogt dat er helemaal geen stikstofprobleem zou zijn, als de stikstofnormen gewoon uit de wet gehaald zouden worden.

Is minister Wiersma het daarmee eens, vraagt De Vos. En in tegenstelling tot de vraag van GroenLinks-PvdA weet FVD de BBB-minister wél tot een antwoord te verleiden. Opvallend is dat dat antwoord heel anders is dan de reactie van BBB-leider Van der Plas op de uitspraak.

Dat is niet iets wat we in Nederland hebben bedacht, dat zijn internationale, wetenschappelijk onderbouwde normeringen

„Nee”, zegt minister Wiersma. Kritische depositiewaarden die bepalen wat natuurgebieden aan stikstof kunnen verdragen, staan wetenschappelijk niet ter discussie, zegt ze. „Dat is niet iets wat we in Nederland hebben bedacht, dat zijn internationale, wetenschappelijk onderbouwde normeringen.”

Verslechtering

De Nederlandse stikstofnormen, waar de rechtbank zich op heeft gebaseerd, vloeien voort uit de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn, zegt Wiersma. „Wij zijn verplicht om Europese richtlijnen op nationaal niveau te implementeren.” In die Europese richtlijn staat verder een verbod op verslechtering van de natuur. „Met een natuurdoelanalyse is vastgesteld dat wij in Nederland niet aan dat verbod voldaan hebben, want er is verslechtering geconstateerd.”

Je zou bijna zeggen: de natuur moet verbeteren en dat doe je niet met een wetswijziging.

Andy Palmen, directeur van Greenpeace in Nederland, volgt het debat vanaf de tribune en noemt het „een beetje surrealistisch”. „Een deel van de Kamer wil de stikstofdiscussie heropenen. Of ze zeggen: verander de wet, dan is het probleem opgelost. Alsof ze zich niet realiseren dat we in Nederland een staatsbestel hebben met twee Kamers, een regering en rechterlijke macht. En de rechter heeft de staat gisteren juist flink op de vingers getikt.”

Lees ook

Rapport: indien álle boeren optimaal innoveren, is ‘een enorme emissiereductie’ te behalen. ‘Veestapelkrimp blijft toch nodig’, zegt de hoogleraar

Delen

Mail de redactie

De verstrekkende stikstofuitspraak in de zaak-Greenpeace van woensdag is eigenlijk heel simpel: een rechtsstaat moet zich aan zijn eigen wetten houden, en nu handelt de staat „onrechtmatig”. Regering en parlement hebben zelf bepaald dat de helft van de kwetsbare natuur in 2030 moet zijn hersteld, de rechtbank Den Haag dwingt ze nu dat daadwerkelijk te bewerkstelligen.

Zo niet, dan moet de staat over vijf jaar eenmalig een dwangsom van 10 miljoen euro betalen. Op zich een groot bedrag, al is het natuurlijk niets op een Rijksbegroting met 457 miljard euro aan uitgaven dit jaar.

Maar het feit dát de rechtbank de Staat der Nederlanden een dwangsom heeft opgelegd, is veelzeggend. ‘In beginsel’ gebeurt dit niet, omdat zowel burgers als rechters moeten kunnen vertrouwen op de overheid, zei de rechtbank. Van een overheid mag dus ook worden verwacht dat zij rechterlijke uitspraken naleeft.

Verwijtbaar

Maar hier is het „verwijtbaar” dat de staat al „vele jaren” onvoldoende maatregelen neemt om het „absolute minimum van de wettelijke stikstofdoelen te halen”, zei de rechter. Tussen 2015 en 2019 heeft de staat zelfs ‘op de pof’ stikstofruimte vergund, wetende dat het beruchte Programma Aanpak Stikstof (PAS) in strijd was met Europese normen.

Ook oordeelde de rechtbank hard over het rechtse kabinet-Schoof van PVV, NSC, VVD en BBB, waarbij de voorzitter nog opmerkte dat het in beginsel niet aan rechters is een oordeel over de politiek te vellen. Het vorige kabinet -Rutte IV had juist 24 miljard euro uitgetrokken om doelen rond natuur, stikstof, water en klimaat te halen. Dit kabinet heeft dat ‘Nationaal Programma Landelijk Gebied’ (NPLG) geschrapt en het geld voor landbouw en natuur teruggebracht naar 5 miljard euro.

Lees ook

Greenpeace versus de staat: vandaag doet de rechtbank uitspraak in stikstofzaak – met potentieel grote gevolgen

Het zijn geen nieuwe feiten, maar ze hebben wel mede tot deze uitspraak geleid, met waarschijnlijk grote maatschappelijke gevolgen. De vraag is of de staat vergunningen moet intrekken van veehouders of industriële bedrijven, of dat bouwprojecten geblokkeerd gaan worden in deze tijd van grote woningnood.

De pijn zal zeker gevoeld gaan worden rond de Veluwe met alle intensieve veeteelt, het gebied met veel kwetsbare natuur dat rood kleurt op een kaartje van Nederland dat aan de uitspraak was toegevoegd. Anders dan nu gebeurt, draagt de rechtbank de staat op om voorrang te geven aan de meest kwetsbare natuur. Ook moet de staat direct in actie komen, ongeacht de mogelijkheid om in beroep en cassatie te gaan.

De natuur moet worden gered, daarna kan de boel van het slot

Opluchting

Bij Greenpeace was in de zaal blijdschap en opluchting: de bodemprocedure gaat terug tot juli 2023 en een eerder kort geding met dezelfde inzet had de milieu-organisatie vorig jaar verloren. „De natuur trekt in Nederland altijd aan het kortste eind. Eindelijk zegt een rechter nu: zo kan het niet, de overheid overtreedt zijn eigen regels”, zei directeur Andy Palmen. Tegelijkertijd heeft de uitspraak een keerzijde, erkende hij. „Ik realiseer mij welke impact de uitspraak heeft op mensen en bedrijven. De natuur moet worden gered, daarna kan de boel van het slot.”

In de uitspraak veegde de rechter het verweer van de staat grotendeels van tafel, en daarmee ook een aantal argumenten die je vaker hoort van met name rechtse partijen zoals BBB. Niet alleen eerdere kabinetten, juist ook het huidige kabinet-Schoof heeft nog geen overtuigende stikstofaanpak. Er komt stikstof uit het buitenland Nederland binnen, maar vanuit Nederland gaat vier keer zoveel de grens over dan andersom. Natuurverslechtering komt ook door verdroging, verslechterde waterkwaliteit en versnippering – maar dat is geen reden om de stikstof niet terug te brengen. Stikstof komt niet alleen van boeren, maar bijna 80 procent van de neerslag op kwetsbare natuur wel.

Op bepaalde punten ging de rechtbank wel mee in het verweer van de staat, en niet in de argumenten van Greenpeace. Zo is er geen reden om aan te nemen dat er binnen afzienbare tijd een „point of no return” aanbreekt voor kwetsbare natuurgebieden. En het wettelijke stikstofdoel voor 2025 om 40 procent van de kwetsbare natuur te herstellen is onrealistisch, dus dat kreeg de staat niet opgelegd van de rechtbank.

Nog steeds zit er een groot gat tussen de oorspronkelijke eis van Greenpeace en de uitspraak van de rechtbank: de milieuorganisatie vroeg zelf herstel van 80 procent van de kwetsbare natuur, en dat al in 2030.

‘Haalbaar en betaalbaar’

Wat volgens de rechtbank wel mogelijk is, is het vastgelegde doel voor 2030, om te zorgen dat 50 procent van de kwetsbare natuur niet verder verslechtert. „Dat reductiedoel is ambitieus, maar haalbaar en betaalbaar”, citeerde de rechtbank uit de toelichting bij de Wet stikstofreductie en natuurverbetering uit 2020. „De betreffende percentages en jaartallen heeft de wetgever zelf vastgesteld”, zei de voorzitter daarover.

Dit is niet de uitspraak waarop ik had gehoopt

Die Nederlandse stikstofdoelen zijn gebaseerd op de Europese Vogel- (1979) en Habitatrichtlijn (1992), voor bescherming van vogels, dieren en planten. Op basis daarvan heeft Nederland in de periode 2008-2010 zelf in totaal 162 beschermde Natura 2000-gebieden aangewezen. De stikstofgevoelige natuur in deze gebieden mag niet onder de zogenoemde ‘kritische depositiewaarde’ (KDW) komen, een norm die bepaalt hoeveel stikstof de natuur per jaar zonder schade kan verdragen. Zoals de wet stelt, heeft de rechtbank nu bevolen dat de helft van die gebieden in 2030 onder de KDW moet zitten.

„Dit is niet de uitspraak waarop ik had gehoopt”, was de eerste reactie van landbouwminister Femke Wiersma (BBB). „We kunnen immers niet het onmogelijke vragen van mensen en bedrijven.” Het kabinet heeft besloten een ministeriële commissie op te richten en zegt de uitspraak te gaan bestuderen, ook de mogelijkheden voor hoger beroep.

Lees ook

Nieuwe stikstofuitspraak dreigt meer projecten te dwarsbomen, kabinet stelt speciale commissie in

Delen

Mail de redactie

In een gezonde democratische rechtsstaat wordt gedemonstreerd, zeggen politici en bestuurders altijd. Maar hoe is de balans te bewaren tussen het recht op demonstreren en het aanpakken van mensen die de grenzen van dat recht opzoeken? Het kabinet beloofde in het regeerprogramma al dat het „scherper onderscheid [gaat] maken tussen vreedzame demonstraties en ordeverstorende acties”.

Deze woensdag debatteert de Tweede Kamer over het demonstratierecht, op verzoek van Christine Teunissen (PvdD). Ze wil duidelijk krijgen of dat recht bij de coalitie in veilige handen is. Volgens minister David van Weel (Justitie en Veiligheid, VVD) staat het kabinet voor een dilemma vanwege een „toenemend aantal demonstraties dat uit de hand loopt”, schreef hij deze maand in een Kamerbrief. Zorgwekkend, vindt Teunissen: „Zo krijgt de samenleving een beeld van demonstraties als bedreigingen voor de veiligheid, in plaats van iets waar we trots op zouden moeten zijn.”

Demonstraties verstoren per definitie de orde, tot op zekere hoogte moeten we dat accepteren

Het aantal demonstraties is afgelopen jaren flink toegenomen: van iets meer dan tweeduizend in 2015 naar ruim zesduizend in 2022. Bij 3 procent werden ‘incidenten’ gemeld, bleek vorig jaar uit een analyse van de politie. Daaruit blijkt ook dat het aantal incidenten per demonstratie níét toenam, anders dan wat minister Van Weel schrijft. Onduidelijk is hoeveel incidenten strafbare verstoringen van de openbare orde betreffen.

Problematisch blijken vooral de blokkades van snelwegen en andere infrastructuur door klimaatorganisaties als Extinction Rebellion (XR). Die blokkeerde sinds de zomer van 2022 al veertig keer de Utrechtsebaan van de A12. Dit zorgde voor problemen met het verkeer en een grote belasting voor de politie. Komende zaterdag staat een bezetting van de A10 (Amsterdam) gepland.

Superlijm

De coalitie lijkt „vooral heil te zien in repressieve maatregelen”, zegt Jan Brouwer, emeritus hoogleraar recht en samenleving (Rijksuniversiteit Groningen). Zo lijkt minister Van Weel te overwegen disruptief protest vaker strafbaar te stellen. Hij zegt met interesse uit te kijken naar rechtsvergelijkend onderzoek naar het demonstratierecht door het kennisinstituut WODC, vooral naar wat te leren valt van de recente ontwikkelingen in het Verenigd Koninkrijk. Daar werden in 2023 diverse strafbare feiten toegevoegd aan de Wet openbare orde, zoals superlijm en hangsloten vervoeren, demonstreren met gezichtsbedekking en infrastructuur als (zee)wegen blokkeren.

„In Nederland hoor je vaak dat bepaald gedrag tijdens vreedzaam disruptief protest strafbaar moet worden gesteld, maar dan ga je eraan voorbij dat ook wegblokkades binnen het demonstratierecht kunnen vallen”, zegt demonstratiedeskundige Marjolein Kuijers van Amnesty International.

We zien dat rechters geen straffen opleggen. Ze redeneren dat het demonstratierecht anders in de knel komt

Ze wijst op een uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, dat in een zaak tegen Litouwen oordeelde dat ook een langdurige blokkade van meerdere snelwegen is toegestaan, zolang dat vreedzaam gebeurt: „Dat betekent niet dat optreden ertegen niet mogelijk zou zijn, maar wel dat dit aan zeer strikte regels is gebonden.”.

XR-demonstranten die de snelweg blokkeren, zijn in principe strafbaar, omdat de burgemeester van Den Haag steevast geen toestemming geeft voor de A12 als demonstratieplek. Toch worden de meeste aangehouden demonstranten niet vervolgd. „In de praktijk zien we dat rechters geen straffen opleggen”, zegt hoogleraar staats-en bestuursrecht Jon Schilder. „Rechters redeneren dat het demonstratierecht anders in de knel komt.”

Politieke partijen van links tot rechts beamen dat het demonstratierecht onder druk staat, maar twisten over de oorzaak. Linkse partijen bekritiseren vooral de houding van het gezag. „Demonstraties worden voor de eigen politieke veiligheidsagenda gebruikt”, zegt Teunissen. Het stoort haar dat de minister vaag blijft over wat hij ‘ordeverstorende acties’ noemt. „Voor geweldplegers hebben we al juridische kaders”, zegt ze.

Lees ook

Kabinet laat mogelijke beperkingen van demonstratierecht onderzoeken

Eerdmans

De spelregels voor demonstreren „zijn best wel duidelijk”, ziet ook Schilder. Nog scherper onderscheid maken tussen ordeverstoring en vreedzame demonstraties wordt „buitengewoon lastig”, denkt hij. Bovendien klopt de tegenstelling niet, stelt Brouwer. „Demonstraties verstoren per definitie de orde, tot op zekere hoogte moeten we dat accepteren.”

Rechtse partijen zien dat anders. Sommige demonstranten zouden „misbruik” maken van hun grondrecht, met „grote speelruimte om demonstraties te verzieken en uit de hand te laten lopen”, zegt Joost Eerdmans (JA21). Daarom keert hij zich tegen gezichtsbedekking tijdens demonstraties, die bemoeilijkt de opsporing en vervolging van strafbare feiten. Hij diende vorig jaar met succes een motie in voor een landelijk verbod op gezichtsbedekking tijdens demonstraties.

Het aantal demonstraties is significant toegenomen, het aantal incidenten niet, bleek uit een analyse van de politie

Wat Eerdmans wil („in principe geen gezichtsbedekking, tenzij expliciete toestemming van de burgemeester”), is al sinds de jaren tachtig de praktijk in Duitsland, vertelt Schilder. „Toen zat de politiek met veel gewelddadige demonstraties in de maag.” Het Duitse verbod bevestigt volgens hem dat het Europeesrechtelijk door de beugel kan.

Toch vindt hij het „onwenselijk, met het oog op bepaalde individuele omstandigheden”. Iemand kan legitieme redenen hebben om het gezicht te bedekken, bijvoorbeeld uit vrees voor een dictatoriaal regime waartegen wordt geprotesteerd. Dat is waarom minister Van Weel een „absoluut, gesloten verbod” niet ziet zitten.

Daar neemt Eerdmans geen genoegen mee. Hij vermoedt „tweespalt binnen het kabinet tussen de hardliners (PVV en VVD) en de preciezen (NSC)”.

‘Mensenrecht’

De discussie over het demonstratierecht toont dat er „verkeerde opvattingen over vreedzaam protest leven”, concludeert Kuijers. Dat komt door gebrek aan kennis over het recht. „Het mag schuren”, zegt Kuijers. „Als het de tongen niet losmaakt, heeft demonstreren geen effect.”

Met dit in gedachten wil PvdD-Kamerlid Teunissen aan het kabinet voorstellen „het demonstratierecht als mensenrecht te zien in plaats van als een veiligheidsrisico”. Ze vreest anders dat „de democratische rechtsstaat verder afkalft door partijen die op z’n zachtst gezegd slordig met het demonstratierecht omgaan”.

Lees ook

Zal een verbod op gezichtsbedekking bij demonstraties er echt komen? ‘Om de echte raddraaiers te pakken is het niet nodig’

Delen

Mail de redactie

Eline Bosman heeft lang nagedacht of ze met de pers zou praten. Gevraagd naar haar analyse van het Nederlandse Israël-beleid, laat de voormalig ambtenaar van het ministerie van Buitenlandse Zaken regelmatig een korte stilte vallen. „Dat vind ik best lastig”, zegt Bosman dan. En: „Dit interview loopt enigszins anders dan ik had gedacht.”

Achter de bescheiden houding schuilen echter heldere principes. Bosman velt een hard oordeel over de rol die Nederland heeft gespeeld sinds de aanslagen van Hamas en het uitbreken van de Gaza-oorlog op 7 oktober 2023. Nederland, zo zegt Bosman, is door het ijs gezakt als internationale voorvechter van de mensenrechten. Het feit dat de bloedige oorlog (ruim 1.200 Israeliërs en meer dan 46.000 Palestijnen kwamen om) tot een einde lijkt te komen, doet daar niets aan af. „We kunnen niet zeggen: laten we vooruit kijken. Iemand zal hier toch rekenschap over moeten afleggen.”

Tien jaar en vier maanden werkte Eline Bosman (42) als ambtenaar bij ‘Buza’. Ze was politiek assistent van voormalig minister Bert Koenders (PvdA) en teamleider van de ‘Mashreq-regio’ (Irak, Syrië, Jordanië en Libanon) op de Directie Noord-Afrika en Midden-Oosten. Daarna was ze plaatsvervangend afdelingshoofd bij de directie integratie Europese Integratie.

Afgelopen december was het genoeg en nam ze ontslag, maar niet voordat ze een kort briefje had geschreven aan minister Caspar Veldkamp. Bosman wenste de minister toe dat hij zou worden herinnerd als iemand die „ondanks grote druk” van de coalitiepartners zich „helder en krachtig” had uitgesproken „tegen oorlogsmisdaden en genocide”. Met het briefje stuurde ze een pot zuurtjes mee in de kleuren van de Palestijnse vlag: groen, wit, rood. Een foto daarvan plaatste ze – met het briefje – op LinkedIn.

„Er pasten geen 42.000 snoepjes in deze pot, maar ik hoop dat ze u helpen herinneren aan het feit dat er 67 kinderen per dag sterven in Gaza”, schreef ze eronder.

U bent erg streng voor minister Veldkamp.

„Ja. Hij had zich uit moeten spreken als minister van Buitenlandse Zaken. Hij is diplomaat geweest in de regio (Veldkamp was ambassadeur in Tel Aviv, red.), hij kent de situatie als geen ander.”

Maar wat had hij kunnen doen?

„Ik heb lang genoeg als politiek assistent gewerkt om te weten dat als je minister van Buitenlandse Zaken invloed hebt. Hij had bondgenoten in Europa kunnen bellen om samen op te trekken. In plaats daarvan zei hij in de Tweede Kamer dat Israël geen rode lijnen had overschreden, terwijl het Internationaal Gerechtshof zegt dat genocide plausibel is en het Internationaal Strafhof Netanyahu beschuldigt van oorlogsmisdrijven.”

Het argument van Veldkamp, maar ook van zijn voorgangers in het kabinet Rutte IV was: het veroordelen van Israël heeft geen zin, achter de schermen kunnen we proberen hen aan te spreken op schendingen van het humanitair oorlogsrecht bij de bombardementen op Gaza.

„Je kunt wel blijven praten, maar als dat geen resultaat heeft, houdt het op een moment op toch?”

Het Israëlisch-Palestijnse conflict was altijd al een gevoelig dossier, zegt Bosman, maar het Nederlandse standpunt was het resultaat van wikken en wegen. „Ik weet nog dat Koenders zei dat de Palestijnse Staat zou kunnen worden erkend voordat er een definitieve vredesregeling zou zijn bereikt. Dat was destijds een majeure verandering in het beleid, die meteen is teruggedraaid door minister Zijlstra (VVD).”

Is dat beleid nu fundamenteel veranderd, of is de realiteit ‘op de grond’ een andere? De terroristische aanval van Hamas was ongekend. En de regering-Netanyahu bestaat inmiddels voor een groot deel uit extremisten. Het Nederlandse Israël-beleid werd onderworpen aan een stress-test.

„Ik mag toch hopen dat dat geen reden is om je aan te passen, als in de Grondwet staat dat Nederland de internationale rechtsorde wil bevorderen. Ik dacht altijd: ik werk voor Nederland, ik weet waar dit land voor staat. Als we nu worden getest dan is mijn conclusie: we falen.”

Waarom?

„We hebben ons in VN-verband enorm ingezet voor een resolutie die het gebruik van honger als wapen veroordeelt. Dat heeft Israël gedaan door het afsluiten van de Gaza-strook, maar we hebben er niets van gezegd. De Nederlandse staat wil de export van onderdelen voor Israëlische F-35’s doorzetten, terwijl er aanwijzingen zijn dat daarmee oorlogsmisdaden worden gepleegd. Het Nederlandse buitenlandse beleid is waardenvrij geworden.”

Buitenlandse politiek is Realpolitik toch? Uiteindelijk geeft het nationale belang de doorslag.

„Als collega’s op posten in het buitenland mensenrechten aan de orde willen stellen, dan werden ze al tijdens hun betoog onderbroken: maar waarom zeggen jullie niets over Gaza? Nederland is een klein land, het handhaven van de internationale rechtsorde is een vitaal belang voor ons land.”

U schreef op LinkedIn dat u buikpijn kreeg van uw werk op BZ.

„Niet elke dag, maar wel vaak, als ik ‘s ochtend het departement betrad.”

Na het uitbreken van de oorlog in Gaza stuurden ambtenaren een brief aan (demissionair) minister van Buitenlandse Zaken Hanke Bruins Slot over het Israël-beleid. Objectieve ambtelijke advisering was niet meer mogelijk, schreven de ambtenaren – waaronder u.

„Op BZ adviseren ambtenaren vaak ‘in de geest’ van de minister – op het departement geldt dat als een deugd. Maar ik vind dat het niet de taak is van de ambtenaar om de minister uit de wind te houden, daar heeft hij zijn politiek adviseur voor.”

Voormalig secretaris-generaal Huijts vond u en uw collega’s ‘oncollegiaal’: ambtenaren moeten zich voegen naar de politieke leiding.

„Ik heb als ambtenaar de eed afgelegd aan de grondwet. Voor mij betekent dat: een waardengedreven buitenlandse politiek.”

Hoeveel ambtenaren zijn er vertrokken vanwege het Nederlandse Israël-beleid?

„Dat weet ik niet precies.”

Niet veel, gezien het aantal ambtenaren dat wekelijks protesteert tegen de Gaza-oorlog.

„Ik kan me goed voorstellen dat ambtenaren zeggen: ik vind het belangrijk om te blijven adviseren.”

Sommige ambtenaren besloten te lekken naar de pers.

„Dat vind ik echt niet oké.”

Hoe kijken we over tien jaar terug naar het Nederlandse beleid denkt u?

„Ik zie dit als een belangrijke periode in het Nederlandse buitenlandse beleid, waarbij we naar mijn weten nog nooit zo diep door het ijs zijn gezakt.”

U stond bij de laatste Kamerverkiezingen op de lijst voor GroenLinks-PvdA. Maar een grote meerderheid in de Tweede Kamer staat onvoorwaardelijk achter Israël.

„Het gaat niet om mijn politieke kleur. Als ambtenaar heb ik een eed afgelegd aan de grondwet. Daarin staat dat Nederland het internationale recht bevordert.”

Delen

Mail de redactie

Barbara Kathmann (Groenlinks-PvdA) had amper haar eerste zin uitgesproken of ze werd al geïnterrumpeerd door Marco Deen van de PVV. „We worden er allemaal bijgenaaid”, had Kathmann gezegd.

Wat bedoelde ze daarmee, wilde Deen weten.

Daar had Kathmann een antwoord op: techmiljardairs als Elon Musk en Mark Zuckerberg verdienen miljarden door politieke invloed te kopen via platforms als X, Facebook en Instagram. Maar daar nam Marco Deen geen genoegen mee: zou Kathmann het dan niet óók moeten hebben over de campagnes van de (progressieve) miljardair George Soros?

Wie enige maanden geleden had beweerd dat een commissiedebat over ‘Desinformatie en digitale inmenging’ politiek vuurwerk zou opleveren, zou wat meewarig zijn aangekeken. Maar de herverkiezing van Trump en de openlijke politieke inmenging van zijn beschermeling Elon Musk in Europa zetten ook het debat van de vaste Kamercommissie voor Binnenlandse Zaken op scherp.

Afwachtende houding

Jan Paternotte (D66) noemde het „laf” dat het kabinet – in tegenstelling tot verschillende Europese regeringsleiders – de interventies van Musk op X nog niet heeft veroordeeld.

Barbara Kathmanns mond „viel open” door de afwachtende houding van VVD-woordvoerder Martijn Buijsse, die bleef benadrukken dat Musk nog geen overheidsfunctionaris is, maar zijn tirades op X had gedaan als „privépersoon.”

Buijsse raakte op zijn beurt „geagiteerd” over het verwijt dat hij „op zijn rug” zou liggen voor big tech: „U moet wel luisteren naar wat ik zeg.”

In de afgelopen jaren heeft het kabinet veel inkt besteed aan een zogeheten ‘Rijksbrede strategie voor de effectieve aanpak van desinformatie’, maar zijn er weinig concrete maatregelen genomen om de steeds verder toenemende stroom desinformatie op sociale media in te dammen. Achtereenvolgende kabinetten kwamen vaak niet verder dan bezwerende woorden over ‘het vergroten van de weerbaarheid van burgers’ of het belang van een ‘pluriform medialandschap’. Het was de Europese Unie die met de Digital Services Act (DSA) in 2022 concrete normen oplegde aan sociale media voor illegale en onjuiste content, moderatie, en transparantie over gebruikte algoritmes.

Factcheckers

Sinds de herverkiezing van Trump wordt die Europese regelgeving echter openlijk uitgedaagd door de entourage van de Amerikaanse president. Vice-president Vance suggereerde dat de VS uit de NAVO zouden kunnen stappen als de Europese Commissie X zou dwingen te modereren. Facebook-oprichter Mark Zuckerberg liet vorige week ineens weten af te willen van de factcheckers op Facebook en Instagram, omwille van „de vrijheid van meningsuiting”. Volgens Zuckerberg maakt de EU zich schuldig aan „censuur”.

Trumps nieuwe rechterhand Elon Musk – die een kantoor krijgt ín het Witte Huis – schoffeerde de Britse premier Keir Starmer, noemde de Duitse radicaal-rechtse partij AfD in een opiniestuk „het laatste sprankje hoop voor Duitsland” en nam op zijn platform X een interview af met AfD-lijsttrekker Alice Weidel – waarmee hij zich rechtstreeks mengde in de aanstaande Duitse verkiezingen.

Amerikaanse techmiljardairs, zo zei Kathmann, hebben „schijt aan Europa”. De woordvoerder van Groenlinks-PvdA riep haar collega’s op om één front te vormen om de veiligheid en democratie te beschermen – als het moet door het verbieden van sociale media. Maar dat bleek meteen al ijdele hoop. Woordvoerder Marco Deen liet weten dat er „slingers waren opgehangen” in de fractiekamer van de PVV toen Zuckerberg bekend maakte dat het modereren op Facebook zou worden gestopt. De „links-liberale” factcheckers hadden de afgelopen jaren te veel politieke sturing gegeven aan het debat, vond Deen. Geen wonder dat de linkse oppositie zo gealarmeerd was, zei de PVV’er: „Ze zijn bang dat ze macht moeten inleveren.”

Er zit hier niemand te tukken, mevrouw Kathmann

De afkeer van de PVV voor regulering van sociale media leek mee te spelen in de reactie van het kabinet. Minister van Binnenlandse Zaken Judith Uitermark (NSC) wilde niet verder gaan dan het uitspreken van haar „zorg” en weigerde de uitspraken van „privépersoon” Musk openlijk te veroordelen – tot verbijstering van de oppositie. Staatssecretaris Zsolt Szabó (PVV) weidde lang uit over zijn digitale agenda, maar verwees als het gaat om reguleren en ingrijpen naar Europese regelgeving. Tot frustratie van Barbara Kathmann: „Ik ben toch echt bang dat het kabinet ligt te tukken en dat de minister op verantwoordelijkheidsvakantie is.”

Uitermark was not amused: „Er zit hier niemand te tukken, mevrouw Kathmann.”

Lees ook

‘Big Tech heeft de democratische staat op feodale wijze aan zich onderworpen’

Delen

Mail de redactie