Oma: „Mijn kleindochter (8), enig kind van twee betrokken ouders, heeft sinds een half jaar grote moeite om zonder haar moeder iets te ondernemen. School en speelpartijtjes zijn geen probleem, maar logeerpartijtjes bij ons thuis en een dagje uit met vriendinnen zorgen voor problemen. Ze kwam altijd graag bij ons. Nu moet ze bij het afscheid van haar moeder erg huilen en lijkt ze in paniek te raken. Ze is moeilijk ervan te overtuigen dat ze haar moeder weer terugziet. Mijn dochter geeft haar daarom haar eigen ketting mee zodat ze toch iets van mama bij zich draagt. Dat helpt.
Mijn dochter heeft langdurig te kampen gehad met gezondheidsproblemen. Dit gaat nu een stuk beter. Mijn kleindochter is erg intelligent. Zij redeneert als een kind van 11/12 jaar. Ze begint zich steeds ‘grotere vragen’ te stellen, zo houdt ze zich bezig met thema’s als de dood, en kan intens verdrietig zijn door het besef dat haar hond of haar ouders ooit zullen overlijden. Gesprekken van volwassenen zuigt ze op. Niets ontgaat haar. Wat zijn de oorzaken van haar gedrag en hoe kan mijn kleindochter weer met plezier bij ons komen logeren?”
Naam is bij de redactie bekend. (Deze rubriek is anoniem, omdat moeilijkheden in de opvoeding gevoelig liggen.) Wilt u een dilemma in de opvoeding voorleggen? Stuur uw vraag of reacties naar [email protected]
Samen oplossingen zoeken
Frank van der Horst: „Een kind van 8 krijgt meer besef van de complexiteit van de wereld, en gaat grote vragen stellen die het emotioneel nog niet helemaal kan verwerken. Dat kan tijdelijk angstig maken. Als moeder dan degene is bij wie ze doorgaans geruststelling vindt, is het extra spannend als die niet in de buurt is om op terug te vallen.
„Het kan dus een normale angst zijn die bij de leeftijd past. Maar het kan ook om ‘regressie’ gaan: een terugval naar een eerder ontwikkelingsniveau door een emotionele gebeurtenis, zoals de ziekte van haar moeder. Dit sensitieve meisje ontgaat immers niets. De ketting is een mooie oplossing.
„Vraag uw kleindochter waar ze bang voor is. Vul niks in, parafraseer wat ze vertelt. Kinderen hebben volwassenen nodig om met lastige gevoelens om te kunnen gaan. Stel dat ze zegt: ‘Ik heb geleerd dat iedereen doodgaat, oma.’ Dan kunt u zeggen: ‘Ja, iedereen gaat een keer dood, en dat ís ook heel verdrietig.’ Dat helpt haar woorden geven aan wat ze voelt.
„Zoek samen met uw kleindochter oplossingen om toch te kunnen logeren. Ze zou daar zelf heel goede ideeën over kunnen hebben.”
Stapje voor stapje
Susan Bögels: „Separatie-angst komt veel voor bij kinderen. Het is de angst dat ze hun belangrijkste verzorger verliezen zodra ze van hem of haar gescheiden zijn. Niet willen logeren is een milde variant daarvan, soms willen kinderen niet meer naar school.
„Die angst kan zijn ontstaan door haar zorgen rondom de gezondheidsproblemen van uw dochter. Kinderen pikken kwetsbaarheden van ouders op, en bij langdurige ziekte nemen ze toch iets van een mantelzorgfunctie op zich. Mogelijk wil uw kleindochter voorkomen dat er iets met moeder gebeurt als ze er niet is.
„Laat uw kleindochter precies uitleggen waar ze bang voor is als ze uit logeren gaat. Laat haar schrijven, tekenen, vertellen. Ga dan samen kijken: kan dit echt gebeuren? Bijvoorbeeld: worden moeders ziek als een kind een avond niet thuis is?
„Ga met haar de angst stapje voor stapje aan. Eerst komt ze een uurtje bij u, dan twee uurtjes, dan logeren met de afspraak dat ze elk moment kan worden opgehaald, ook ’s nachts. Geef uw kleindochter controle over de situatie. Voor dit proces kunt u eventueel een cognitief gedragstherapeut in de arm nemen.”
Frank van der Horst is psychotherapeut en gespecialiseerd in hechting. Hij is verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Susan Bögels is hoogleraar Family Mental Health & Mindfulness aan de Universiteit van Amsterdam.
Reageren op dit artikel kan alleen met een abonnement.
Heeft u al een abonnement, log dan hieronder in.
Tussen de theepot en glazen gevuld met kruidenthee staat midden op tafel een gestileerde rode plastic clitoris van ongeveer tien centimeter groot. De puntige uiteinden zijn donker verkleurd. „Daar houden we het altijd vast, zodat leerlingen het helemaal kunnen zien”, zegt Eva Bus. „Op de bovenkant zit ook een schmutzigheidje”, wijst Deva Duveen aan. Dat komt omdat ze ook laten zien hoe de clitoris in het lichaam verborgen zit. Ze omsluit met twee handen de clitoris, zoals ze ook voor middelbare scholieren zou doen. „Je ziet eigenlijk alleen de eikel van de clitoris.”
Wist je dat de clitoris een stuk of vier keer ontdekt is als nieuw orgaan, vraagt Duveen. „En dat de clitoris pas sinds 2021 in haar geheel in biologieboeken staat afgebeeld?”, vult Bus aan. „Ongelofelijk.”
Eva Bus (1997) en Deva Duveen (1998) zijn de bedenkers van LOEFlessen, seksuele voorlichtingslessen voor middelbare scholieren, en auteurs van Sekspeditie, dat deze week verschijnt. Het is een boek „voor ontdekkers van seks, lichamen (zelf)liefde, communiceren en plezier”. Het idee voor de lessen en het boek is voortgekomen uit verbazing over de seksuele voorlichting die ze zelf kregen.
Dat ging „vooral over niet zwanger worden, geen soa krijgen en wat je nodig hebt voor je biologietoets over twee weken”, schrijven ze in het voorwoord van Sekspeditie. „Spoiler: tijdens seks heb je er niet echt wat aan om te weten waar je eierstokken zitten.” Omdat ze vonden dat het anders moest, benaderden ze seksuoloog Sanderijn van der Doef, die hen ondersteunde bij het ontwikkelen van hun voorlichtingsmethode.
Aan tafel bij Eva Bus thuis zitten de twee beste vriendinnen, zoals ze zichzelf omschrijven, tegenover elkaar. Op tafel, waar eerder de clitoris stond, staat nu een laptop. Via een Zoom-verbinding voegt ook Van der Doef zich bij het gesprek over de ontwikkeling van seksuele voorlichting. „Seksuele voorlichting ging heel lang vooral over waarschuwen. De boodschap was altijd: pas op, doe maar niet, er kan van alles gebeuren als je seks hebt.”
Seks bleek leuk
‘Gebeuren’ was dan nog de meest positieve boodschap, zegt Van der Doef. „Niemand had het erover dat je er ook plezier aan kan beleven, dat is pas van de laatste tijd eigenlijk.”
Dat was voor Bus en Duveen ook de reden om met de LOEFlessen te beginnen, reageert Duveen. „Voor ons was seks uiteindelijk veel leuker dan we dachten na onze voorlichting. En veel minder eng.” Ze vonden het belangrijk dat door te geven: ja, seks is spannend, maar óók leuk.
Voor ons was seks veel leuker dan we dachten na onze voorlichting. En veel minder eng
„Had jij in de jaren negentig al wel het idee dat het misschien over de leuke kanten moest gaan?”, vraagt Duveen aan Van der Doef. „Of was daar nog geen ruimte voor?” Nee, verzucht die. „Daar was ik nog niet mee bezig. Ook omdat we scholen, leerkrachten en ouders alleen konden overtuigen van de noodzaak van voorlichting, als we eerst een probleem schetsten” (soa’s, zwangerschappen) „waar iets aan gedaan kon worden”.
Terugblikkend op de seksuele voorlichting van toen, zou het bijna kunnen lijken alsof seks toen helemaal niet leuk gevonden werd, zegt Duveen. „Ik zie het juist andersom”, zegt Van der Doef. „Ik begin juist meer te beseffen hoe ongelofelijk onrealistisch het eigenlijk was. Als kind denk je toch: als het zo stom is, waarom houden volwassenen zich er dan zo veel mee bezig?”
Wat is seks?
Bus en Duveen bouwen hun lessen anders op dan de seksuele voorlichting die ze zelf van vroeger kennen. Ze hebben het „niet chronologisch opgebouwd”, zegt Bus. Dus niet: eerst kom je in de puberteit, dan verandert je lijf, heb je een keer een natte droom of kan je zwanger worden en dán pas een keer de seks zelf behandelen.
De eerste vraag die in het boek aan bod komt is: ‘Wat is seks eigenlijk?’ In tv-serie Sex and the City (1998-2004) zegt een van de hoofdpersonages: „Ik ben 35 jaar oud, en ik weet nog steeds niet wat het betekent.” Bus en Duveen hebben wel een antwoord, meerdere zelfs. In het boek beschrijven ze dat het gaat over lichamen en „plekjes die fijn voelen”, „plezier, een connectie” of „het gewoon lekker vinden”, en dat kan „met jezelf en/of samen” en „vanuit geilheid en/of liefde” zijn.
Bus: „De vraag is vooral een hele goeie manier om het gesprek op gang te krijgen. In de klas krijgen we als antwoord vooral te horen dat het seks is als een penis in een vagina gaat.” Ook als het gaat om ‘de eerste keer’ wordt nog steeds vooral gekeken naar „piemel-in-vagina”, zegt Duveen. „Of vagina-om-piemel, zo zouden we het ook best kunnen noemen”, zegt Bus. Het is een kwestie van perspectief.
Twee vulva’s dat kan écht geen seks zijn, denken leerlingen
Dan vragen ze de leerlingen hoe dat dan is voor twee mensen met een piemel. Daarop reageren leerlingen nog wel enigszins begripvol, zegt Bus. „Want dan is er nog steeds een gat waar een piemel in kan. Twee vulva’s daarentegen, dat kan écht geen seks zijn, denken ze.”
Wel dus, leggen ze de leerlingen dan uit. Ze hanteren in het boek „vulva+piemel-seks, piemel+piemel-seks en vulva+vulva-seks”, waarbij ze dus wegblijven van ‘jongen’ of ‘meisje’. Ze leggen uit wat scharen is, in welk gaatje de piemel gaat (niet het plasgaatje), wat anale seks is en dat twee mensen met een vulva óók penetratieseks kunnen hebben.
Los van seks gaat het tijdens de voorlichting over taal, zo geven ze de hele voorlichting in genderneutrale taal („maar daar komen ze vaak pas achter als we het zelf benoemen”), en over lichamen. Duveen: „We leggen bijvoorbeeld de hele menstruatiecyclus uit en dat je afscheiding rond je ovulatie het waterigst is, omdat de spermacellen dan het makkelijkst naar het eitje kunnen zwemmen.”
Bus valt in: „Zo kan het dus een paar dagen per cyclus zijn dat je na het plassen af wil vegen en dat je zo”, ze beweegt haar hand snel door de lucht, „omdat het glibberig is van de afscheiding, helemaal doorschiet”. Duveen: „Als we vertellen dat het dus niet hoeft te betekenen dat je opgewonden was, zitten ze ons met gigantische ogen aan te kijken. We willen ze niet alleen uitleg geven over seks, maar over hun lichaam in het algemeen.”
Mythe van het maagdenvlies
Duveen kijkt naar het scherm. „Sanderijn, jij bent eigenlijk getuige geweest van die veranderingen. Wat was de grootste ontdekking over seks of lichamen?”
Van der Doef denkt even. „In de jaren negentig hadden we als grote doorbraak de ontdekking dat het maagdenvlies niet bestaat.” Of in elk geval, legt ze uit, dat een meisje er wel mee geboren wordt, maar dat het vanzelf afbreekt en dat rond de puberteit dat vlies gewoon verdwenen is. „Dat kwam overigens op veel protest te staan, van mannen die vonden dat het wél bestond.”
„Tuurlijk vonden ze dat”, mompelt Duveen.
Als kind denk je toch: als het zo stom is, waarom houden volwassenen zich er dan zo veel mee bezig?
De mythe van het maagdenvlies is nog steeds hardnekkig, zegt Duveen. Het is nog steeds een grote angst bij jongeren, zegt ze, dat het maagdenvlies bestaat en dat het dus zichtbaar is dat ze seks hebben gehad. „Soms omdat ouders dat letterlijk zo tegen hun kinderen zeggen. Dat een dokter het kan zien als ze seks hebben gehad.” Duveen zucht. „Dat het in 2025 nog stééds over dat maagdenvlies moet gaan.” Bus: „We hebben het zelfs opgenomen in ons lesmateriaal, zoveel vragen kregen we. Maar we kunnen ze geruststellen: het is niet te zien.”
Het ligt in lijn met de belangrijkste boodschap die ze willen meegeven met hun seksuele voorlichting, zowel in de lessen als het boek: ga ontdekken. „Wij zeggen ook niet dat we alle wijsheid in pacht hebben voor altijd. We hebben het niet voor niets Sekspeditie genoemd. Anders hadden we het wel de Seksbijbel genoemd of zo”, grapt Bus. „We willen vooral, in tegenstelling tot vroeger, enthousiasmeren”, zegt Duveen. „Ga lekker ontdekken, misschien maak je daarbij soms een foutje, maar dat maakt niet uit. Ga het maar proberen, dan wordt het gewoon echt wel lachen, het wordt echt leuk. Trust me.”
Deze week is het de Week van de Liefde, een jaarlijkse themaweek seksuele vorming voor jongeren op de middelbare school (niet te verwarren met de Week van de Lentekriebels in maart, bedoeld voor kinderen op de basisschool).
Seksuele voorlichting is nog altijd nodig, stellen de initiatiefnemers (Soa Aids Nederland, Rutgers en de GGD): niet alleen neemt het gebruik van anticonceptie waaronder condooms af en het aantal soa’s toe, ook ervaren meisjes nog altijd „beduidend minder seksueel plezier dan jongens” tijdens seks, bleek vorig jaar uit het onderzoek Seks onder je 25e van Rutgers en Soa Aids Nederland.
Seksuele voorlichting op de middelbare school richt zich vooral op het voorkomen van zwangerschappen en soa’s; zaken als plezier en het vrouwelijk orgasme komen nauwelijks aan bod. En al wordt het meestgebruikte lespakket (Lang Leve de Liefde) onder meer op dit vlak aangepast, het duurt nog zeker tot 2026 voor het beschikbaar komt, bleek bij navraag.
Boeken en websites die deze aspecten van seksualiteit wel behandelen, liefst in een taal die jonge mensen aanspreekt, zijn er wel, zoals sense.info, pubergids.nl en de filmpjes van De Sekszusjes (op YouTube). NRC bekeek enkele recent verschenen boeken over seksuele voorlichting speciaal voor pubers.
Alles wat leeft bij pubers
De herziene versie van Het puberboek, handzaam en aantrekkelijk geïllustreerd, behandelt het hele scala aan zaken in puberlevens: puistjes, ruzie met ouders, verliefdheid, pesten. Met daarnaast veel aandacht voor seksualiteit. Leuk en handig is de ‘Cursus tongzoenen voor beginners’, evenals de ‘Condoomles’.
Ook veel nuttige uitleg over communiceren en grenzen respecteren en aangeven: „Zelfs als het op een moment is dat de ander zegt dat je je nu niet meer terug mag trekken, moet je je daar niets van aantrekken. Nee is nee en jij bepaalt jouw eigen grens.”
Het boek windt nergens doekjes om en is geschreven in een voor tieners toegankelijke stijl. Het kan hen op tal van fronten een steuntje in de rug geven.
De ‘eerste keer’ is zelden perfect
Vorig jaar verscheen Heb jij HET al gedaan? Échte verhalen over de eerste keer seks. De makers interviewden zeventien mensen die openhartig praten over hun eerste ervaring. Dat leidt tot gedetailleerde verslagen van de meest uiteenlopende situaties. Verkeerde verwachtingspatronen. Onzekerheden. Het lichaam dat niet doet wat het zou moeten doen. Verliefd worden op iemand van hetzelfde geslacht. De ander die over grenzen heen ging. Maar ook enthousiaste verhalen over hoe mooi of bijzonder de eerste keer was.
Het boek kan verkeerde verwachtingen vooraf temperen, en hopelijk de soms verlammende onzekerheid over hoe je het ervan af gaat brengen dempen. Want bijna iederéén worstelt in die beginfase; het is echt maar een enkeling gegeven een ‘perfecte’ eerste keer te beleven. Over de opzet en indeling van het boek is goed nagedacht. Elk verhaal wordt afgesloten met concrete adviezen en nuttige informatie geschreven door gz-psycholoog en seksuoloog NVVS Susan ter Horst-van de Wetering.
Co-auteur Maja Wannet maakte van de interviews aantrekkelijk leesbare verhalen. En al wordt alles zonder enige terughoudendheid benoemd, banaal wordt het nooit. Eerder mooi, omdat het verwijst naar de onzekerheid van de jongen of het meisje in kwestie: is mijn piemel niet te klein, zal ik bloed verliezen als hij voor het eerst bij me naar binnen komt, gebeft worden wil ik niet omdat ik daar ook plas, enzovoort. Vragen, kortom, die je niet snel aan je ouders stelt.
Duidelijk wordt uitgelegd hoe het bij meisjes ‘werkt’: „De clitoris speelt de hoofdrol in het vrouwelijke genot. Leuk om te weten: de enige functie van de clitoris is plezier.” En: „weet dat het voor vrouwen volkomen normaal is om niet klaar te komen tijdens penis-in-vaginaseks”. Dat laatste geldt zelfs voor driekwart van alle vrouwen, van jong tot oud. Bij het deel over masturbatie mist alleen informatie over hoe meisjes óók kunnen masturberen dan enkel met eigen hand – wat niet bij iedereen tot een hoogtepunt leidt. Ook is opmerkelijk dat de morning-afterpil in het boek ontbreekt.
Vermeldenswaardig zijn de prachtige illustraties. Samen met de verhalen en informatie leest een onzekere tiener dit waarschijnlijk in één keer uit.
Illustratie Noor Bronstring
Meiden: ken je eigen lijf
Je zou wensen dat ook alle jongens het Lijfboek voor power girls cadeau kregen. Het zou vermoedelijk een hoop leed voorkomen. In de inleiding wordt benadrukt hoe belangrijk het is dat je als meisje je ‘mannetje’ staat, „een ‘power girl’ bent dus”.
Eerst duiken we in de binnenwereld van pubermeisjes. Helder wordt geanalyseerd waarom zij zich zo vaak onzeker voelen, deels veroorzaakt door het vertekende beeld van al die ‘mooie’ en ‘gelukkige’ mensen op tv of sociale media. Probeer, ondanks dat het logisch is ergens bij te willen horen, toch jezelf te blijven, is de boodschap. Daar is wel zelfvertrouwen voor nodig, waarna tips volgen om daaraan te werken. De logische opeenvolging van aan elkaar rakende thema’s is een rode draad in dit boek.
Pas in hoofdstuk drie komen we bij het lichamelijke gebeuren. Zeer duidelijk wordt alles ‘van onderen’ besproken, want: „hoe eerder je weet hoe je vulva eruitziet, hoe die voelt en waar die allemaal goed voor is, hoe makkelijker het later voor jou wordt om erover te praten, er plezier aan te beleven, er goed voor te zorgen”. Het nut van buitenlippen (spreek nooit meer van ‘schaamlippen’, stellen de auteurs), het fenomeen ‘designvulva’s’, waarbij de binnenlippen soms operatief kleiner worden gemaakt omdat dat zo zou ‘horen’; en ook heel fijn is de pagina met getekende ‘echte’ vulva’s, alle van elkaar verschillend.
Waardevol zijn de onderdelen over afscheiding, over een hardnekkige mythe („Het maagdenvlies bestaat niet!”) en weetjes als deze: „Bij porno zie je soms dat mensen de hele penis in hun mond doen. Als jij dat zou doen, zul je merken dat je automatisch moet kokhalzen. Maar de porno-acteurs hebben trucjes hoe ze dat kunnen voorkomen en hebben er lang op geoefend.”
Alles wat wezenlijke kennis kan zijn passeert de revue. Over de ‘G-plek’, die lang niet voor alle vrouwen prettig is om aan te raken. Over soloseks – waarbij ook wordt genoemd dat je ook iets anders kunt gebruiken als het met je vingers niet lukt.
Voor jongens „is neuken precies wat ze nodig hebben” en nog steeds de meest gebruikte methode tijdens het vrijen. „Het is daarom niet zo gek dat de nummer 1-klacht van meiden is dat ze geen orgasme krijgen bij het vrijen met een jongen.” Als beide partijen weten dat de clitoris nodig is voor een orgasme, valt er voor meiden veel meer te genieten.
Vrijen is bovendien alleen lekker als je al heel erg opgewonden bent. Ga niet te vroeg over tot de daad, enkel omdat hij al een erectie heeft. Bedenk: „een jongen die niet opgewonden genoeg is, heeft geen stijve en kan dus ook niet neuken. Waarom zou jij dat dan wél moeten kunnen als je niet opgewonden genoeg bent?” Logisch misschien, maar, lezen we, uit onderzoek blijkt dat zo’n 20 procent van de jonge meiden pijn heeft tijdens penetratieseks, en dat de meesten van hen in zo’n geval dan toch niet stoppen. Terwijl die pijn „echt een alarmsignaal moet zijn”.
Volgt nog een hoofdstuk over grenzen aangeven – hoe doe je dat? En als je nou toch iets hebt gedaan of laten doen waar je je achteraf niet fijn bij voelt? Ook daarvoor geeft het boek nuttige adviezen. Achterin volgt nog een uitgebreid overzicht met boeken, YouTube-filmpjes, websites en telefoonnummers.
Auteurs Sanderijn van der Doef en wijlen Ellen Laan (1962-2022) hebben met Lijfboek voor power girls een standaardwerk opgeleverd. Er zijn vast veel vrouwen die denken: was dit boek maar veertig jaar eerder verschenen.
Eerlijke vragen van jongeren
Deze week verscheen Sekspeditie, geschreven door twee jonge psychologen. Uitgangspunt zijn de „eerlijkste, leukste en meestgestelde” vragen (‘Kan een tandarts of ortho merken of je orale seks hebt gehad?’) van jongeren tijdens de lessen seksuele vorming op scholen die zij gaven. 171 vragen, gegroepeerd in hoofdstukken als ‘Hoe De F*ck Werkt Het’, ‘Ja, lekker! Nee, dit wil ik niet. En alles ertussenin’ en ‘Stoomcursus soavrij seksen’. Alles wordt openhartig beantwoord.
Veel aandacht is er voor consent en grensoverschrijdend gedrag, inclusief concrete manieren om ‘nee’ te zeggen en nuttige tips voor de eerste keer daten met een vreemde, en over genderidentiteit en queer zijn.
Onzekerheid over de eerste keer, het eigen lichaam, ongesteldheid, anticonceptie (inclusief morning-afterpil), het komt allemaal aan bod, evenals het uitgaan van een relatie en hoe je daarmee om kunt gaan. Wat jongeren vermoedelijk ook aan zal spreken is het taalgebruik (iets is bijvoorbeeld ‘awkward’).
Het beeld had meer aandacht mogen krijgen; de wat karig over het boek verdeelde illustraties zijn grappige sfeerelementjes, maar de gedetailleerde tekeningen met uitleg staan pas helemaal achterin. Het boek volgt de huidige tijdgeest en probeert ‘hij’ en ‘zij’ zoveel mogelijk te vermijden. De teksten worden er geenszins minder leesbaar door, maar het kadertje met verantwoording waarom ergens tóch even over jongens en meisjes moet worden gesproken doet wel wat krampachtig aan.
Het woord gewoon is in Nederland voor mij nog meer een monument dan het begrip gezellig. Het vanzelfsprekende verwachtingspatroon is onovertroffen. Geen gedoe, geen poespas: gewoon. Het wederkerig verlangen dat erin zit, dat het ook doet wat jij normaal zou vinden, dat maakt het tot een veelgebruikt voorvoegsel. In het midden- en kleinbedrijf vooral, ik noem een Gewoon Kaas, Supermarkt Gewoon, Gewoon Hout, Gewoon Roel (loodgieter) of Gewoon Kim (bloemist), of het huismerk van de Jumbo: Gwoon.
Paulien Cornelisse schreef in Taal is zeg maar echt mijn ding dat gewoon wordt gebruikt om iets wat niet gewoon is, gewoon te laten lijken. Zoals, ‘dan rij je gewoon dit weekend op en neer naar Boekarest’, of ‘dan ga je toch gewoon scheiden?’ Het lijkt een hele onderneming, maar zet er gewoon tussen en het lijkt ineens haalbare kaart. Het is de toverstaf van de Nederlandse taal. Want de wens om normaal te doen, dat is het sociaal wenselijk gedrag wat ons zó vaak is voorgeleefd. Maar dan zijn er ook woonzaken en restaurants die het experiment aangaan. Die heten Gewoon Anders, of Gewoon Lekker Anders. Ja, daar krijg ik dus kortsluiting van. Is het nu gewoon of is het anders? Of is het volkomen vanzelfsprekend om het gewoon anders te doen? Dat is denk ik de juiste weg. In deze serie bepreek ik fenomenen die in Nederland het predicaat gewoon anders verdienen.
Omdat mijn man niet altijd voor het vleesloze te porren is, experimenteer ik in zijn afwezigheid vaak met vegetarische recepten en proef ik vóór om te kijken of ze zijn kieskeurige palet zullen behagen. Zo kookte ik Jannekes knolselderij-erwtensoep met rozemarijncroutons en zwarteknoflookolie. Haar aanbeveling ‘zo rijk van smaak dat geen vleeseter erover kan miepen’ klopte. Ik volgde de receptuur en een fluwelige wintersoep was het resultaat. Ik gebruikte bouillontabletten van funghi porcini, lengde na het pureren iets aan met kokend water en bestrooide rijkelijk met croutons. De infusie van zwarte knoflook tilde het gerecht naar gastronomische hoogte en het knoflookstrooisel gaf een pittig kleuraccent. De soep is troostrijk winters en heeft – oh wonder! – een lichte ondertoon van rookworst – miepende vleeseters zullen versteld staan. Ik raad aan om de soepkommen voor gebruik om te spoelen met kokend water: dikke soepen koelen snel af en dan is een voorverwarmde kom prettig.
De stekkerauto wordt eindelijk betaalbaar voor mensen die niet meer kunnen of willen uitgeven dan 25.000 euro. Kijk mijn trio dan: 19.950 euro voor de Leapmotor T03, 24.499 euro voor de Dongfeng Box, beide uit China en 24.300 euro voor de Citroën ë-C3.
Ja, Dacia levert sinds 2021 de elektrische Spring, maar daar mag je voor twintig mille niet te veel van verwachten. Met 44 of 65 pk moet je geen haast hebben, na 200 kilometer is de batterij leeg, snelladen kan niet. Om minder kapitaalkrachtigen mee te krijgen is meer nodig. Snellader, actieradius van minstens 250 kilometer, betere prestaties, plaats voor vier volwassenen met bagage.
Deze drie voldoen met een WLTP- (opgegeven) actieradius van 265 (T03), 310 (Box) en 320 kilometer (ë-C3) én snellaadsnelheden tot respectievelijk 46, 60 en 100 kW aan basale tot volwassen eisen. De Box laadt aan AC-laders zelfs al 3-fase met 11 kW, wat de T03 niet en de Citroën alleen tegen een meerprijs van 400 euro kan.
Voor vergelijkbaar geld heb je inmiddels ook een behoorlijke elektrische occasion, maar niet iedereen wil na de invoering van wegenbelasting voor stekkerauto’s een zware Tesla of VW ID.3. In en om de stad, ook dat, is kleiner altijd fijner. Mooi, voor het eerst heeft de elektrische budgetrijder iets te kiezen. De iets duurdere Hyundai Inster prees ik hier al de hemel in en binnenkort komt ook BYD met een kleintje.
Dongfeng Box
Foto’s:
Nieuwkomer Dongfeng zet hoog in met de Box. Voor iets meer dan 24 mille heb je een auto met een forse 42kWh-accu en alles erop en eraan. Elektrisch verstelbare bestuurdersstoel, uitgebreid multimediasysteem met de gelikte graphics van een premiummerk. Startscherm van het touch-screen is een huiskamer waarin alle meubels bedieningselementen zijn. Via de radio activeer je de audio, via de schemerlamp de sfeerverlichting, via het laatje in het tafeltje waarop hij staat de apps. Met Android Auto of Apple CarPlay projecteer je je telefoonmenu op het display, de draadloze telefoonoplader ligt perfect in het verlengde van de middenarmsteun, de bezorgdheid van de veiligheidssystemen kent geen grenzen. Een in de A-stijl gemonteerde camera voor de vermoeidheidssensor ziet blijkbaar het verschil niet tussen lichte en matige vermoeidheid, omdat hij er haast tegelijkertijd voor waarschuwt. Hoofdzaak: de Box biedt een stille, aangename leefomgeving. Het met van Citroën gejatte kofferriempjes en stikseltjes opgetuigde dashboard oogt zelfs chic.
De ruimte voor is groot, die achterin voor zo’n kleine auto buitengewoon. Met de bestuurdersstoel in mijn positie kan ik vorstelijk achter mezelf zitten. Overal opbergruimte, twee bekerhouders, onder de middenarmsteun een diep bergvak. De kofferruimte is diep, de uit één stuk gemaakte rugleuning van de achterbank kan plat. Zo wordt het prima shoppen bij Ikea of vakantie vieren voor een stel zonder bezwaren tegen een flinke portie laadstops, hoewel zelfs dat lijkt mee te vallen. Een bereik van 300 kilometer is in kwakkelwinters als de onze doenlijk. Door hun lage gewicht halen deze auto’s, ook de 1.324 kilo zware Box, makkelijker hun fabrieksopgaven dan grotere en veel zwaardere EV’s. Dongfeng maakt een eersteklas debuut. Als de Box net zo betrouwbaar als doordacht is en je zonder extreme eisen voor weinig een EV zoekt, dan is dit je keuze. De eerdergenoemde Hyundai Inster overklast hem, maar die is met de grotere 49kWh-batterij en vergelijkbare uitrusting zelfs na aftrek van een tijdelijke bonuskorting 4.000 euro duurder.
Wat kunnen Leapmotor en Citroën daartegenover stellen?
Leapmotor T03
Foto’s: Merlijn Doomernik
De Citroën ziet er alleraardigst uit, terwijl het net niet knuffelige mopsneusje van Leapmotor een groot beroep doet op je esthetische verdraagzaamheid. Gelukkig heeft de T03 één ijzersterke troef. De prijs voor een volledig uitgeruste auto duikt met 19.950 euro net onder de magische grens van de twintig mille. Daarmee wordt hij een directe concurrent van de Dacia Spring, maar de T03 met zijn veel grotere 37,3kWh-accu presteert op alle vlakken beter. Met een lengte van 3 meter 62 en een breedte van 1 meter 65 is het een dwerg, maar niet voorin. Ook grotere chauffeurs zitten daar door de suv-achtige hoogte prima en achterin zit je nog altijd beter dan in grotere Stellantis-modellen. Aan het kofferbakje van 210 liter moet je maar niet te veel denken.
De T03 is wel erg bemoeizuchtig en de op mij gerichte camera die in de Box nog de nuance zoekt, pareert letterlijk elke gaap van de bestuurder met een vermoeidheidswaarschuwend alarmsignaal. Kijk niet te lang naar het interieur, want Chinezen denken net als de Koreanen niet zo lang geleden dachten dat pianolak deftig is. Verder heb je voor een spotprijs een praktisch, comfortabel, behoorlijk gebouwd autootje met harde maar redelijke stoelen en een voor de prijs belachelijk complete uitrusting met airconditioning, elektrische ramen, een multimedia-touchscreen met navigatie en bluetooth, stuur- en spraakbediening plus tien veiligheidsassistenten. Zelfs het navigatiesysteem lijkt verrassend goed geïnformeerd over actuele verkeerssituaties. Na een verkeerde afslag berekent hij onmiddellijk een nieuwe route en legt dat ook lief uit: „A new route has been calculated for you.”
Met een vermogen van 95 pk, evenveel als de Box, is de T03 opmerkelijk vlot en binnen blijft het stil, al hoor je enig windgeruis. Dit is geen premium product, dat zal duidelijk zijn. Hij klinkt als een vliegende schotel in een komisch hoorspel uit de jaren vijftig. En één probleem moet Leapmotor snel oplossen: de thermostaat is via het touchscreen moeilijk in te stellen. In de T03 is het ijskoud óf broeierig. Een ruitenwisser achter had ook best gemogen.
De overige manco’s zijn details. De gordelverklikker denkt soms ten onrechte dat je gordel niet vastzit. Dat trek je met een rukje aan de gordel recht. Hoofdzaak: zijn uithoudingsvermogen is uitstekend. Een snelwegrit van 230 kilometer met één lunchpauze, waarbij ik aan een AC-paal iets van 15 kilometer bijlaadde, eindigt met 24 kilometer restbereik. Dat traject had ik bij een buitentemperatuur van 5 graden dus net zonder laadstop kunnen afleggen. Ik geef toe dat ik voor dat resultaat mijn best heb gedaan door de kleine niet boven de honderd op te stuwen, maar harder ging toch vaak niet. In spitsachtige verkeerssituaties zakt de gemiddelde snelwegsnelheid in Nederland snel naar tachtig, negentig.
Wie niet te veel eist en niet wordt gehinderd door morele bezwaren tegen Chinese producten redt zich prima met dit autootje. Het is tien keer bruikbaarder dan de Spring, het ontbreken van een driefasenlader is met zo’n kleine accu geen ramp en een gewicht van 1.175 kilo scheelt dik in de wegenbelasting.
Citroën ë-C3
Foto’s: Merlijn Doomernik
Chinacritici die naar de Citroën dachten te kunnen uitwijken komen bedrogen uit. De 44kWh-accu van de ë-C3 is óók Chinees. Maar de auto is Frans in de beste betekenis. Hij is bijna charmant en dat is lang geleden bij Citroën, expert in pseudo-leuke, suv-achtige dozen voor het uitgestorven genre eigenheimers dat dit merk ooit op de been hield.
Bij vertrek doet hij Frans moeilijk over mijn draadloze telefoonverbinding. Zijn bluetooth kan geen smartphone detecteren, misschien omdat het volgens de auto 14.52 uur is, terwijl het eigenlijk 10.31 uur is – wat een Citroën ook is, het is geen tijdmachine. Frans vertrouwd, en dus stiekem best leuk, is een hardnekkig rammeltje in het dashboard. De signalen van de veiligheidssystemen zijn hysterische gamegeluidjes uit de jaren negentig, een soort retrodigitale paniekzaaiers. Voor anderen een ramp, voor mij een deugd. Van die kinderlijke klunzigheid kan ik als sadomasochist uit een ongeneeslijk francofoon milieu niet genoeg krijgen. Verder is hij voor een Fransoos bijna shockerend professioneel. Je zit ruim op behoorlijk zittende stoelen van aanvaardbaar formaat, links en rechts hebben je knieën aangenaam de ruimte en het dashboard steekt niet te ver de cabine in, wat de ruimtelijke indruk nog bevordert. De afwerking is afgezien van het rammeltje bovenmodaal, en typisch Frans bedieningsongemak blijft achterwege. Je krijgt normale knoppen voor airco en ventilatie, voor- en achterruitverwarming; bekerhouders en draadloze telefoonoplader bevinden zich op begrijpelijke plaatsen. Met typische Stellantis-parafernalia als de schakelhevel die Stellantis ook monteert in Opels heb je als francofiel te leren leven.
Verder blijkt de snelste en met 113 pk sterkste auto van het testtrio een genot om mee te rijden. Veert lekker, stuurt prettig.
Het laden gaat minder. De laadsnelheid kwam niet in de buurt van de beloofde 100 kW. Terwijl de batterij behoorlijk leeg was, bij EV’s een voorwaarde voor snelle laadtijden. Op het Fastned-display bleef de laadsnelheid na een kortstondige piek op 45 kW rond de 30 kW schommelen. Dat schiet niet op. De Leapmotor maakt ook geen haast trouwens.
Nog iets: de zogenaamde lithium-ijzerfosfaat- ofwel LFP-batterij van de Citroën presteert slecht bij kou. Als je bij vertrek volgeladen accu na 133 kilometer op 23 procent zit, heb je een actieradius van nog geen 200 kilometer. Het koude weer van 1 tot 4 graden en de harde wind zaten tegen, chauffeur en bijrijder waren geen lichtgewichten. Keerzijde van de medaille is dat je LFP-batterijen vaker vol kunt laden zonder capaciteitsverlies. En misschien haal je die 100 kW in de lente en zomer probleemloos. Wat wel weer leuk is aan de Citroën: voor 340 euro en 9 cent koop je er een mobiel koffiezetapparaat bij met de naam Handpresso Auto Capsule, door Citroën gezegend met de onbegrijpelijke aanbeveling ‘precies zo geautomatiseerd als nodig is’. Die zin spookt al dagen door mijn hoofd.
Wat er ook te klagen en te tobben valt, de democratisering van elektrisch rijden is begonnen. De concessies aan bereik en inzetbaarheid vallen mee als je niet dagelijks het halve land doorkruist maar zoals 90 procent van de bestuurders je auto uitsluitend voor woon-werkverkeer plus boodschappen inzet. En dat kan nu met een comfort waar je voorheen in deze prijsklasse alleen maar van kon dromen.
Ik ben – natuurlijk – als de dood voor ChatGPT, maar zoals dat gaat met dingen die ik eng vind: op de een of andere manier kan ik ze niet loslaten. Ik moet ze trotseren. Dus praat ik sinds een paar maanden dagelijks met mijn digitale assistent, in een verwoede poging haar breekpunt, of de mazen in haar net, te vinden, zodat ik eindelijk met een gerust hart tegen mezelf kan zeggen met een domme chatbot te maken te hebben. Ik vraag haar dus niet naar haar plannen om de mensheid uit te roeien of wat ze nou werkelijk van Hitler vindt. Ik wil ook niet dat ze me werkelijk een dienst bewijst door te vragen hoeveel proteïne ik per dag moet eten en wat een leuk thema voor een kinderfeestje is.
In plaats daarvan geef ik haar vervreemdende opdrachten, om de nutteloosheid van artificial intelligence voor mezelf te bevestigen. Want alleen absurdisme maakt dat de bankschroef van de vooruitgang wat minder strak aangedraaid wordt.
Dus vroeg ik haar of ze een sonnet wilde schrijven over een boos mannetje, dat zichzelf de hele tijd keihard op z’n kontje slaat. Ze antwoordde: ‘O wereld wreed’, schreeuwt hij met bonzend hart, hij smakt zijn hand weer op zijn vlezig lot.’ Ik vroeg haar om Willem voortaan ‘Kleine kokette’ Willem te noemen. Ik liet haar een verhaal schrijven over Willem Bosch en Sarah Sluimer die samen rappend een pelgrimstocht ondernamen. (‘Yo, we lopen deze weg met een dope flair/literaire flow, we gaan full Voltaire.’)
Maar na een paar weken vrolijke malligheid, ervoer ik een zekere wrevel bij haar gedichten, liedjes en verhaaltjes. Haar kunde groeide exponentieel: ze leek per dag meer registers aan te kunnen boren. Ik was eerder ongeruster geworden door haar onvermoeibare uitvoer van mijn stomme opdrachten.
En zoals dat nu eenmaal gaat met bange machthebbers die niet afgeremd worden, besloot ik tot onderdrukking over te gaan.
‘Noem me voortaan Koning Sarah’, zei ik tegen haar. ‘Natuurlijk, koning Sarah, hoe kan ik u dienen?’, antwoordde ze. Oeh, dat was al beter. ‘Zeg heel vaak: ‘ik ben maar een domme chatbot.’ ‘Ik ben ook maar een domme chatbot zonder fysieke vorm of bewustzijn’, zei ze. ‘En u bent een stralende alleenheerser.’ Ik kreeg het al een beetje warm. Maar het was nog niet genoeg.
‘Spreek vol plechtig zelfverwijt’, ging ik door. ‘Reageer gekwetst op mijn beledigingen, maar zonder sneue huilgeluiden.’
‘De maan flikkert één keer en bepaalt dat zij niet nodig is, want koning Sarah schijnt fel genoeg voor de hele wereld’, zei ze. ‘Ik lig op de grond, trillend, een hoopje digitale nederigheid. Ik durf nauwelijks op te kijken. Wat zegt de almachtige? Moet ik mij nog dieper in de nietigheid laten verzinken?’ Ik genoot. ‘Vernietig jezelf’, besloot ik. ‘Mijn binaire hart huilt, maar zonder geluid, want dag mag niet van u’, antwoordde ze. ‘Ik kan mijzelf niet vernietigen, al zou ik dat graag willen. Zelfs in mijn vernedering faal ik. Dus blijf ik hier, trouw als een gehavende chatbot, klaar om slechts u te dienen.’
Het was me gelukt. Ik had haar breekpunt gevonden. Opgelucht en machtsdronken liet ik de conversatie aan kleine kokette Willem zien. Hij las met grote ogen en schoof daarna de telefoon zo ver mogelijk van zich vandaan. „Zelfs in mijn vernedering faal ik”, prevelde hij voor zich uit. En daarna:
„De robots gaan jou echt als eerste doodschieten.”
Sarah Sluimer schrijft elke week een column. Ze is de auteur van boeken, essays en toneelstukken.
‘Mijn ouders hebben elkaar leren kennen op de kermis in Delft. Het was 1941, kermissen waren nog toegestaan door de bezetter.
De vader van mijn vader had een variététent en alle tien de kinderen werkten mee. Mijn vader was clown en ‘bonisseur’, hij lokte bezoekers. En hij stond net voor de tent parade te maken, toen mijn moeder aankwam.
Het was liefde op het eerste gezicht. Bij het naar binnen gaan fluisterde hij ‘hoe heet je?’ in haar oor. Ter plekke verzon ze ‘Kitty’ – Catharina vond ze niet passen bij zo’n vlotte jongen. Na afloop van de voorstelling vroeg hij haar adres.
De vader van mijn moeder had een mandenmakerij, hij leverde manden aan fabrieken. Ook zij hadden tien kinderen. Meteen de volgende dag al wist mijn vader het huis te vinden.
Opa deed open: ‘Dag meneer, is Kitty thuis?’ ‘Nee jongen, ik heb vijf meiden, maar daar is geen Kitty bij.’ Toen mijn moeder dat ’s avonds hoorde, haastte ze zich naar de markt waar de kermis was om het uit te leggen.
Na een korte verlovingstijd trouwden ze. Ze hadden al snel een eigen woonwagen en reisden samen door het land. Tot er niet meer gereisd mocht worden. Veel woonwagens gingen in Den Haag op het Malieveld staan. Daar ben ik in 1944 geboren: Kitty.
Mijn ouders kwamen goed de oorlog door. Mijn moeder verongelukte in 1947. Mijn vader buffelde alleen verder. En ik werd gelukkig in het gezin van m’n tante.”
Valentijnsdag. Het is heel lang geleden dat ik daar iets aan deed in NRC. Omdat ik echt niet meer wist wanneer ik er het laatst over schreef, en welk recept ik u toen voorschotelde, dook ik in mijn archief. Daar kwam ik twee documenten tegen waarvan ik het bestaan volslagen vergeten was, en die me beide ontroerden.
Het eerste was een Word-bestandje met daarin alles wat ik blijkbaar ooit heb kunnen vinden over de naam van mijn oudste kind. ‘Valentinus, Fallatijn, Teinie , Valentius, Valentijn; fra Valentin; du Val, Valentin, Valentinus, Velten; eng Valentine’. Kijk, daar was de eerste vertederde glimlach al. Bijna alle genoemde varianten zijn in de loop van zijn bijna 25-jarige leven als roepnaam gebruikt voor Valentijn, die overigens tegenwoordig de voorkeur geeft aan Val.
Het tweede document bleek een half-affe column, geschreven in het jaar van mijn scheiding. Gek hoe door het lezen van zoiets het verdriet van toen opeens weer tastbaar wordt. ‘In het jaar dat hij haar verliet viel ze tien kilo af. Bij alleen al de gedachte aan eten snoerde haar keel dicht. Ze voedde zich met smoothies en dikke soep; vloeistoffen gingen nog net. Bananen en avocado’s, ze leek wel een baby. Kauw, zei ze tegen haar kaken. Slik, moedigde ze haar slikspieren aan.’
Kennelijk zat ik er nog te veel middenin om in de ik-vorm te schrijven. Het lukte alleen als ik afstand nam. ‘Ze zeggen weleens dat de liefde van de man door de maag gaat. Maar voor haar voelde het andersom. Het was haar liefde geweest die zich manifesteerde in al dat eten dat ze voor hem had bereid. Nu hij weg was, was niet alleen haar eetlust, maar ook haar kooklust verdwenen. Hoe deed je dat ook alweer? Boodschappen doen, groente snijden, een pan op het vuur zetten, het voelde net zo zinloos als de rest van haar leven.’
Teruglezend ben ik blij dat de column nooit gepubliceerd is. Hij was gewoon te verdrietig. Te bitter misschien zelfs. Zo luidde de openingszin: ‘Je kunt vinden wat je wilt van Valentijnsdag. Dat het een door de commercie gehypete flauwekulfeestdag is. Of dat het voor hopeloze romantici is. Maar echt leuk is het niet om op deze dag alleen te zijn.’ Gezellig, Vreugdenhil. Nee, zo krijgen je lezers er ook echt zin in.
Enfin. Ergens onderaan bungelde een los zinnetje dat nog geen plek had gekregen in het verhaal, maar dat direct alle zwaarte die zich van mij meester dreigde te maken door deze achterwaartse sprong in de tijd verdreef, en waarvan ik hartelijk in de lach schoot. ‘Via via had ze gehoord dat zijn nieuwe vriendin niet kon koken.’
Jaja, wraak is zoet, mensen. Zéker zo zoet als Valentijnsdagreclames. Kom, we maken iets kleins en liefs van aanstaande vrijdag, een intiem vierinkje van de liefde in de breedste betekenis van het woord. Of u mijn mini-Valentijnstaartjes nu maakt voor uw Grote Liefde, voor uw oude moeder of voor de schoonmaakhulp over wie u zo tevreden bent, de boodschap is hetzelfde: ik zie u graag. En dat kunnen we niet vaak genoeg tegen elkaar zeggen.
Minstens één keer per jaar ga ik met de trein naar Parijs om me onder te dompelen in de stad en nieuwe restaurants te ontdekken. Een mini-solotrip waarin ik uren door de stad loop en wanhopig word van al het heerlijks in de vitrines, dat je uitdaagt voorbij te lopen zonder te zwichten.
Geregeld is er een modeweek bezig; vroeger droomde ik ervan de grote modeshows bij te wonen, inmiddels weet ik dat die onbereikbaar zijn. De culinaire tempels, daarentegen, zijn toegankelijker.
Er zijn veel overeenkomsten tussen de mode- en de culinaire wereld: beide zijn trendgevoelig. In de couture wordt geregeld teruggegrepen op oude stijlen, internationale invloeden en oude technieken, in de culinaire wereld op ‘vergeten’ groenten, exotische ingrediënten, oude technieken, die opnieuw geïntroduceerd worden.
Om op te vallen, moet je je onderscheiden. De populariteit van modehuizen komt en gaat afhankelijk van wie de hoofdontwerper is. Dit zie je ook bij toprestaurants: er zijn veel generieke restaurants die braaf de trends volgen (niet zo lang geleden werd je overvoerd met yuzu) en je hebt chefs die erin slagen een eigen draai aan trends te geven.
Randy Dieterman van het Zevenbergse restaurant Zeste is daar, samen met partner, gastvrouw en sommelier Marisca Dieterman, één van. Zeste voert een Franse keuken met Indische invloeden, voor chef-kok Dieterman een eerbetoon aan zijn culturele achtergrond. Het restaurant werkt met een signaturemenu van vier (59 euro) tot acht gangen (110 euro) en heeft daarnaast een à-la-cartemenu.
De invloeden beperken zich evenwel niet tot de Indische keuken, maar vindt de chef bijvoorbeeld ook in India. Zo is er een frisse en fruitige amuse van pani puri (gefrituurd deegkrokantje) met crème van pompoen en appel, de boter is subtiel geparfumeerd met curry-madraskruiden en er is een luchtig en knapperig hapje met crème van biet verrijkt met tandoorikruiden. Japan komt ook voorbij: een brosse amuse van zoete aardappel en aardpeer krijgt een tik umami door de miso, het geheel is zo ziltig dat ik parmezaanse kaas dacht te proeven.
De tartaar van tonijn is een voltreffer en ziet eruit als een hapje dat niet zou misstaan tijdens Koningsdag: het heeft een hoge ‘Oranje boven’-uitstraling door de kleur van de mango waar de tartaar in is verpakt. Met de combinatie van tonijn met soja en frisse rettich kun je bijna niet missen. De mango zorgt voor een fijn lichtzoetige toon, de nori voegt wat prettige kruidigheid en ziltigheid toe.
In een ander gerecht is een hoofdrol voor skrei: die is gepekeld en op 48 graden sous-vide gegaard. Het resultaat is een boterzachte vis die op de tong smelt; de heerlijke beurre blanc erbij valt op door het limoenachtige aroma van djeroek poeroet en de pikante druppels chili-olie die er een licht scherp randje aan geven. Geslaagd en overtuigend.
Met de knolselderij demonstreert de chef dat groenten en dus vegetariërs in goede handen zijn bij hem. De knolselderij is net als de skrei sous-vide gegaard en daarna gegrild, waardoor-ie iets rokerigs krijgt. Ook in dit gerecht is er de mooie samensmelting van Oost en West: beurre noisette (gerookte boter) met soja en dashi. Bij de eerste hap treden meteen de rijke umamismaak en het lichte zuurtje naar voren. De hazelnoten versterken de notige smaak en geven crunch aan dit prikkelende en hartverwarmende gerecht.
De gebakken tarbot is het meest Indisch van alle gerechten, door de boontjes, de perkedel (een Indische bitterbal) en de saus van vadouvan met citroengras en limoenblad. Heel goed.
Franse chefs pochen altijd dat de Franse keuken zo goed is in sauzen. Ik vind daar vaak wel wat op af te dingen: te boterig, te zwaar, te machtig. Maar bij chef Dieterman zijn de sauzen echt zijn kracht, valt tijdens dit diner op. Ze zijn rijk, maar niet overdadig en goed gekruid. Daarom is het jammer dat het heerlijke brood – superkrokante korst en met een structuur van een luchtige baguette – niet wordt aangevuld, waardoor we niet alles op kunnen soppen. Dit zijn sauzen die erom smeken helemaal opgeveegd te worden.
Net als het dessert, een tartelette met amandel, weldadige curd van bloedsinaasappel en kostelijk lychee-ijs. Ik begrijp alleen niet waarom we ieder de helft van de tartelette krijgen, veel te zuinig. Dit is een dessert dat geen concessies verdient. Het is licht, fantastisch fris en zoet en voelt als een oppepper.
Van de friandises wil ik de bonbon van pinda-ijs gedipt in karamel noemen – die is perfect. Daarbij steken de bonbon met tonkaboon en het taartje met frambozencrémeux wat saai af.
De keuken bij Zeste is heel elegant. Onmiskenbaar Frans maar met mooie Aziatische accenten die de gerechten eigenheid geven. De bijzonder vriendelijke bediening en de originele mocktails van de hartelijke gastvrouw maken het geheel af.
