Category: Economie

Steeds meer nieuwsbedrijven hakken de knoop door. Na soms lang geaarzeld te hebben, stellen ze hun artikelen – tegen betaling – ter beschikking aan de makers van kunstmatige intelligentie (AI). Afgelopen week waren het de Britse krant The Guardian en het grote Scandinavische mediabedrijf Schibsted die daar contracten voor sloten met het Amerikaanse OpenAI, maker van de populaire chatbot ChatGPT.

Bij de bekendmaking van zulke deals wordt de samenwerking steevast zonnig voorgesteld. Zowel The Guardian als Schibsted spreekt van „een strategisch partnerschap”. Het is een kans, zeggen ze, om hun kwaliteitsjournalistiek een bredere verspreiding te geven. Bovendien krijgen ze zelf de beschikking over ‘nieuwe innovatieve producten’ van OpenAI. Dat er voor de nieuwsbedrijven ook aanzienlijke risico’s aan zulke afspraken kleven, blijft bij voorkeur ongenoemd.

Eén van die risico’s is dat de nieuwsbedrijven de AI-makers helpen om zich tot geduchte concurrenten te ontwikkelen. Want als chatbots getraind en regelmatig gevoed worden met artikelen van kranten en andere nieuwsorganisaties, dan kunnen zij voor gebruikers een aantrekkelijk, goedkoop of zelfs gratis alternatief worden voor nieuwssites of een abonnement op een krant. De chatbots zouden de traditionele nieuwsorganisaties op den duur zelfs kunnen verdringen.

Betrouwbaarheid geschaad

Een ander risico is dat de chatbot journalistieke informatie verkeerd weergeeft, wat wel ‘hallucineren’ wordt genoemd. Daarmee wordt niet alleen de gebruiker op het verkeerde been gezet. Ook de betrouwbaarheid van het oorspronkelijke nieuwsmedium, als dat als bron wordt genoemd, wordt hierdoor geschaad. Uit recent onderzoek van de BBC naar ChatGPT, Copilot (van Microsoft), Gemini (Google) en Perplexity AI bleek dat de chatbots bij het samenvatten van BBC-berichten in 19 procent van de gevallen feitelijke onjuistheden introduceerden.

Toch zetten eerder onder meer de Financial Times, Le Monde, Time en de Duitse uitgever Axel Springer zich over zulke bezwaren heen om een deal met OpenAI te kunnen sluiten, net als het Spaanse Prisa (van onder meer El País), NewsCorp, het Amerikaanse tijdschriftenconcern Condé Nast, persbureau AP, en The Atlantic. Microsoft, Google, Meta en het Franse Mistral hebben ook nieuwsbedrijven aan zich weten te binden.

In sommige gevallen krijgt de AI-maker alleen toegang tot het archief van het nieuwsbedrijf, om daarmee zijn taalmodellen te trainen. Maar in andere gevallen krijgen ze ook ‘live’ toegang tot net gepubliceerde nieuwsartikelen, waarmee ze hun gebruikers van actuele ontwikkelingen op de hoogte kunnen houden.

De mediabedrijven die hun zogenoemde ‘content’ ter beschikking stellen aan de AI-makers, zien daarin niet alleen een welkome, extra inkomstenbron (uiteenlopend van 1 tot 5 miljoen dollar per jaar voor alleen het trainen van AI, tot tientallen of zelfs honderden miljoenen voor langer lopende contracten met grote concerns).

De nieuwsbedrijven beschouwen de deals met AI-bedrijven ook als een correctie van een in hun ogen onrechtvaardige situatie, waardoor ze de afgelopen jaren veel geld zouden zijn misgelopen. Zonder daarvoor toestemming te vragen, laat staan te betalen, hebben AI-bedrijven de taalmodellen die de basis voor hun chatbots vormen jarenlang getraind met teksten die ze van het internet schraapten (‘scraping’), ook auteursrechtelijk beschermde artikelen van nieuwsorganisaties.

Voor The New York Times was dat reden om een rechtszaak tegen OpenAI te beginnen, wegens inbreuk op het intellectuele eigendom van de krant. Een aantal andere media (waaronder een groep Indiase en een groep Canadese media) heeft ook gekozen voor de tijdrovende (en kostbare) weg van de juridische confrontatie met AI-bedrijven.

Nederlandse media

Nederlandse nieuwsmedia hebben nog niet besloten of, en zo ja hoe, ze hun journalistiek zullen openstellen voor AI-bedrijven. NDP Nieuwsmedia (de brancheorganisatie van uitgevers van kranten, opiniebladen, nieuwssites en ook RTL Nieuws en BNR) volgt de deals die AI-partijen met uitgevers sluiten naar eigen zeggen nauwgezet. Maar „met de huidige stand van de techniek vinden we het integreren van nieuwscontent in AI-engines – met of zonder deal – bijzonder problematisch”, zegt directeur Herman Wolswinkel. „Vooral omdat we zien dat AI-engines nieuwsgebeurtenissen vaak onjuist weergeven. Wat doet dat met het vertrouwen van het publiek in de nieuwsvoorziening?”

Ook het feit dat vooral grote nieuwsbedrijven profiteren van afspraken met AI-bedrijven, en de kleinere uitgevers het nakijken hebben, vindt Wolswinkel zorgwekkend. „Dat kan op termijn vergaande consequenties hebben voor de pluriformiteit van de nieuwsvoorziening, zeker als AI-partijen de concurrentie op de nieuwsmarkt aangaan.”

Toch wil dat niet zeggen dat de Nederlandse uitgevers de deur voor AI-bedrijven dichthouden. Als ze een deal sluiten, dan bij voorkeur gezamenlijk. The Guardian en Schibsted hebben in hun taalgebieden op eigen houtje een contract met OpenAI gesloten, waardoor de AI-bedrijven andere nieuwsmedia in die taalgebieden eigenlijk niet meer nodig hebben.

„In Nederland houden nieuwsuitgevers het front gesloten”, zegt Wolswinkel. „Over gezamenlijk licenseren is met ons zeker te praten, maar alleen als het gepaard gaat met voorwaarden die de journalistiek beschermen. Maar ook een rechtsgang sluiten we zeker niet uit. Feit is helaas dat tot op de dag van vandaag het vakwerk van journalisten illegaal van nieuwssites wordt gescrapet.”

Ondertussen verkennen nieuwsorganisaties ook hoe ze kunstmatige intelligentie in hun eigen organisaties kunnen gebruiken. Deze week werd bekend dat The New York Times voor intern gebruik een eigen AI-model heeft ontwikkeld, genaamd Echo. De redactie zal een training krijgen in het gebruik van AI (bijvoorbeeld voor het ontwikkelen van ideeën en het maken van effectieve koppen). De krant zal kunstmatige intelligentie ook vaker gaan inzetten bij de ontwikkeling van nieuwe producten, zoals het toegankelijk maken van de eigen journalistiek in diverse talen.

Delen

Mail de redactie

Inge Vleemingh (40) heeft net de varkens gevoerd. Grote, borstelige beesten zijn het, een kruising tussen het roodharige Duroc-ras en een wild zwijn. Dol op krentenbollen van de lokale bakker. Ze groeien langzamer dan de meeste vleesvarkens, maar ze zijn robuust en kunnen het hele jaar buiten lopen.

En dat is wat Inge en haar man Heimen Vos (43) voor ogen hebben op hun gemengde bedrijf, met 17 hectare grond. Tweehonderd varkens, scharrelend op het land of in een stal met stro als het buiten te nat is, waarvan ze de mest kwijt kunnen op hun eigen akkers, waarop ze granen en peulvruchten voor menselijke consumptie verbouwen.

Maar die tweehonderd varkens – een fractie van de drieduizend dieren op een gemiddeld Nederlands vleesvarkensbedrijf – hebben ze nog niet. Want de vergunningen zijn niet rond. Met de stikstofuitspraak van de Raad van State in december zullen die vergunningen er voorlopig ook niet komen voor De Goed Gevulde Boerderij, vreest Inge. De onzekerheid is bovendien alleen maar toegenomen sinds de rechter in een zaak van Greenpeace eind januari oordeelde dat de staat zijn wettelijke stikstofdoelen moeten halen.

Inge wil er graag over vertellen. Want hoewel elke boer een ander verhaal heeft, treft het ‘stikstofslot’ veel meer boeren. Zolang het kabinet niet met nieuw beleid komt om uit de impasse te komen, kunnen boeren die dáchten dat ze nog stikstofruimte hadden of konden kopen geen kant op.

Of boeren nu stikstofrechten van andere boeren hadden gekocht of in hun eigen bedrijf minder stikstof uitstoten om met die ‘ruimte’ iets anders te doen – zowel voor extern als intern salderen, zoals dat heet, blijven aanvragen nu liggen. Dat betekent: niet verbouwen, niet verhuizen, niet verduurzamen. Ongeveer de helft van alle Nederlandse veehouders zit naar schatting van de Rabobank nu in juridische onzekerheid.

Inge Vleemingh heeft de situatie van hun eigen bedrijf gisteravond nog even op een rijtje gezet. „Toen ik het aan Heimen liet zien, kreeg ik het wel even te kwaad.” Ze zijn al jaren bezig, zeker vier vergunningaanvragen staan nog uit, alleen al voor 160 varkens en de bouw van een nieuwe stal. „Alle seinen moeten op groen staan om door te kunnen.” Maar zolang het stikstofslot erop zit, zijn de andere vergunningen ook niets waard.

Foto’s Dieuwertje Bravenboer

Geen megastal

Het leek een toekomstbestendig plan. Heimens ouders hadden in het dorp Halle in de Achterhoek een bedrijf met tweeduizend varkens. Heimen stond als jonge boer al voor de vraag hoe hij het bedrijf zou voortzetten. Op de oude voet verder of de stal afbreken en een megastal in het dorp neerzetten, zag hij niet zitten.

Met Inge, landschapsarchitect en kleindochter van melkveehouders, kwamen in 2018 de eerste vijf zeugen op het erf. Samen kozen ze voor de transitie naar een natuurinclusief kringloopbedrijf, maar dan wel buiten het dorp. In de oude stal van Heimens ouders staan sinds 2020 geen varkens meer, maar de stikstofrechten hebben ze nog steeds.

Wat niet mocht: met 10 procent van de oude veestapel een gemengd bedrijf beginnen op een nieuwe locatie. Wat toen nog wel mocht, zegt Inge: „In de lege oude stal weer tweeduizend varkens neerzetten, dit twee jaar volhouden en dan verhuizen.”

Maar tweeduizend varkens houden in een dichte stal in het dorp, dat zagen Heimen en Inge niet zitten. „We kozen voor extern salderen: in 2022 kochten we stikstofrechten van de buurman op onze nieuwe locatie. Die waren nog geldig, want hij had nog koeien in zijn stal.” Van de rechten die ze van hem kochten, moest 30 procent worden afgeroomd. „Dat kwam ten bate van de natuur.”

De vergunning kregen ze, in juni vorig jaar. In eerste instantie voor slechts veertig varkens. Op die manier bleef de uitstoot zo laag dat ze de natuur in buurprovincie Overijssel niet zouden belasten en ze daar geen stempel hoefden te halen – want Overijssel zat al praktisch op slot. Met veertig varkens konden ze hun bedrijf in elk geval opstarten. Deze zomer deed Inge de aanvraag voor nog eens 160 varkens de deur uit.

Stil

En daar stopt het verhaal. Van de provincie Gelderland, die over de nieuwe aanvraag moest beslissen, hebben Heimen en Inge sinds de zomer geen uitsluitsel gekregen, en ook na de beide stikstofuitspraken bleef het stil. Sindsdien is ze er niet geruster op. Extern salderen, zoals De Goed Gevulde Boerderij doet, zou wel mogen, mits de vergunning nog in gebruik is – dus zolang de buurman zijn koeien heeft.

Maar grote onduidelijkheid is er nu over de toets die de provincie moet doen om te oordelen over de extra stikstofdepositie van hun bedrijf op overbelaste natuur – ook al is die minimaal, veel lager dan die van de koeien waarvan ze de rechten kopen. Voor die zogeheten ‘additionaliteit’ is nu geen beleid, en zolang er geen nieuw beleid is, blijven alle aanvragen liggen.

Hun aanvraag ligt op een „huizenhoge” stapel, zegt Inge. Wanneer zijn ze aan de beurt? En wat als blijkt dat de aangekochte stikstofruimte eerst nodig is voor natuurherstel? „Ik zie hoe slecht de natuur eraan toe is. Maar waar ik bang voor ben, is dat een bedrijf als dat van ons, dat juist met de natuur meewerkt, niet meer verder kan.”

De Goed Gevulde Boerderij is niet het enige bedrijf in onzekerheid. Hoeveel boeren en andere bedrijven nu precies in dit niemandsland verkeren, weet niemand. De provincie Gelderland, centrum van de stikstofcrisis, schat dat zo’n driehonderd bedrijven aan de slag zijn gegaan met intern salderen, in de veronderstelling dat ze geen vergunning nodig hadden. Op de plank liggen nog circa vijfhonderd aanvragen waarover de provincie nu niet kan besluiten – en er ligt waarschijnlijk nog een veelvoud bij gemeenten in Gelderland.

De provincie heeft boeren hierover nog niet individueel geïnformeerd. „We onderzoeken nog hoe en wanneer we weer verder kunnen met vergunningverlening”, mailt een woordvoerder. Op de website van de provincie staat dat BBB-gedeputeerde Ans Mol wil „voorkomen dat Gelderland op slot gaat” – wat de facto al gebeurd is.

De stikstofuitspraken waar boeren nu tegenaan lopen, zijn generiek: ze gelden voor iedereen en er is nauwelijks ruimte om uitzonderingen te maken voor boeren die juist bezig waren met verduurzaming. Inge en Heimen kijken er met een dubbel gevoel naar.

Het valt moeilijk te verkroppen als de „botte bijl” ook op hun bedrijf valt. Alle mest gebruiken ze op hun eigen akkers. Dat is ruige mest bovendien – de varkens doen hun behoefte op stro, waardoor urine en poep gescheiden blijven en de ammoniak- en stikstofuitstoot minimaal is. Juist die grondgebonden veehouderij, waarbij de boer genoeg land heeft voor de eigen mest, wordt gezien als een van de wegen om uit de stikstofcrisis te komen.

„In mijn hart ben ik blij”, zegt Inge, dat de overheid wordt gedwongen de stikstofdoelen te halen. Maar als ze aan de toekomst van haar eigen bedrijf denkt, krijgt ze buikpijn. „Het slaat helemaal nergens op dat wij met een papierwinkel bezig zijn die niet op ons van toepassing is, en die ons toch de kop kan kosten. Ik ben alleen maar met die vergunningen bezig. ‘Wanneer kom je weer buiten’, zegt Heimen soms.”

Extensiveren raakt voor boeren die dat willen buiten bereik, schetst Inge. Boeren die zelf hun veestapel willen verkleinen, kunnen hun stikstofrechten niet meer verkopen. Een bestaand bedrijf kopen en dat extensiveren is onbetaalbaar. Minder produceren, zonder met nieuwe activiteiten het verlies aan inkomsten te kunnen compenseren, dat kan niet uit.

Aan de provincie en de gemeente Bronckhorst ligt het niet, zegt Inge. „Die zijn van goede wil, maar ze weten net zo weinig als wij. En het enige wat Wiersma [minister van Landbouw, BBB] zegt, is: ‘We gaan ons beraden.’ Maar waar blijft het plan? En wat wordt onze rol daarin? Achter ons soort boeren zit geen lobby van grote agrobedrijven. Ik vrees dat de strategie van de BBB is om dit uit te zingen, tot alle kleine boeren zijn gestopt en een paar grote boeren overblijven.”

Inge rekent voor wat het vergunningencircus hun tot nu toe heeft gekost: 15.000 euro voor de stikstofrechten van de buurman en advieskosten voor de eerste vergunning, en nog eens 10.000 euro voor de aanvraag die nu op de plank ligt. Veel geld voor een kleinschalig bedrijf.

Haar gezicht klaart op als ze de vraag krijgt waar ze de energie vandaan haalt om door te gaan. Enthousiast vertelt Inge hoe zij en Heimen een inkomen uit hun bedrijf halen. Met rondleidingen en workshops, en een boerderijwinkel waar ze hun honing en kip verkopen, en meel, olie en bier van eigen gewassen. Aan een kilo varkensvlees, zegt Inge, houden we tien keer meer over dan wanneer het naar de supermarkt zou gaan. „Alleen de slager in het dorp zit er tussen.”

Ze verbouwen quinoa, gerst, amarant en bonen, en huttentut, een plant met oliehoudend zaden. Gewassen waarvoor ze niet hoeven te ploegen – beter voor de bodem – en die door mensen gegeten kunnen worden. Geen kunstmest, geen pesticiden. „Alles wat erbij komt, moet iets bijdragen aan de kringloop.”

Beiden halen ze er hun inkomen uit, maar extensieve landbouw is voor de boer intensief. „Wat wij doen, kan je afdoen als Ot-en-Sienromantiek, of hobbyisme. Maar zoveel mensenwerk heeft waarde, het maakt ons gelukkig.”

Delen

Mail de redactie

De zaak

Een jurist gaat begin 2021 aan de slag bij een omgevingsdienst, als adviseur toezicht en handhaving. Al binnen een jaar ontstaat onvrede over en weer. Zijn leidinggevende stelt het functioneren van de medewerker meermaals ter discussie, de man zelf dient klachten in tegen collega’s. Hij dreigt ook aangifte tegen medewerkers te doen vanwege grensoverschrijdend gedrag. Herhaaldelijk weigert de medewerker in gesprek te gaan met zijn collega’s. Toch wordt zijn tijdelijke contract begin 2022 omgezet in een vast contract.

Halverwege het jaar wordt de medewerker geschorst, omdat de situatie onhoudbaar is. Een paar maanden later zijn mediationpogingen vastgelopen. De omgevingsdienst wil de arbeidsovereenkomst beëindigen, maar een voorstel daartoe wijst de medewerker eind november af.

Nog voordat de situatie zo escaleert en de jurist wordt geschorst, meldt hij een misstand bij het Huis voor Klokkenluiders. Dat doet hij in april 2022. De omgevingsdienst hoort pas in juli van dat jaar dat een melding is gedaan van „een mogelijke (schijn van) belangenverstrengeling bij de inhuur van personeel door de Omgevingsdienst, een onjuiste voorstelling van zaken daarover alsook het niet naleven van eventueel van toepassing zijnde aanbestedingsregelgeving” – en dat besloten is de zaak te onderzoeken. Uit dat onderzoek zal later blijken dat inderdaad sprake is van een misstand. Op 1 december hoort de omgevingsdienst dat de medewerker degene is die de melding deed bij het Huis voor Klokkenluiders.

Eind december stapt de omgevingsdienst naar de kantonrechter van rechtbank Overijssel om de arbeidsovereenkomst te laten ontbinden, wegens een verstoorde arbeidsverhouding. De kantonrechter stelt vast dat de arbeidsverhouding inderdaad verstoord is en oordeelt dat de medewerker geen bescherming geniet als klokkenluider in deze zaak omdat duidelijk is dat zijn melding niet de reden was voor het ontbindingsverzoek.

Het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden komt in het hoger beroep tot dezelfde conclusie: ja, de man moet als klokkenluider worden beschouwd, en nee, de werkgever had duidelijk een andere reden om afscheid van de medewerker te willen nemen en wist op het moment dat dit ging spelen niet dat hij de klokkenluider was.

De man vecht door en zo belandt de zaak bij de Hoge Raad.

De uitspraak:
Geen verband met klokkenluidersmelding

Het is de eerste keer dat de Hoge Raad een uitspraak doet over de Wet bescherming klokkenluiders. De belangrijkste vraag die nu voorligt: moet er alleen voldoende twijfel zijn, moet „ontzenuwd” zijn dat het ontslag het gevolg zou zijn van de klokkenluidersmelding, of moet het tegendeel echt zijn bewezen?

Een klokkenluider geniet bescherming na zijn melding en als hij dan toch wordt benadeeld, zoals in dit geval door het ontslag, dan is het aan de werkgever om aan te tonen dat het ontslag niks met de melding te maken heeft. Wanneer heeft de werkgever dat voldoende gedaan? De Hoge Raad geeft in deze uitspraak aan dat echt bewezen moet zijn dat er geen enkel causaal verband is tussen de melding en het ontslag. Twijfel daarover is dus niet genoeg.

En, constateert de hoogste rechter, al in de behandeling van de zaak bij de kantonrechter heeft de omgevingsdienst dat voldoende bewezen en ook in het hoger beroep was er voor het hof geen twijfel: er is geen oorzakelijk verband tussen de klokkenluidersmelding van de jurist en de wens van de omgevingsdienst om zijn dienstverband te laten eindigen.

Het commentaar

Loes Wevers, advocaat en extern vertrouwenspersoon die zich heeft gespecialiseerd in integriteit in arbeidsrelaties: „Wanneer heb je nou als werkgever het zogenoemde bewijsvermoeden ontkracht? Wat moet je daarvoor doen? Met die vraag keek ik uit naar deze uitspraak van de Hoge Raad. Het bewijsvermoeden, zoals dat in de Wet bescherming klokkenluiders staat, gaat over het vermoeden dat de benadeling verband houdt met een gedane klokkenluidersmelding.”

Dat weerleggen legt de Hoge Raad dus zwaarder uit dan de procureur-generaal in zijn advies voor deze zaak. „Hier maakt het niet veel uit, de chronologie van de feiten was duidelijk.”

Dat maakt het tegendeel bewijzen in dit geval niet veel lastiger dan het vermoeden ontzenuwen. Maar voor toekomstige zaken is het wel van belang, zegt Wevers. „De impact van deze uitspraak is dat je je dossier echt goed op orde moet hebben, als werkgever en als klokkenluider. Nu was de tijdlijn heel duidelijk, maar stel dat de data dichter bij elkaar lagen, of dat bijvoorbeeld mondeling een melding was gedaan. Hoe bewijs je dan dat het ontslag niks (of juist alles) te maken heeft met de klokkenluidersmelding?”

Wevers maakt zich (al langer) zorgen over het voornemen om het ook mogelijk te maken anoniem misstanden te melden. „Hoe krijg je dan die bescherming? Dat is wel heel lastig.”

Overigens kun je de bescherming ook niet achteraf regelen als ontslag boven het hoofd hangt door snel een melding van een misstand te doen. „De bescherming geldt op het moment dat er een redelijk vermoeden van een misstand is. En het bewijsvermoeden geldt pas bij een benadeling, zoals ontslag, tijdens en na de behandeling van een melding.”

Uitspraak: Hoge Raad, 7 februari, ECLI:NL:HR:2025:190

Delen

Mail de redactie

Goedemorgen! Het is dinsdag 18 februari. De vingers zijn hier nog koud van de buitenwereld, maar toch gaan we zo goed en zo kwaad als dat kan van start met het belangrijkste economische nieuws vanochtend. Dat komt met name uit Nederland.

• Nederland heeft in 2024 voor 7 procent meer geëxporteerd naar China, meldt het CBS vanochtend. Het gaat vooral om machines, waarbij het bureau nog even specifiek chipmachines aanstipt. Lees: ASML. Het CBS contrasteert de Nederlandse gegevens met Duitsland, waar de export naar China afneemt. Het wegvallen van exportmarkt China geldt als één van de redenen voor de huidige recessie in Duitsland. (Een positief verhaal over de Duitse economie lees je vanochtend hier).
• Ongeveer zes op de tien werkgevers hebben nog altijd last van krapte op de arbeidsmarkt, meldt het UWV vanochtend. Dat was een jaar geleden ongeveer hetzelfde. Ongeveer de helft van de werkgevers past het werk aan om met de krapte om te kunnen gaan, door bijvoorbeeld werknemers bij te scholen zodat ze meerdere functies kunnen vervullen.
• En na het UWV en het CBS nog even een derde drieletterige afkorting: het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) waarschuwt dat aanstaande bezuinigingen op gemeentes het wantrouwen jegens de overheid kunnen aanwakkeren. Lees hier vanochtend een achtergrondstuk over de bezuinigingen.
• Tot slot zijn er nog goede cijfers van zuivelcoöperatie FrieslandCampina: draaide het in 2023 nog verlies, in 2024 werd een winst van 321 miljoen euro genoteerd. Reden daarvoor is onder meer een hogere vraag van kindervoeding uit China, oftewel melkpoeder. En ook dat draagt dus weer bij aan die hogere export naar het land.

Lees hier het blog van gisteren terug:

Weinig materialen roepen zoveel ridderlijke gevoelens op bij Amerikaanse presidenten als staal. Niet alleen bij Donald Trump, die vorige week de wereld shockeerde met een importheffing van 25 procent. Ook Joe Biden vond dat hij „de ruggengraat” van de natie moest beschermen toen hij in januari verbood dat het Japanse Nippon Steel de Amerikaanse trots US Steel zou kopen. Beiden beriepen zich op de nationale veiligheid van de Verenigde Staten.

Nu is het belang van staal voor de moderne wereld ook niet te onderschatten. „Staal is zowel een relikwie uit de negentiende eeuw als de bouwsteen van de komende eeuw”, vatte tijdschrift Foreign Policy het mooi samen. Ga maar na: Eiffeltoren, spoorwegen, wolkenkrabber, passagiersvliegtuig, SpaceX Starship; toen en nu, allemaal staal. En hoewel de staalsector goed is voor 7 procent van de wereldwijde CO₂-uitstoot, kan ook de groene transitie ironisch genoeg niet zonder staal. Windmolens, kerncentrales en zonneparken zijn er voor een groot deel uit opgetrokken.

„Staal maakt windmolens hoog, nieuwe auto’s gestroomlijnd en oude politici [Biden en Trump] nostalgisch”, schrijft Foreign Policy.

Nostalgisch naar wat precies? Wat voor soort ‘nationale veiligheid’ wilde Biden, en wil Trump nu, beschermen of hervinden? Trump gebruikt de term maar liefst 27 keer in zijn verordening. Biden bracht na zijn verbod op de verkoop van US Steel slechts een korte verklaring uit, maar ook die stond bol van de nationale veiligheid.

‘De strijd om nationale belangen’

US Steel in buitenlandse handen zou „een risico voor onze nationale veiligheid” betekenen, schreef Biden. Grote Amerikaanse bedrijven moeten „de strijd om onze nationale belangen blijven voeren” en het merendeel van het staal leveren dat nodig is voor de infrastructuur, de auto-industrie en de defensie-industrie. Onduidelijk blijft wat voor risico Nippon Steel met zich zou meebrengen. Zou Japan als gevolg van een of ander conflict de productie kunnen stilleggen? Het klinkt vergezocht. Japan is een van de trouwste bondgenoten van de VS.

Ook in Nederland wordt de staalproductie in verband gebracht met de nationale veiligheid. Op zijn website legt Tata Steel Nederland uit hoe dat zit. „In Nederland verbruikt iedere persoon gemiddeld 1 kilo staal per dag, wat gelijkstaat aan de hoeveelheid staal die Tata Steel hier jaarlijks produceert. Dit betekent dat Nederland zelfvoorzienend is op dat gebied en niet afhankelijk hoeft te zijn van andere landen. Dit is een belangrijke troef, vooral in tijden van wereldwijde politieke onzekerheid […] We moeten onze eigen broek kunnen ophouden.”

Die eerste zin klopt wel ongeveer. De vraag naar staal bedroeg in 2021 in Nederland 350 kilo staal per hoofd van de bevolking, wat in lijn ligt met Tata’s productie. Maar de tweede zin klopt helemaal niet. Op de vraag hoe die zelfvoorziening er in de praktijk zou uitzien, zegt een woordvoerder in eerste instantie: „Als het nodig is, als de grenzen sluiten, zou Nederland zelfvoorzienend kunnen zijn omdat we dan een eigen staalfabriek hebben.”

Maar de eindproducten van dat staal worden toch voor het grootste deel in het buitenland gemaakt? Nederland heeft bijvoorbeeld – anders dan de VS – geen complete auto-industrie en nauwelijks een defensie-industrie. De woordvoerder gaat het uitzoeken.

„Onze tekst gaat inderdaad te ver”, zegt ze in tweede instantie. „Die gaat uit van een soort utopische staat waarin ook de volledige maakindustrie op Nederlandse bodem is gevestigd. Dat is natuurlijk niet zo. We moeten de webtekst opnieuw bekijken.” Tata Steel heeft bovendien geen afspraak met de Nederlandse overheid om in noodsituaties voorrang te geven aan Nederlandse afnemers, aldus de woordvoerder.

Daar gaat de ‘belangrijke troef’. Nederland is hartstikke afhankelijk van andere landen, ook in tijden van oorlog of rampen. Dat zal voor de meeste mensen geen verrassing zijn. Nu Trump de bescherming van Oekraïne aan Europa wil overlaten, en Europa echt moet gaan nadenken over zijn eigen defensiecapaciteit en aanvoerketens van essentiële materialen, is het waarschijnlijk een goed idee om romantische ideeën over zelfvoorziening los te laten.

Trump refereert eveneens aan calamiteiten in zijn verordening. Hij wil voorkomen dat zijn land in een nationale noodsituatie te weinig staal heeft voor „de nationale defensie en kritieke infrastructuur”. Maar hij laat het bij die ene opmerking. Voor hem lijkt nationale veiligheid vooral over dollars te gaan.

Zijn redenering: Amerikaanse staalproducenten lijden onder goedkope import uit China, dat meer dan 50 procent van het staal in de wereld levert. Als zij niet overeind blijven, verzwakt dat de economie en daarmee de veiligheid. Trump heeft laten berekenen dat de staalfabrieken op minstens 80 procent capaciteit moeten draaien om rendabel te zijn. Hij wil de binnenlandse vraag aanjagen door import duurder te maken.

Het is de vraag of dit netto positief zal zijn voor de economie. Staalverwerkende bedrijven kunnen niet al hun vraag naar de VS verplaatsen. Sommige specifieke soorten staal worden vooral in het buitenland gemaakt, zoals buizen voor de olie-industrie. Die zullen duurder worden, wat ten koste gaat van de winstgevendheid van die sectoren. Bovendien kunnen de VS contra-heffingen verwachten van andere landen, wat schadelijk zal zijn voor Amerikaanse exporteurs.

Klimaatschade

Er is één aspect van de nationale veiligheid dat in Trumps verordening niet aan bod komt, noch in de achterliggende onderbouwing van 262 pagina’s, en dat is klimaatverandering. Dit terwijl de Amerikaanse overheid klimaatverandering vanaf 2015 aanmerkte als een „ernstige en groeiende bedreiging” van die nationale veiligheid. Je zou zelfs kunnen beargumenteren dat het momenteel de meest urgente bedreiging voor de VS is, gezien de recente bosbranden in Californië en orkaan Helene afgelopen september. Deze twee rampen bij elkaar kostten zo’n 260 levens en veroorzaakten naar schatting voor 330 miljard dollar aan schade. Ter vergelijking: de totale import van staal en aluminium – dat ook extra belast wordt – in de VS bedroeg vorig jaar 61 miljard dollar.

De wereldwijde staalproductie is sinds het jaar 2000 ruim verdubbeld en groeit nog steeds. Tegen deze achtergrond zou het vergroenen van de Amerikaanse staalsector een stap zijn die niet alleen de nationale, maar ook de internationale veiligheid kan vergroten. Klimaatverandering kent immers geen grenzen.

Voorstanders van de importheffingen denken dat Amerikaanse staalproducenten hun meeropbrengst zullen gebruiken om te verduurzamen. Anderen vermoeden dat die meeropbrengst te laag zal zijn en dat overheidssteun hoe dan ook nodig is. Trump, die op zijn eerste dag in het Witte Huis uit het Klimaatakkoord van Parijs stapte, lijkt hier geen gedachten aan te verspillen. Hij heeft een bestaand verduurzamingsprogramma voor de industrie juist bevroren.

Delen

Mail de redactie

Het zaaltje in het VIP-centrum van Schiphol, waar de directie van de luchthaven een toelichting gaf op de jaarcijfers, was vrijdag niet de belangrijkste plek voor de toekomst van het Amsterdamse vliegveld. Dat was een kamer in het kantoor van de Autoriteit Consument & Markt (ACM), veertig kilometer verderop in Den Haag.

Terwijl Pieter van Oord, sinds acht maanden Schiphols president-directeur van de Royal Schiphol Group, en zijn financieel directeur Robert Carsouw vrijdagmorgen in het VIP-centrum vertelden dat Schiphol zijn prestaties in 2024 aanzienlijk heeft verbeterd vergeleken met het voorgaande jaar, ging het in een besloten sessie bij de ACM over de financiële toekomst van Schiphol.

Gevoelig punt van discussie in Den Haag: de forse verhoging van de havengelden. Dat zijn de tarieven die de luchthaven in rekening brengt bij luchtvaartmaatschappijen voor alle vormen van dienstverlening – van het begeleiden van vliegtuigen en passagiers en de beveiliging en de schoonmaak, tot de horeca en parkeer-faciliteiten.

Nettoresultaat dik verdubbeld

Deze havengelden waren in 2024 goed voor 58 procent van Schiphols omzet van 2,245 miljard euro (21 procent meer dan in 2023). De luchthavengroep – tevens (deels) eigenaar van vliegvelden in Eindhoven, Rotterdam, Maastricht Aachen Airport en Australië en de VS – behaalde een onderliggend nettoresultaat (zonder de jaarlijkse herwaarderingen op kantoorgebouwen) van 291 miljoen euro (in 2023 was dat 110 miljoen).

De Amsterdamse luchthaven heeft de extra inkomsten hard nodig om de komende jaren al het achterstallig onderhoud aan te pakken

Schiphol wil vanaf 1 april van dit jaar de luchtvaartmaatschappijen veel hogere tarieven laten betalen. Voor 2025 moeten die gemiddeld 41 procent stijgen, in 2026 nog eens 5 procent en pas in 2027, als alle extra kosten als gevolg van de Covid 19-pandemie zijn verrekend, kunnen de havengelden weer 7,5 procent omlaag, vindt Schiphol.

Die stijging gaat sterk in tegen de wens van KLM, easyJet en andere luchtvaartmaatschappijen die vliegen op Schiphol – helemaal omdat de afgelopen drie jaar de havengelden al 40 procent waren gestegen. Hun klachten dienden vrijdag bij de ACM. Die moet controleren of Schiphol de (zeer strikte) regels voor het vaststellen van de tarieven op de juiste wijze heeft gevolgd.

De ACM-uitspraak, die in maart wordt verwacht, is cruciaal voor Schiphol, vertelden Van Oord en Carsouw vrijdag tijdens de toelichting op de jaarcijfers. De Amsterdamse luchthaven heeft de extra inkomsten hard nodig om de komende jaren al het achterstallig onderhoud op het vliegveld aan te pakken.

In 2024 investeerde Schiphol al zo’n 1 miljard euro, waarvan de helft naar onderhoud en reparatie ging – van lekkende daken tot verwaarloosde rustruimtes voor bagagemedewerkers. In 2025, aldus Van Oord, wil Schiphol ruim 1 miljard investeren. Binnen vijf jaar moet dat vervolgens zijn opgelopen tot 6 miljard.

‘Elk ticket wordt 15 euro duurder’

Deze „grootste investering in de geschiedenis van Schiphol” moet deels voor rekening komen van de klanten, de luchtvaartmaatschappijen. Die zullen de hogere havengelden vermoedelijk doorbelasten aan hun passagiers: volgens Schiphol wordt een ticket vanaf Amsterdam gemiddeld 15 euro duurder. Daarnaast moet Schiphol blijven lenen, vertelde financieel directeur Carsouw. De luchthavengroep zag vorig jaar al zijn nettoschuld stijgen tot 4,2 miljard euo, de hoogste schuld in zeker zes jaar. „Onze financiële ruimte is beperkt”, stelde Carsouw. De groep had vorig jaar een negatieve kasstroom – Schiphol gaf 405 miljoen euro meer uit (aan met name investeringen in onderhoud) dan het bedrijf binnenkreeg (reguliere inkomsten uit havengelden en commerciële activiteiten).

In 2024 scoorde Schiphol het slechtst van acht luchthavens in Europa op het gebied van service aan reizigers

De investeringen in de infrastructuur – zoals het afbouwen van de A-pier, het vernieuwen van Lounge 1, de nieuwe bagagekelder en het groot onderhoud aan start- en landingsbanen – moeten Schiphol weer meer aanzien bezorgen bij reizigers. In 2024 scoorde het Amsterdamse vliegveld voor het tweede achtereenvolgende jaar het slechtst van acht Europese luchthavens op het gebied van service aan reizigers. Kopenhagen, Istanbul, Londen Heathrow, München, Madrid, Parijs Charles-de-Gaulle en Madrid kregen allemaal hogere cijfers van reizigers.

„Een van de belangrijkste problemen op Schiphol is: er is te weinig ruimte”, aldus Pieter van Oord vrijdag. „De laatste grote uitbreiding van de luchthaven dateert van 2003-2005. Sindsdien is Schiphol gegroeid van 42 naar 70 miljoen passagiers.”

Volgens Van Oord hebben voorgaande directies noodzakelijke investeringen uitgesteld om de tarieven zo laag mogelijk te houden. „Daarvan heeft iedereen geprofiteerd, ook de luchtvaartmaatschappijen, maar nu lopen wij tegen onze grenzen aan.” Financieel-directeur Carsouw noemde Schiphol een „te kleine en verouderde luchthaven”.

Grotere vliegtuigen

Waarom heeft Schiphol meer ruimte nodig als de luchthaven niet langer onbeperkt mag groeien? Vorig jaar verwerkte het vliegveld 474.000 vluchten. Dat mogen er wat minister Barry Madlener (Infrastructuur en Waterstaat, PVV) vanaf 1 november 2025 hooguit 478.000 per jaar worden. „Het aantal vluchten wordt beperkt, maar we verwachten de komende jaren wel veel meer passagiers te ontvangen”, aldus Van Oord. „Luchtvaartmaatschappijen zullen grotere vliegtuigen gaan inzetten.”

Je ziet het nu al bij KLM, vertelt Van Oord. De huidige Boeing 737-toestellen hebben een capaciteit van zo’n 175 passagiers. KLM vervangt de 737’s voor A321neo-toestellen van Airbus. Die kunnen veertig tot vijftig passagiers méér vervoeren. En die willen allemaal parkeren en een kop koffie drinken.

Wij hebben gezegd: het is niet langer oké dat de Boeings 747 ’s nachts nog naar Amsterdam komen

De hogere havengelden zijn niet alleen cruciaal voor de toekomstige investeringen, vindt Schiphol. Ze zijn ook van groot belang om de geluidsoverlast van het vliegverkeer in te kunnen dammen. Sterker, de zogenoemde ‘tariefdifferentiatie’ is het enige instrument dat Schiphol heeft om stillere vliegtuigen naar Amsterdam te lokken.

In het nieuwe tariefstelsel betalen maatschappijen lagere havengelden als zij moderne, stille vliegtuigen gebruiken voor hun vluchten van en naar Amsterdam. Wie vliegt met oudere kisten betaalt (veel) meer. „Wij hebben gezegd: het is niet langer oké dat de Boeings 747 ’s nachts nog naar Amsterdam komen”, aldus Robert Carsouw vrijdag.

Maar tariefdifferentiatie is vermoedelijk niet genoeg om het aantal ernstig gehinderde omwonenden van het vliegveld met 20 procent te laten dalen, zoals het kabinet heeft beloofd. Van Oord: „Wij zullen als Schiphol blijven pleiten voor minder nachtvluchten.”

Delen

Mail de redactie

Temu werkt als een gokkast. Letterlijk als een gokkast. In de webwinkel draaien gebruikers aan een virtueel roulettewiel voor kortingen en deals. De app toont allerlei digitale cadeautjes die, als je er op tijd op klikt, kortingen geven op aankopen. Deze webshop, de snelstgroeiende ter wereld, draait op allerlei slimme psychologische trucs die het shoppen bijna onweerstaanbaar maken. Het speelt in op FOMO; Fear of missing out – de angst om iets mis te lopen. Met allerlei tellertjes en icoontjes presenteert de webshop tijdelijke aanbiedingen. Het resultaat? Je haast je om aankopen te doen, bang dat je die ene korting mist. Het is een tactiek die, met enorm succes, impulsieve beslissingen aanwakkert, want elke deal voelt alsof hij elk moment kan verdwijnen.

Temu maakt van shoppen een casinospel. Het gevolg van die gamification? Gebruikers blijven terugkomen, vaak voor spullen die ze eigenlijk niet nodig hebben, en die ook gauw weer stuk zijn. En hoe vaker ze terugkomen, hoe meer het platform van ze weet, zodat het nóg preciezer kan inspelen op precies die psychologische zwaktes die ze de hele tijd teruglokken.

Het kost niet heel veel fantasie om te zien hoe een webwinkel als Temu inspeelt op de psychologische dynamiek van verslaving. Verslaving, zo blijkt uit de psychologische literatuur, is vaak compensatiegedrag. Het is een voortdurende poging om een innerlijke, emotionele, spirituele leegte te vullen met externe middelen – of het nou gaat om gokken, drugs, sociale media of porno – of spullen kopen. Deze middelen en spullen moeten de pijn van de leegte, het gemis, het trauma, opvullen en verdoven.

„Maar het zijn oplossingen die altijd nét niet werken”, zegt econoom Kees Cools. „Nooit helemaal. Sterker nog, de middelen raken uitgewerkt, en al snel is er meer nodig om de leegte of de pijn niet te hoeven voelen.” Het wordt een spiraal van ‘meer, meer, meer’, een innerlijke dwang die niet stopt, alleen maar erger wordt, ongeacht de schadelijke gevolgen of de crisis waarin mensen vaak terechtkomen.

Groei als dwingende doelstelling

Cools, voormalig hoogleraar economie in Groningen en Tilburg, publiceerde deze maand samen met filosoof Liesbeth Feikema in economenvakblad ESB een artikel waarin zij vaststellen dat de dynamiek van verslaving inmiddels een belangrijk onderdeel is geworden van onze gehele vrijemarkteconomie. Door de dwang die in het hele systeem zit om eindeloos te blijven groeien, ontstaat er een onweerstaanbare prikkel voor bedrijven om mensen zo verslaafd mogelijk te maken aan hun producten. Alleen op die manier blijven mensen telkens terugkomen voor méér, ook al hebben ze dat niet echt nodig, en is dat zelfs schadelijk voor henzelf en de planeet.

Temu is volgens hen bepaald geen uitzondering. „Economische groei is de dwingende doelstelling geworden. De groeiverslaafde mens ontkent die schadelijke realiteit en meent niet zonder materiële groei te kunnen.”

Cools en Feikema haken hiermee aan bij een debat dat onder economen en psychiaters de laatste tijd luider begint te klinken. ‘Groeiverslaving’, zowel in het economische systeem als bij individuen, krijgt meer wetenschappelijke aandacht sinds in 2013 economen Akerlof en Shiller de Nobelprijs voor Economie wonnen met onderzoek naar hoe markten neigen naar het manipuleren en misleiden van consumenten, en het inspelen op hun psychologische zwaktes. „Om ons producten te laten kopen, te veel te laten betalen voor producten die we niet nodig hebben, om werk te blijven doen dat weinig betekenis geeft”, schreven zij in hun boek Phishing for Phools (2015). Sindsdien mengen ook meer psychiaters en verslavingspsychologen zich in de discussie. Want kun je dwangmatig koop- en groeigedrag wel een verslaving noemen?

„Wat een klinische verslaving precies is, daar zijn we in de psychologie en psychiatrie nog niet helemaal uit”, zegt Jim van Os, hoogleraar psychiatrie aan de Utrecht University. „Als je het zou moeten omschrijven, gaat verslaving vaak om een gevoel van onvrijheid in het dagelijks leven, gecombineerd met een groeiende onvrede over die onvrijheid. Mensen zitten vast in een soort loop, een kortsluiting in hun gedrag, terwijl ze zich daar eigenlijk heel ongemakkelijk bij voelen. Dat is verslaving.”

Hij vergelijkt het met een rat die eindeloos in een tredmolen blijft rennen. Verslaafde mensen ervaren volgens van Os iets vergelijkbaars: ze voelen zich gevangen in een systeem. „En de aandachtseconomie wakkert dat aan. Die bedrijven strijden om onze aandacht, en wij ervaren dat als een vorm van onvrijheid.” Dus Van Os vindt de term ‘verslaving’ wel passend voor de dynamiek in de economie.

Verslaving gaat vaak om een gevoel van onvrijheid gecombineerd met een groeiende onvrede daarover

Met die allesoverheersende nadruk op materiële groei gaat iets wezenlijks verloren, waarschuwt hij: „We zijn biologisch geprogrammeerd voor verbinding, niet voor die eindeloze jacht op succes. Ons beloningssysteem heeft twee kanten: een korte termijn die draait om directe bevrediging, en een lange termijn die draait om verbinding en zingeving. De door groei geobsedeerde samenleving heeft vooral oog voor dat eerste, waardoor we steeds meer afglijden naar kortetermijnbeloningen.”

Het gevolg? „We worden meegesleurd in een syndroom van verslaving, aangewakkerd door economische groei en de druk om te presteren. We zijn allemaal onderdeel van die cirkel, of we het nu willen of niet.”

‘Limbisch kapitalisme’

Het is wat de Amerikaanse verslavingsexpert David Courtyard ‘limbisch kapitalisme’ noemt: wereldwijde industrieën die overmatige consumptie en zelfs verslaving aanmoedigen. Sterker nog, bedrijven ontwerpen die overmatige consumptie nu actief. Zijn term verwijst naar het limbisch systeem in je brein, het deel dat onder meer gaat over plezier en het reguleren van emoties en impulsen. Zonder dat systeem zou je nergens zijn. Maar datzelfde beloningssysteem is een lucratief doelwit voor bedrijven om te hacken met allerlei trucs en spelmechanismes.

Neem nog een ander voorbeeld: de snelle opkomst van automatische bestelzuilen bij fastfoodketens zoals McDonald’s. Die leveren de ketens veel meer bestellingen op: toen McDonald’s ermee begon bleek dat mensen bij de automatische zuil meer geld uitgeven (tot wel 30 procent) dan als ze bij een persoon aan de kassa bestellen.

Op de zuilen zijn, net zoals in de app van Temu, allerlei gokkast-achtige mechanismes te zien met tijdelijke aanbiedingen, cadeautjes, trucjes om bezoekers nog één extra item te laten bestellen of een groter menu te laten nemen. Maar uit onderzoek gepubliceerd in het populair-wetenschappelijke tijdschrift Harvard Business Review bleek één ander aspect dat misschien wel het grootste geheim is voor het succes van de zuilen: „het gebrek aan sociale interactie”.

De belangrijkste reden voor de grotere consumptie bij de zuilen volgens de onderzoekers: niemand kijkt mee; er is daarom geen sociale druk om je in te houden of om iets gezonders te bestellen. Door mensen te isoleren, in hun eentje voor een digitaal scherm te zetten, maak je ze nóg kwetsbaarder voor psychologische trucs, en verslaving, blijkt.

Kwistig gebruik

Dat er iets verslavingsachtigs kan zitten in consumptie, blijkt wel bij Temu en McDonald’s. Maar sommige psychiaters zetten vraagtekens bij de focus op het woord ‘verslaving’ in deze context. „Het risico is dat de term dan zó breed wordt gebruikt dat hij betekenisloos wordt”, waarschuwt Hilgo Bruining, hoogleraar kinderpsychiatrie aan het Amsterdam UMC. Hij pleit ervoor om dit soort verkooptrucs en economische verschijnselen veel breder te bevragen, bijvoorbeeld als het gaat over hoe kinderen opgroeien tot gezonde en weerbare volwassenen.

En dan niet omdat ze mensen per se „verslaafd” maken, dat verschilt namelijk sterk per individu. „Maar omdat ze onderdeel zijn van een heel web aan factoren in de maatschappelijke omgeving die de psychische ontwikkeling beïnvloeden.”

Bruining vervolgt: „We weten bijvoorbeeld hoe belangrijk het is voor de ontwikkeling van kinderen dat ze leren om te gaan met frustraties, uitstel van beloning, het leren beheersen van begeertes. Dat is waar een gezonde ontwikkeling en opvoeding grotendeels om draaien.”

Daarom vindt hij dat dit probleem over veel meer gaat dan alleen ‘groeiverslaving’. Eigenlijk zijn economische idealen en normen een cruciale factor in hoe we kinderen laten opgroeien, zegt hij. „Maar ook een blinde vlek. En daar hebben we het in de psychiatrie eigenlijk nooit goed over gehad.” Kinderen zijn vanaf jonge leeftijd doelwit van de groei-economie, via TikTok, het sparen voor speelgoed bij de boodschappen, maar ook het aanschaffen van bijles voor topprestaties op school, zegt hij.

Naast de kwetsbaarheid voor verslavingen zou het maatschappelijke gesprek meer moeten gaan over die economische normen die overal in de omgeving tot uiting komen, vindt Bruining, zeker nu die economische normen zo duidelijk ten koste gaan van klimaat en planeet: „Waarom vinden wij het blijkbaar zo moeilijk om daar een andere levenswijze tegenover te stellen of er afstand van te nemen?” Het antwoord daarop is natuurlijk complex. „Maar belangrijker dan we durven toegeven.”

Psychologisch probleem

Omdat de groeidwang in de economie niet alleen een individueel psychologisch probleem is, kijken onderzoekers ook naar allerlei systeem-factoren voor de oplossingen.

Kees Cools en Liesbeth Feikema doen in hun paper in ESB een aantal concrete voorstellen voor economische beleidsmaatregelen die groeiverslaving kunnen tegengaan. Zo zien zij wel wat in een algemeen reclameverbod om op die manier manipulatie door bedrijven de kop in te drukken, en stellen ze fiscale hervormingen voor, zoals een progressieve winstbelasting, een belasting die procentueel hoger wordt naarmate een bedrijf meer winst maakt, om zo te voorkomen dat bedrijven zich blijven richten op eindeloze groei van winst – waardoor ze zich immers uiteindelijk steeds manipulatiever gedragen.

Dat zijn geen maatregelen die morgen meteen politiek haalbaar zijn, erkent Cools zelf ook. Want met het reguleren van bedrijven is de innerlijke leegte die mensen volgens psychiaters kwetsbaar maakt voor verslavingen nog niet opgelost: „Voor een duurzaam herstel van verslaving moet de oorzaak van de psychosociale ontwrichting zélf worden aangepakt”, zegt Cools. „Het gaat dan om het hervinden van onderlinge verbondenheid en het zoeken naar zingeving. Pas dan kan de cirkel doorbroken worden.”

Makkelijke uitwegen uit de groeiverslaving zijn er niet, kortom. Het beantwoorden en aangaan van die grote vraagstukken is taai, duurt lang en is confronterend. Het is in elk geval een stuk lastiger dan een app openen en aan een virtueel roulettewiel draaien voor een lekkere snelle korting.

Delen

Mail de redactie

Goedemorgen!

Het kost wat om je bank te reorganiseren. 96 miljoen euro in een jaar tijd, om precies te zijn, voor de Volksbank. Het zogeheten ‘Transformatieprogramma’ van de bank drukte de winst van de Volksbank vorig jaar behoorlijk, evenals een herstelplan voor de bestrijding van fraude en criminaliteit. Dat kostte 145 miljoen euro, zo blijkt uit vanochtend gepubliceerde jaarcijfers. Samen met nog wat incidentele dingen, zoals door toezichthouder De Nederlandsche Bank opgelegde bestuurlijke boetes, ging dat allemaal af van de winst van de bank, die vorig jaar uitkwam op 144 miljoen euro. Fors lager dan de winst van 431 miljoen euro in 2023. ‘Onderliggend’ was de winst van de bank overigens ongeveer even groot: 429 miljoen euro.

Een greep uit het overige nieuws van vanochtend:

• Na de bevestiging door Donald Trump, gisteravond, dat hij met „wederkerige” importtarieven zou komen voor handelspartners die de VS zouden benadelen, was er op de Aziatische aandelenmarkten een zekere opluchting voelbaar. Beleggers schatten in dat er onderhandelingsruimte mogelijk is met de regering-Trump. En dat lijkt een juiste inschatting. Vannacht beloofde Taiwan meer investeringen in de VS, zei Vietnam meer uit de VS te zullen importeren en straalde de Indiase president Modi, op bezoek bij Trump, ook optimisme uit over een bilaterale handelsdeal met de VS. We kunnen weer eens concluderen: dreigen met heffingen brengt in elk geval de gesprekken op gang.
• Schiphol verwerkte in totaal 473.815 vluchten in 2024. Daarmee komt de Amsterdamse luchthaven weer in de buurt van de 496.826 vluchten in 2019, het laatste jaar voordat de coronapandemie toesloeg en de wereldwijde luchtvaart keihard raakte, zo meldt het ANP op basis van jaarcijfers.
• Een opvallend arbeidsmarktcijfer van het Centraal Bureau voor de Statistiek, vanochtend: Het aantal vacatures nam in het vierde kwartaal van 2024 toe met zo’n 7.000, terwijl het aantal werklozen gelijk bleef. De arbeidsmarkt werd hierdoor opeens weer krapper – terwijl de krapte in de voorgaande kwartalen vrijwel steeds afnam.
• De vraag naar elektriciteit stijgt tot en met 2027 jaarlijks wereldwijd met bijna 4 procent, zo voorspelt het Internationaal Energieagentschap (IEA). Dat is evenveel als de jaarlijkse huidige consumptie van Japan. De groei komt voort uit de industrie, uit de vraag naar airconditioning en door datacentra. Opkomende landen zijn verantwoordelijk voor 85 procent van de groei.

Groot was de teleurstelling bij toenmalig minister Eric Wiebes (VVD, Economische Zaken) toen Unilever in 2020 liet weten zijn hoofdkantoor tóch naar het Verenigd Koninkrijk te verplaatsen. Twee jaar daarvoor nog dacht Nederland, na een lijvige wervingscampagne, beet te hebben. Unilever kondigde toen aan zijn duale structuur te vereenvoudigen door voor één hoofdkantoor te kiezen, in Rotterdam. Daar moest het levensmiddelenconcern op terugkomen, onder druk van Angelsaksische aandeelhouders. Als goedmakertje werd Wiebes een belofte gedaan: als Unilever ooit de voedingsactiviteiten zou afsplitsen, zouden die beslist in Nederland terechtkomen.

Vijf jaar later is het zover en dit keer houdt Unilever wel woord, bleek donderdag. De ijsjesdivisie, bekend van merken als Ola (met onder andere Cornetto en Magnum) en Ben & Jerry’s, wordt via een beursgang verzelfstandigd en krijgt inderdaad een hoofdkantoor in Nederland. Of eigenlijk: houdt het hoofdkantoor hier, want de divisie is al jaren gevestigd in Nederland, eerst in Rotterdam en sinds vorig najaar in Amsterdam.

Daaraan ging, zo schrijft het „verheugde” kabinet donderdag in een reactie, „regelmatig” overleg met Unilever aan vooraf. Huidig minister van Economische Zaken Dirk Beljaarts (PVV) stelt dat „een belangrijke economische activiteit behouden blijft voor Nederland” en noemt het nieuwe bedrijf „een potentiële top-10-speler binnen de AEX-index”.

Het afgesplitste bedrijf, dat nog geen naam heeft, krijgt namelijk een hoofdnotering aan de Amsterdamse beurs en zal ook worden verhandeld op de beurzen in Londen en New York. Om Nederland en het Verenigd Koninkrijk kon het concern nauwelijks heen, al reageerde Beljaarts’ Britse collega Jonathan Reynolds teleurgesteld. „Ik had graag gezien dat Unilever voor een hoofdnotering in het Verenigd Koninkrijk had gekozen.”

De notering in de Verenigde Staten zou er volgens zakenkrant Financial Times onder meer zijn gekomen na aandringen van de activistische aandeelhouder en commissaris bij Unilever, Nelson Peltz. Unilever zelf houdt het op een technische keuze voor beurzen waarop het nu zelf al genoteerd staat.

In Nederland werken 450 mensen voor de ijstak, op een totaal van 18.000 wereldwijd. Deze divisie leverde 8,3 miljard euro omzet op in 2024.

Inkrimpen voedingstak

Heel verrassend is het nieuws over de beursgang niet. Afgelopen voorjaar liet Unilever al weten de ijsdivisie te willen verzelfstandigen. De vraag was hoe dat ging gebeuren. Het bestuur meldt donderdag te hebben gekeken naar onder meer „opties met het maximale rendement voor aandeelhouders” en „uitvoerbaarheid voor eind 2025”. Maar al eerder meldde Financial Times dat er ook is gepoogd een koper te vinden voor het bedrijfsonderdeel, maar dat dat niet gelukt is.

Dat kan te maken hebben met de reden waarom Unilever de ijsjes van de hand wil doen: het logistieke proces rond de productie is complex. IJsjes moeten gekoeld worden bewaard, in tegenstelling tot veel andere voedselactiviteiten (zoals bij het merk Knorr). Ook is de productie vatbaar voor seizoensgrillen: in een natte lente en zomer wordt er minder ijs verkocht.

Eerder koos Unilever ervoor zich te richten op de dertig sterkste merken die flinke groeipotentie hebben. Dat betekende al het afscheid van een deel van de voedingstak, waarop het bedrijf 1 miljard euro wil besparen. Merken als Unox en Zwan (beide naar Zwanenberg Food Group) evenals Conimex (naar het Finse Paulig) werden vorig jaar al verkocht. Ook De Vegetarische Slager zou in de etalage staan.

De beursgang van de ijsdivisie verloopt niet volgens een traditioneel patroon waarbij beleggers vooraf kunnen inschrijven. Aandeelhouders van Unilever krijgen evenveel stukken in de ijsjesonderneming als ze nu al aandelen in het Britse levensmiddelenconcern hebben. Ze worden zo in feite gecompenseerd voor het wegvallen van dit deel van de omzet bij het moederbedrijf. De aandelen kunnen vervolgens na notering wel op de beurs worden verhandeld.

Topman van de ijsjes wordt een oude bekende uit het Nederlandse bedrijfsleven: Jean-François van Boxmeer. Die gaf eerder bijna vijftien jaar leiding aan Heineken. Van Boxmeer is momenteel onder meer president-commissaris bij het Britse telecombedrijf Vodafone.

Flink meer marketing

Het nieuws over de beursgang kwam donderdag bij de presentatie van de jaarcijfers van Unilever over 2024. Die vielen beleggers niet mee. De omzet steeg weliswaar met 1,9 procent naar bijna 61 miljard euro, maar de verkoop van producten bleef met een stijging van 4,2 procent achter bij de verwachtingen. De nettowinst lag met 6,4 miljard euro ruim 10 procent lager dan in 2023.

Oorzaak van de achterblijvende verkopen is volgens topman Hein Schumacher te vinden in de teruglopende uitgaven door consumenten. Die zullen nog niet snel aantrekken. „De marktgroei, die in 2024 vertraagde, zal naar verwachting in de eerste helft van 2025 zwak blijven.”

Onder meer de hoge inflatie in Europa en verslechterde economische omstandigheden in China zorgden ervoor dat klanten eerder kozen voor huismerken boven A-merken.

Om de consument terug te winnen investeerde Unilever fors in marketing. De uitgaven daaraan stegen in 2024 met 900 miljoen euro, tegen een toename van 600 miljoen euro in de tweede helft van 2023. Van elke euro die werd verdiend, ging vorig jaar 15 cent op aan marketing. Het budget daarvoor was in de afgelopen tien jaar niet zo hoog als in 2024. Woensdag liet Heineken ook al weten dat het fors meer had moeten investeren in campagnes om klanten terug te winnen.

Delen

Mail de redactie