De cao-onderhandelingen bij de Nederlandse Spoorwegen zijn geklapt. Na negen gespreksronden in vier maanden zijn de vakbonden donderdagmorgen uit de vergadering met de NS-directie gelopen.
Ervaren treinreizigers weten wat dat betekent: er dreigen opnieuw stakingen op het spoor. De VVMC, de grootste spoorwegvakbond, gaat zijn leden raadplegen over acties.
Ook FNV Spoor meldt stakingsvergaderingen te organiseren. Of het personeel de komende weken de treinen echt stilzet, en zo ja wanneer, is nog niet duidelijk.
De vakbonden zijn met name ontevreden over de loonsverhoging die NS biedt. De directie biedt gemiddeld 2,55 procent meer loon, in een cao voor 27 maanden. Henri Janssen van FNV Spoor noemt dat in tijden van „torenhoge” inflatie „echt onbegrijpelijk.” Daarnaast willen de bonden een betere regeling voor zwaar werk.
Het overgrote deel van de VVMC-leden liet al eerder weten de cao-voorstellen van NS onvoldoende te vinden. De huidige collectieve arbeidsovereenkomst liep af op 1 maart.
Liveblog Economieblog
De AEX is er weer bovenop: nog hoger dan vóór de heffingenchaos van Trump
De grote bedrijven van de aardbol overspoelen ons op dit moment met hun kwartaalcijfers. Bijna elke dag krijgen we daardoor wat meer inzicht in de gevolgen van het heffingenbeleid van de Amerikaanse president Donald Trump.
Extra boeiend is de auto-industrie, die al iets langer blootgesteld is aan heffingen dan andere sectoren. Veel grote namen hebben hun voorspellingen voor 2025 al geschrapt of omlaag bijgesteld als gevolg van heffingen. Vanochtend meldde het Japanse Toyota dat het voor april en mei een kostenpost van 1,25 miljard dollar verwacht als gevolg van het handelsbeleid van Trump. Voor heel 2025 denkt de grootste autobouwer ter wereld (meer dan 350.000 werknemers) 21 procent minder winst te behalen.
De toekomst is erg lastig te voorspellen, benadrukte topman Koji Sato. „Maar op dit moment gelden er heffingen, en die hebben we verwerkt in onze voorspellingen voor dit jaar.” Met andere woorden: de voorspellingen zijn ook maar gebaseerd op de weinige informatie die er nu is.
Toyota is een grote exporteur van auto’s richting de Verenigde Staten. Daar heeft het ook eigen fabrieken, maar niet voldoende om de gehele markt te bedienen. Op auto’s heeft Trump heffingen van 25 procent ingevoerd.
Op de economieredactie maakten we de afgelopen dagen een overzichtsstuk over wat de kwartaalcijfers van bedrijven tot nu toe zeggen over het beleid van Trump. Dat is hier te lezen:
Lees ook
Van Barbie tot Boeing: deze sectoren voelen de ‘Trump-dip’ nu al
Het is een klassiek dilemma. Als ondernemer moet je bouwen aan het heden, de activiteiten waar je nu je geld mee verdient, én aan de toekomst, waar straks de winst wordt gemaakt. ‘Run’ en ‘change’. Hoe combineer je dit op een slimme manier? Schrijver, onderzoeker en adviseur Scott Anthony adviseert ondernemers om te werken aan ‘dual transformation’. Dat is het perfectioneren van de bedrijfsvoering van vandaag én het creëren van de business van morgen, los van elkaar, maar met een intelligente verbinding.
Transformatie A
De eerste transformatie draait om het optimaliseren, herstructureren en moderniseren van wat vandaag werkt. Alles wat je doet om problemen voor je klanten op te lossen en waar je nu je geld mee verdient, probeer je voortdurend te verbeteren. Dat reikt verder dan alles een beetje sneller en goedkoper doen. Een van Anthony’s favoriete voorbeelden is Netflix. Dat ging van het verzenden van dvd’s per post, naar streaming en het produceren van eigen films en series. Netflix bedient nog steeds dezelfde markt, maar op een nieuwe manier.
Transformatie B
De tweede transformatie is het bouwen van start-ups naast het bestaande bedrijf. Het doel is om door te experimenteren te leren waar in de toekomst winst mee kan worden gemaakt. Binnen huidige of nieuwe markten. Anthony noemt als voorbeeld Amazon Web Services (AWS). Online warenhuis Amazon richtte zo’n 25 jaar geleden een intern bedrijfsonderdeel op voor snelle, flexibele toegang tot computeropslag en rekenkracht. Omdat men zich realiseerde dat andere bedrijven weleens dezelfde behoefte konden hebben, werd in 2006 AWS gelanceerd. Nu is dit wereldwijd de grootste aanbieder van online computerdiensten, met een omzet van 107,6 miljard dollar in 2024.
De brug tussen A en B
De grote uitdaging, stelt Anthony, is het vinden van een brug tussen transformatie A en B. Dat doe je door op zoek te gaan naar unieke, bestaande capaciteiten binnen je bedrijf en deze in te zetten bij het werken aan de toekomst. Zoals Amazon deed met zijn ervaring in cloudcomputing. Een ander mooi voorbeeld is het Japanse bedrijf Fujifilm. Ooit groot in filmrolletjes, is het bedrijf nu onder meer succesvol in cosmetica. Verbindende schakel? Kennis en kunde rond het eiwit collageen. Dat is niet alleen een grondstof voor filmrolletjes, maar ook het belangrijkste bestanddeel van de menselijke huid.
Dus? Als ondernemer moet je (A) het bestaande optimaliseren én (B) nieuwe dingen proberen. Behandel deze twee transformaties als gescheiden werelden. Heb je een groot bedrijf? Richt een apart team of nieuw bedrijf op. Onderneem je in je eentje? Reserveer een vast dagdeel per week voor het werken aan je toekomst. Maar – belangrijk advies – zorg wél dat B gebruikmaakt van de unieke kennis en ervaring van A. Dat levert een groot voordeel op ten opzichte van de concurrentie.
Zo combineer je ‘run’ en ‘change’ en bouw je aan de volgende versie van je onderneming.
Ben Tiggelaar schrijft wekelijks over persoonlijk leiderschap, werk en management.
De Ieren lobbyen binnen de EU om sociale mediaplatformen verplicht te gaan laten checken of adverteerders wel echt bestaan. In het Ierse voorstel zouden de platformen waarop wordt geadverteerd (denk Instagram, Facebook, TikTok, X, et cetera) moeten checken of de adverteerder wel een legitiem bedrijf is. Dat meldde de Irish Times gisteren, die het voorstel heeft ingezien, en wordt vandaag ook in de FTbesproken.
Het gaat om een amendement op een door de Europese Commissie voorgestelde regulering voor financiële transacties. Volgens dat voorstel moeten banken en andere betaaldienstverleners klanten die in dit soort scams zijn getrapt onder voorwaarden hun geld teruggeven.
Ik kan niet direct beoordelen hoe kansrijk de Ierse lobby én de voorgestelde methode zijn, maar het debat is interessant en relevant. Wie heeft welke verantwoordelijkheid bij het bestrijden van de enorme hoeveelheid nepadvertenties, nepbedrijven, nepbeleggingssites en ‘testimonials’ van bekende mensen die daar in werkelijkheid niets mee te maken hebben?
Natuurlijk moeten internetgebruikers alert en voorzichtig zijn, zeker als het transacties en beleggingen betreft, maar met de steeds geraffineerdere trucs (dank AI!) kun je het mensen ook amper kwalijk nemen dat de criminelen soms succesvol zijn. Misschien niet gek om dan ook te kijken naar andere partijen die de fraude onbedoeld helpen uitvoeren.
Duitse supermarkten lokken Nederlandse klanten. Retailwebsite Distrifood ging op tournee en zag dat supermarkten over de grens Nederlandse koopjesjagers weten te trekken.
Over de grens bij Oeding, vlakbij het Gelderse Winterswijk, zagen de Distrifooders dat in het Nederlands tabak wordt aangeprezen (11 euro voor een pakje halfzware Drum). Bij supermarkt Rewe staat een Nederlands bord dat Nederlanders aanmoedigt de app van Rewe te downloaden. Bij Edeka in Bocholt zou 60 procent van de klanten uit Nederlanders bestaan.
De grenshandel gaat overigens twee kanten op. Veel Duitsers gaan naar de discounter Prijshamer (“Immer günstig!”) in Winterswijk voor goedkopere koffie en paracetamol.
De aanname dat een kar vol boodschappen in Nederland duurder is dan Duitsland en België, klopt niet, blijkt uit prijsvergelijkingen van de Europese Commissie waarover NRC eerder schreef. Nederlanders profiteren ervan dat supermarkten in Nederland relatief veel aanbiedingen hebben.
De omzet komt dan ook voor een steeds groter deel uit promotieacties. Ook het Distrifood-artikel laat weer zien: voor ‘knalprijzen’ rijden Nederlanders graag een stukje om.
“Een belangrijke handelsdeal met een groot en zeer gerespecteerd land.” Trump kondigde het zelf gisteren al aan op Truth Social. The New York Times schreef als eerste dat het om een verdrag met het Verenigd Koninkrijk zou gaan. Dat zou dan het eerste land zijn waarmee Trump een overeenkomst sluit. „DE EERSTE VAN VELE!!!”, riep Trump erbij. Een lawaaiig begin van de dag.
Wat verder deze ochtend opvalt:
Minder zzp’ers, meldt het Centraal Bureau voor de Statistiek. In het eerste kwartaal van dit jaar daalde het aantal zelfstandigen zonder personeel met 28.000 ten opzichte van vorig jaar, op een totaal van ongeveer 1,2 miljoen. Het is voor het eerst sinds 2013 dat minder mensen voor zichzelf werken. De sterkste daling zit bij mensen met een technisch beroep. De daling heeft te maken met de Belastingdienst die vanaf 1 januari de wet tegen schijnzelfstandigheid opnieuw handhaaft.
Meer CBS-nieuws: consumenten hebben in maart meer geld uitgegeven dan een jaar eerder. De totale consumptie lag 0,9 procent hoger dan in maart 2024. In februari gaven consumenten 2,2 procent meer uit.
Een waarschuwing aan beleggers van de grootste obligatiebelegger Pimco in de Financial Times: “Geloof Trump. Hij gelooft in heffingen”, dat zegt het hoofd beleggingen Dan Ivascyn van Pimco. Beleggers die denken dat Trump op zijn schreden zal terugkeren, vergissen zich. “De kans op een recessie is in jaren niet zo groot geweest.” Pimco gaat in elk geval alvast op zoek naar andere markten.
Weight Watchers staat op omvallen. Het afslankbedrijf uit 1963 legt het af tegen de medicijnen waarmee mensen gewicht verliezen, in plaats van door een dieetprogramma te volgen. In de VS heeft Weigth Watchers uitstel van betaling aangevraagd. Het moet bijna 1,2 dollar aan schulden kwijt om door te kunnen.
Mensen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering komen slecht uit met de hervorming van de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning), berekende budgetteringsorganisatie Nibud. Mensen die nu geld krijgen voor aanpassingen in huis, dagbesteding of andere ondersteuning moeten straks een eigen bijdrage betalen die kan oplopen tot meer dan 300 euro per maand – nu nog 21 euro. Ook mensen met een lager dan modaal of wisselend inkomen zullen dit voelen.
Wat zou de Fed doen? We hadden het er gisteren over op de redactie: hoe kan de Amerikaanse centrale bank het beste laten zien onafhankelijk te beslissen over de rente? De Fed bleek Trumps druk te weerstaan om de rente te verlagen en hield die ongewijzigd, schreef redacteur Mark Beunderman gisteravond. De beurs haalde opgelucht adem: graadmeter S&P 500 sloot 0,43 procent hoger.
Liveblog Economieblog
EU dreigt Amerika met 100 miljard aan nieuwe heffingen, onder meer op Boeing-toestellen
‘Weet je, misschien hebben kinderen straks maar twee poppen in plaats van dertig. Die kosten dan misschien een paar dollar meer dan ze nu doen. Maar iemand heeft ook geen 250 potloden nodig, aan vijf heb je er genoeg.”
Donald Trump was zich er vorige week van bewust dat zijn importheffingen zelfs kinderen gaan raken. De man die zelf achttien golfbanen bezit probeerde de gevolgen te bagatelliseren door de grootte van hun speelgoedvoorraad in twijfel te trekken. Deze week bleek dat Mattel inderdaad de prijzen van zijn Barbie-poppen gaat verhogen met een nog onbekend percentage. Ongeveer 20 procent van het speelgoed van het bedrijf dat bestemd is voor de Amerikaanse markt, komt uit China.
Het voorbeeld is tekenend voor de strijd om de beeldvorming die inmiddels is losgebarsten. Trump ziet ook dat het leven duurder wordt in de VS, maar poogt het belang van sommige gevolgen te relativeren. Toch is de stroom aan slecht nieuws vanuit Amerikaanse bedrijven nauwelijks nog te missen.
De afgelopen weken bleek bij de presentatie van de kwartaalcijfers van grote Amerikaanse en Europese bedrijven dat resultaten fors onder druk staan. Met name Amerikaanse ondernemingen trokken eerder geuite winstverwachtingen terug, schortten aandeleninkoopprogramma’s op of weigerden vooruitzichten te verhogen na goede resultaten. Ze verwezen bijna unaniem naar de handelspolitiek van Trump als boosdoener.
Lees ook
De eerste effecten van Trumps handelsoorlog zijn al zichtbaar
Neem Adidas. Een winstgroei van 155 procent in vergelijking met de eerste drie maanden van 2024. Een omzetgroei in de dubbele cijfers. Elk bedrijf zou met zo’n rapport de verwachtingen voor de rest van 2025 verhogen. Maar Adidas niet. Topman Bjørn Gulden: „In een normale wereld hadden we onze verwachtingen voor zowel de inkomsten als winst voor de rest van het jaar zeker verhoogd.”
Maar normale wetmatigheden gaan momenteel niet op voor de markt. Kijk maar naar de Amerikaanse volatiliteitsindex VIX. Die meet de beweeglijkheid van Amerikaanse aandelen in de komende dertig dagen. In de eerste week van april schoot die naar 52, een peil dat al sinds de eerste coronalockdown niet meer was bereikt. Inmiddels is de graadmeter ietwat gedaald, maar nog altijd schiet de VIX bij elk groot heffingsnieuws naar bovengemiddelde niveaus.
De vrees voor een Amerikaanse recessie waart rond. Zo bleek begin mei dat de Amerikaanse economie in het eerste kwartaal met 0,3 procent gekrompen was, waar het voorafgaande kwartaal nog een groei van 2,6 procent kende. Het consumentenvertrouwen bevond zich in april op het laagste niveau in dertien jaar tijd.
Dataverzamelaar FactSet turfde dat in april bij cijferpresentaties van bedrijven uit de index van de grootste Europese bedrijven, de Stoxx Europe 600, importheffingen 223 keer onderwerp van gesprek waren. In maart was dat 115 keer.
De onrust die je al langer proefde op de markt, zie je nu ook terug in de echte cijfers
„De onrust die je al langer proefde op de markt, zie je nu ook terug in de echte cijfers”, zegt beleggingsanalist Niels Koerts van Stockwatch.nl. „Wat gebeurt er als iedereen roept dat er een recessie komt? Dan zijn mensen voorzichtiger met uitgeven. Vooral bedrijven die direct leveren aan consumenten hebben daar nu al last van.”
Lees ook
Hoe Trumps economische onzekerheid bedrijven en beleggers in haar greep houdt
Nu het kwartaalcijferseizoen op zijn eind loopt kan ook de balans worden opgemaakt. Welke bedrijven hebben al het meest te lijden onder de door Trump gestarte handelsoorlog?
1. Auto-industrie
De wereldwijde auto-industrie werd in april wel omschreven als de kanarie in de kolenmijn van Trumps handelspolitiek. Heffingen van 25 procent op alle geïmporteerde auto’s gingen al aan het begin van die maand in. Dat was weken voordat algemene heffingen zouden gaan gelden op allerlei producten. Andere sectoren kregen zo een indruk van wat hun te wachten stond.
In Amerikaanse havens stapelden zich volgens de Financial Times auto’s op
Sommige autofabrikanten zonder productielocaties in de Verenigde Staten staakten al begin april hun export naar de VS, zoals Audi en Jaguar Land Rover. Stellantis (waaronder Fiat, Chrysler, Opel) legde direct een aantal (onderdelen)fabrieken stil in de VS, Canada en Mexico. In Amerikaanse havens stapelden zich volgens de Financial Times auto’s op: deze zijn al wel aangekomen in het land, maar autofabrikanten sturen ze expres nog niet langs de douane. Ze hopen dat later te doen, als de heffingen eventueel weer van tafel zijn.
De afgelopen weken bleek uit de kwartaalcijfers meer over de impact. Porsche meldde dat het in april en mei verwacht 100 miljoen euro aan kosten te maken die samenhangen met heffingen: het bedrijf heeft de prijzen nog niet verhoogd en neemt de heffingen dus tot nu toe voor eigen rekening. Het Duitse luxemerk heeft geen Amerikaanse fabrieken, en is ook niet van plan die te bouwen – Porsche is made in Germany. Het bedrijf uit Stuttgart verlaagde voor de tweede keer in twee maanden de verwachtingen voor 2025.
Lees ook
De Amerikaanse maakindustrie ging ten onder aan haar eigen zelfvoldaanheid
Dat kwam sterk overeen met berichten van andere grote merken als General Motors, Mercedes en Volvo. Zij schrapten stuk voor stuk hun vooruitzichten voor 2025: de situatie is te onduidelijk om enige voorspelling te kunnen doen. Bij Volvo daalde de winst ruim 60 procent. Eerder maakte het automerk al bekend dat het van plan is de productie bij een bestaande fabriek in de Verenigde Staten uit te breiden. Dinsdag meldde Ford dat het verwacht dat de winst over 2025 1,5 miljard dollar lager zal zijn als gevolg van Trumps heffingen.
Wat de situatie voor autobouwers spannend maakt, is dat juist de VS lange tijd golden als relatief stabiele markt. Porsche had fors ingezet op de Amerikaanse markt omdat het marktaandeel in China onder druk staat.
Vorige week was er wel één goed bericht voor de sector. Een van de onzekerheden waar de auto-industrie mee worstelt, zijn mogelijk aanvullende heffingen op auto-onderdelen. Deze stelde Trump afgelopen week plotseling uit, na een uitgebreide lobby van de industrie.
2. Consumentenproducten
„Ik herinner me nog de tijd dat politici traag waren en bedrijven snel”, verzuchtte Jesper Brodin onlangs in gesprek met krant FT. De topman van IKEA-moederbedrijf Ingka stelde dat zijn grootste uitdaging momenteel bestaat uit het reageren op marktomstandigheden die elk moment kunnen veranderen. „Het is niet te doen voor een bedrijf met de omvang van IKEA om de strategie binnen deze tijdspanne aan te passen.”
IKEA is niet het enige bedrijf waar ze zien hoe de markt aan het veranderen is. Zo zag McDonald’s al in de eerste maanden van het jaar dat klanten minder uitgeven aan hamburgers en friet. De fastfoodketen beleefde met een verkoopdaling van 3,6 procent ten opzichte van dezelfde periode in 2024 het slechtste kwartaal sinds de eerste covid-maanden. „Geopolitieke spanningen hebben bijgedragen aan de economische onzekerheid en het consumentenvertrouwen sterker gedrukt dan we hadden verwacht”, zei topman Chris Kempczinski.
Trump wil met zijn politiek bedrijven verleiden terug te keren of te herinvesteren in de VS. Kledingketen Primark is daar best toe bereid, zei topman George Weston van moederbedrijf Associated British Food onlangs. „Maar we zullen pas activiteiten daarheen verplaatsen als we zekerheid hebben over de positie van verschillende toeleveranciers ten opzichte van de VS.” Met andere woorden: als toeleveranciers uit landen komen die te maken hebben met hoge heffingen, is het voor Primark minder aantrekkelijk productie te verhuizen naar de VS.
Zulke voorbehouden zie je overal. Het op een na grootste bedrijf ter wereld, Apple, stelt dat het als gevolg van de importheffingen voor 900 miljoen dollar (792 miljoen euro) aan extra kosten maakt. Dat staat gelijk aan de verkoop van 1,1 miljoen exemplaren van de iPhone 16. „Maar dan gaan we er wel van uit dat de omstandigheden gelijk blijven (lees: niet nog slechter worden)”, zei topman Tim Cook.
Het Zuid-Koreaanse elektronicamerk Samsung boekte 20 procent meer winst in het afgelopen kwartaal maar durft geen voorspelling te doen voor het huidige kwartaal. Voedsel- en levensmiddelenbedrijven als Kraft Heinz en Procter & Gamble worstelden afgelopen jaar al met een consumentenvoorkeur richting goedkopere merken door de inflatie. Verdere onzekerheid leidt tot waarschuwingen voor een mindere periode.
3. Toerisme
Reisbureaus signaleren het al even, maar ook uit de cijfers bleek vorige maand: het aantal vakantietrips naar de VS vanuit West-Europa neemt af. In maart daalde het aantal reigers naar de VS vanuit dat gebied met 17 procent. Luchtvaartmaatschappijen voorzien een grote klap.
Het Amerikaanse Delta Airlines zag zich genoodzaakt de verwachtingen voor de rest van het jaar in te trekken. De groei in de vraag naar reizen naar de VS, met name zakelijke reizen, is „grotendeels gestagneerd”, liet het bedrijf weten. Eerder liet de luchtvaartmaatschappij nog weten een recordjaar te verwachten. American Airlines en Southwest Airlines gaven soortgelijke waarschuwingen af.
Budgetmaatschappij Ryanair dreigde vorige week af te zien van een bestelling van honderden toestellen bij vliegtuigbouwer Boeing als die door de heffingen duurder worden. Ryanair zei in het Chinese Comac een potentieel alternatief te hebben gevonden. Met de bestelling is 30 miljard dollar gemoeid. De Europese concurrent Airbus liet aan afnemers weten dat zij zullen opdraaien voor extra kosten die gemaakt moeten worden voor het importeren van onderdelen naar de Amerikaanse fabriek in Alabama.
Als er minder toeristen voor de VS kiezen, heeft dat ook gevolgen verderop in de keten. Hotelbedrijf Hilton moest de vooruitzichten bijstellen en hoopt nu quitte te draaien, waar eerder nog een omzetgroei tot 3 procent verwacht werd. Verhuurplatform Airbnb merkt dat klanten wachten met boeken tot vlak voor hun reis, en waarschuwde alvast voor beperkte groei in het tweede kwartaal.
4. Nederlandse bedrijven
Elk gesprek tussen bestuurders van AEX-bedrijven en journalisten begint er de laatste weken mee. Wat merkt de onderneming al van de Amerikaanse importheffingen? Maar waar veel Europese en Amerikaanse bedrijven vrij uitgesproken zijn, lijkt het in de Nederlandse bestuurskamers nog rustig te zijn.
Lees ook
Philips gaat impact handelsoorlog voelen
Philips was deze week nog een van de meest uitgesproken bedrijven, met een te verwachten schadepost van 250 tot 300 miljoen euro dit jaar. Het zorgconcern produceert weliswaar lokaal in de Verenigde Staten, maar onderdelen komen deels van buiten. Het bedrijf verschuift een groter deel van de productie naar de VS, maakte topman Roy Jakobs bekend.
Lees ook
Kwartaalcijfers: Fugro voelt de impact van Trumps beleid
Ook in de energiesector kampt een Nederlands bedrijf met de gevolgen van Trumps beleid. Dat de president geen fan is van windparken op zee, is geen verrassing. Zijn motto op het gebied van energie: drill, baby, drill. Veel bedrijven die aanvankelijk inzetten op duurzame energiebronnen, staan daardoor in de wachtstand. De Nederlandse beursgenoteerde bodemonderzoeker Fugro heeft daaronder te lijden. Het bedrijf onderzoekt wereldwijd voor klanten bijvoorbeeld de zeebodem, om advies te geven over funderingen en constructies. De omzet in het eerste kwartaal nam al met 11 procent af naar 450 miljoen euro en er is inmiddels ook een winstwaarschuwing gegeven.
Andere bedrijven kwamen niet met schattingen van schade, en kijken de economische ontwikkelingen liever nog even aan. Wel zei Heineken-topman Dolf van den Brink bijvoorbeeld al dat hij niet zo snel productie naar de VS zal verplaatsen. „Een brouwerij zet je niet zomaar even op een andere plek.”
Bovendien waarschuwde de bierbrouwer, net als onder meer Porsche en softwarebedrijf SAP, voor het effect van een sterker wordende euro ten opzichte van de dollar. Bepaalde producten en diensten worden zo duurder voor Amerikaanse consumenten en dat maakt ze minder aantrekkelijk om te kopen. Dat effect komt boven op de heffingen en kan Heineken dit jaar 180 miljoen aan nettowinst kosten, liet het bedrijf weten.
Financieel bestuurder van SAP Dominik Asam voegde daar later aan toe dat elke dollarcent die extra betaald moet worden voor een euro, het softwarebedrijf 30 miljoen aan omzet op jaarbasis kost. „Dit zijn allemaal effecten van de Amerikaanse handelspolitiek”, zegt beleggingsanalist Koerts. „De economische dip die dit veroorzaakt kun je met recht wel de Trump-dip noemen.”
‘Dit heet de vieze ruimte”, zegt Prins Doornekamp (53), oprichter van NOWOS. „De hele vloer ligt vol.”
Het lijkt of het zwart gesneeuwd heeft in deze hal in Amersfoort. Een tiental jonge mannen buigt zich over accu’s van deelscooters. Met schrapertjes duwen ze siliconenplastic uit batterijen. Zwart gruis valt op hun werkblad, op hun schoot, op de vloer. De batterijen zijn volgespoten met de siliconen. „Hier zie je dat accu’s niet ontworpen zijn om gerepareerd te worden”, zegt Doornekamp.
NOWOS in Amersfoort roeit tegen de stroom in. Terwijl de circulaire economie elders niet van de grond komt, en sinds begin vorig jaar elf plasticrecyclers failliet gingen, groeit NOWOS juist. Het repareert sinds 2020 op grote schaal accu’s van elektrische bromfietsen, fietsen en zitmaaiers. Vorig jaar ging het om 90.000 batterijen. Klanten zijn onder andere Swapfiets, deelfiets- en scootermerken en grote fietsenmakersketens. NOWOS opende een vestiging bij het Franse Lyon, en begint er binnenkort een in Polen.
Voorheen werd de batterij van een elektrische fiets meestal vervangen, of de fietsenmaker kluste er zelf wat aan om ’m weer aan de praat te krijgen. Reparatie van batterijen scheelt in het gebruik van kunststoffen en metalen. Zoals lithium, nikkel en kobalt, dat vooral in Congo wordt gedolven, vaak onder slechte werkomstandigheden.
Goedkope oplossing
De batterijen waar NOWOS zich mee bezighoudt, worden geproduceerd in China. Over reparatie is vaak niet goed nagedacht, zoals te zien is in deze „vieze ruimte”. Meestal hoeven van de scooteraccu’s enkel de communicatiepoorten vervangen te worden. Een eenvoudig klusje, ware het niet dat die poorten verscholen liggen achter een dikke laag siliconenschuim. Dat is om de batterij te beschermen tegen vocht, zegt Doornekamp. „Een goedkope oplossing, ze hadden ook eenvoudig een betere behuizing kunnen smaken.”
Doornekamp kruipt moeiteloos in het hoofd van de accuproducent. Hij was er namelijk zelf een. Na zijn afstuderen werkte hij aan chips bij Philips. Zijn interesse in batterijen werd gewekt toen hij niet tevreden was over de batterij in zijn motorfiets. In zijn tuinschuur knutselde hij zelf een betere in elkaar; lichter en sneller te laden.
De communicatiepoorten van accu’s liggen vaak verscholen achter een dikke laag siliconenschuim. Dat verandert tijdens het repareren in zwart gruis.
Doornekamp richtte in 2007 Super B op, producent van lithium-ijzerfosfaatbatterijen voor onder meer vaartuigen en motorsport. Hier kreeg hij vragen van klanten over de levensduur van zijn batterijen. Wat moesten ze er daarna mee? „Wij hadden eigenlijk geen oplossing. Daar lag ook niet onze focus. Die lag bij het produceren van nieuwe accu’s.”
In 2017 verkocht Doornekamp zijn bedrijf. Om zich te bezinnen op zijn toekomst, ging hij zes weken met zijn boot weg. Op de terugweg vanuit Frankrijk voer hij langs recyclingbedrijven tussen IJmuiden en Amsterdam. Hier ligt de toekomst, dacht hij.
Hij zocht contact met Jan Bartels, voormalig directeur van Stibat, een stichting die inzameling en recycling van batterijen wil bevorderen (later opgegaan in stichting Open). Terwijl ze de mogelijkheden van een batterijrecyclingbedrijf onderzochten, kregen ze een andere vraag: konden ze ook repareren? Doornekamp nam vijf accu’s mee naar hun kantoor, destijds een kamertje met twee bureaus. „Ik ben er een week aan gaan zitten. Repareren, alles goed documenteren. Het bleek eigenlijk best mee te vallen.”
Als een batterij kapot is, zegt Doornekamp, functioneert de kern, de cellen, meestal nog prima. Het probleem zit ergens eromheen: de laadpoort is kapot, draden gebroken, de behuizing gescheurd. „We kunnen ongeveer 90 procent van de batterijen repareren. En van de rest kunnen we onderdelen hergebruiken.”
Als nieuw
In een grote opslaghal rijden heftrucks af en aan. Batterijen komen er in grote dozen binnen, vaak afkomstig van fietsenmakersketens. In andere hallen buigen werknemers – allen man – zich over de batterijen, elk in een eigen werkstation met schroevendraaiers, nijptangen, warmeluchtpistolen en tape.
Met een elektrische schroevendraaier maakt Lennart Nieuwland (29) schroefjes los van een deelfietsbatterij. „De poort is beschadigd. Ik moet de hele batterij openmaken om de uitgang te vervangen.”
Nieuwland werkte voorheen in de installatie van zonnepanelen, zegt hij, maar „dat gaat in Nederland niet meer zo goed”. Hij zocht een andere technische baan in Amersfoort, en kwam bij NOWOS terecht. Met een batterij is hij gemiddeld twintig minuten bezig, zegt hij.
Als hij klaar is, wrijft hij met een doekje over de behuizing. „Is die beschadigd?”, vraagt hij zich af. „Nee, alleen wat vies.” De batterij moet er zo goed als nieuw uitzien. „Soms vervangen we de behuizing na de reparatie, zodat de batterij er beter uitziet.”
Repareren blijft maatwerk. En mensenwerk; een reparatiebedrijf zal nooit hetzelfde ogen als de glimmende productiefaciliteiten waarin robots bijna al het werk doen. Toch werkt NOWOS wel aan automatisering. Zo leest zelfontwikkelde apparatuur automatisch de kwaliteit uit van de gerepareerde batterijen. Tientallen hangen er in stellingkasten. Rode draden verbinden ze met de uitleesapparaten, in groene cijfers knipperen de meetgegevens. „In het begin vroeg de klant: en, hoe was het met de batterij?”, zegt Doornekamp. „Nu willen ze alles weten, zoals hoelang de batterij waarschijnlijk nog mee zal gaan. Ze krijgen per batterij een meetrapport.”
De markt voor lithiumbatterijen is veel groter dan alleen die voor fietsen en andere kleine voertuigen. Producenten stoppen lithiumbatterijen overal in. Denk aan: zingende wenskaarten, vapes, lichtgevende stepjes of kleutersneakers. Maar op het terrein van dit kleine grut zal NOWOS zich niet begeven. Doornekamp: „Eigenlijk is de fietsaccu de ondergrens om reparatie nog economisch haalbaar te maken. Zelfs bij de accu van een boormachine met een verkoopprijs van de accu rond de 40 euro kan een reparatie niet uit.”
Brandgevaar
Niet alleen de businesscase moest goed zijn, ook de brandveiligheid. Nieuwland werkt nog maar kort bij NOWOS, maar maakte al eens mee dat een batterij begon te vonken in zijn handen.
Met lithiumbatterijen, zegt Doornekamp, is het niet de vraag óf je brand krijgt, maar wanneer. „Je krijgt er gewoon af en toe een.” Bij NOWOS ontvlamt gemiddeld eens per maand een accu.
Brandgevaar hoort bij lithiumbatterijen, zeker als ze defect zijn. Ze kunnen zomaar ontvlammen, tijdens opladen of reparatie. In Nederland vliegt gemiddeld twee keer per week een lithiumaccu in brand. Een brand in een lithiumbatterijfabriek in Zuid-Korea kostte vorig jaar zeker 22 mensen het leven.
Achter Nieuwland staat een waterbak, met een hark om de batterij erin te kunnen schuiven, gasmasker en handschoenen. Batterijen die binnenkomen, worden voordat ze zijn beoordeeld op de parkeerplaats bewaard in quarantainecontainers, met ingebouwde sensors en een sprinklerinstallatie.
„Een aantal accureparatiebedrijven is al meerdere keren afgebrand”, zegt Doornekamp. Dat is volgens hem een van de redenen dat producenten en fietsenmakers in het verleden huiverig waren om batterijen te laten repareren.
Bij NOWOS steken reparateurs veel tijd in uitgebreid administreren wat ze doen. Of in het vinden van precies hetzelfde type-onderdeel voor de batterij als het origineel – al zouden andere onderdelen ook volstaan. „Je kan ieder product wel repareren”, zegt Doornekamp, „maar de truc is dat de batterijen blijven voldoen aan de typegoedkeuring.” Dat betekent dat een product volgens de overheid voldoet aan de regels. Sommige grote fietsaccumerken willen desondanks niet meewerken aan reparatie, ook niet door NOWOS. In 2027 verandert dat mogelijk, als consumenten in Europa het recht krijgen hun fabrikant om reparatie te vragen.
Doornekamp hoopt dat de houding tegenover reparatie eerder verbetert. „Bij auto’s lukt het ook”, zegt hij. „BMW en Mercedes hebben een manier gevonden om auto’s te laten repareren volgens hun eigen kwaliteitsnormen, bijvoorbeeld bij hun eigen merkdealers. En ook daar geldt dat het professioneel moet: dit soort reparaties kan je gewoon niet doen in een schuurtje.”
De Europese Commissie werkt aan een nieuw pakket met invoerheffingen op Amerikaanse goederen van in totaal 100 miljard euro. Op de lijst, die de EU mogelijk donderdag openbaar maakt, staan onder andere toestellen van de Amerikaanse vliegtuigbouwer Boeing.
Dat schrijft de Financial Times woensdag. Brusselse bronnen bevestigen aan NRC dat het om een pakket ter waarde van 100 miljard gaat.
In eerste instantie dienen de nieuw aangekondigde heffingen vooral als drukmiddel in de gesprekken die de EU met de regering-Trump voert over de handelsoorlog. Trump kondigde begin april een invoerheffing van 20 procent aan op goederen uit de EU, waarna Brussel eigen heffingen aankondigde op sommige Amerikaanse producten, waaronder motorfietsen, kleding en pluimvee.
De wederzijdse invoerheffingen werden een week later voor negentig dagen gepauzeerd, om onderhandelingen over een nieuwe handelsdeal mogelijk te maken. De Europese hoofdonderhandelaar zei vorige week tegen de FT dat er “vooruitgang” is geboekt in de onderhandelingen met de regering-Trump.
Liveblog Economieblog
Uitbreiding van ASML is een stap dichterbij; Temu en Shein verkopen in VS fors minder
Na zessen probeert Paul Krugman het nieuws buiten de deur te houden. Voor zover dat nog lukt. Want zich helemaal veilig voelen, dat doet de Amerikaanse handelseconoom en Nobelprijswinnaar in deze roerige tijden niet. Paul Krugman gaf afgelopen vrijdag in Rotterdam een lezing over economie en welbevinden. Ook tekende hij voor een verbintenis met de Erasmus Universiteit van vier jaar.
Krugman is een fervent criticus van de regering-Trump. Zo fel dat hem onlangs, zo zegt hij, werd gevraagd of hij niet bang is gearresteerd te worden bij zijn terugkeer in de Verenigde Staten. „Nu nog niet”, is zijn antwoord. „Maar wie weet over zes maanden?”
Is dat echt wat in zijn achterhoofd speelt? O ja, zegt Krugman, die tot eind vorig jaar een column had in The New York Times en tegenwoordig zijn eigen Substack heeft, een nieuwsbrief met dagelijkse artikelen. De dingen die hij zegt, die hij schrijft: „Ik weet wat het effect daarvan is. Maar denk ik op een gegeven moment naar Europa te moeten vluchten? Nou, het is een mogelijkheid. Ik acht dat nog steeds niet waarschijnlijk, maar we leven wel in een tijd zoals we die we sinds de jaren dertig van de vorige eeuw niet hebben meegemaakt.”
Krugman is een van de bekendste economen ter wereld. Dat heeft niet alleen te maken met zijn Nobelprijs voor zijn internationale handelstheorie of met de talloze generaties studenten die zijn groot geworden met zijn boeken en denkbeelden, of dat nu op Yale was, MIT, de London School of Economics of Princeton. Krugman heeft, als een van de weinige economen, ook nog een succesvolle overstap weten te maken van topwetenschapper naar opinieleider. En hij houdt zich niet in.
U zegt dat de VS ‘naar de verdoemenis’ gaan. Kunt u dat uitleggen?
„Kijk, het is duidelijk dat onze huidige regering autoritair is en antidemocratisch, dat ze hard haar best doet om het land te veranderen in een éénpartijstaat of zelfs een éénmansstaat, én een volledige verachting tentoonspreidt voor de rechtsstaat. Als burger reken ik de economische nachtmerrie die dat veroorzaakt slechts als vierde of vijfde reden voor bezorgdheid. Allereerst maak ik me druk om de democratie, de rechtsstaat zelf en de oorlog tegen de wetenschap die is ontketend. De National Science Foundation – een wetenschappelijke financieringsorganisatie namens de overheid – is nu volledig gestopt met het uitgeven van fondsen. Dus eigenlijk wordt de Amerikaanse wetenschap nu gewoon stilgelegd. Maar goed, ik heb geen speciale kennis van deze onderwerpen, en concentreer me op het economische beleid. Dat ook volledig gestoord geworden is.”
Handelseconoom Paul Krugman Foto Ricardo Rubio/Getty
Kunt u dat uitleggen?
„Het meest directe dat iedereen merkt zijn de [door Trump] opgeschroefde heffingen op invoer. We hebben de afgelopen tachtig jaar, sinds de Tweede Wereldoorlog, een periode gehad waarin internationale handel werd bedreven onder een stelsel van regels en overeenkomsten dat grotendeels tot stand is gekomen onder leiding van de Verenigde Staten. Dat heeft de handel steeds vrijer gemaakt. En nu, in drie maanden tijd, heeft de nieuwe regering zo’n beetje al onze overeenkomsten opgezegd en hoge invoerheffingen doorgevoerd, bij China zelfs tot 145 procent.
„En dus verstoren de Verenigde Staten nu de stroom van internationale handel én het systeem dat de westerse wereld heeft gebouwd om die handel te laten plaatsvinden, om landen goed met elkaar te laten omgaan. Dat laatste is waarschijnlijk het ergste. Een op regels gebaseerd systeem betekent dat mensen met vertrouwen zaken kunnen doen, of persoonlijke beslissingen kunnen nemen. Maar nu hebben ze geen enkel idee meer van wat komen gaat.”
En de heffingen zelf? Wat is daar zo verwoestend aan?
„Normaal zou ik de term ‘verwoestend’ niet gebruiken. Kijk, ‘huis-tuin-en-keukenheffingen’ van 10 of 20 procent verlagen de efficiëntie in een economie, doordat je dan producten zelf gaat maken die in het buitenland eigenlijk goedkoper of beter geproduceerd kunnen worden. Maar zulke heffingen, zo wordt geschat, verlagen het inkomen per hoofd van de bevolking met minder dan 1 procent. Je kunt dan dus best nog een goede economie hebben.
„Maar allereerst is er de hoogte van bijvoorbeeld de heffingen op China, van 145 procent. Dat zou allerlei arbeidsintensieve industrieën naar de VS terughalen, zoals textiel dat nu in Bangladesh wordt gemaakt. Ten tweede is er de abruptheid waarmee de heffingen zijn verhoogd. Ik bedoel: drie maanden geleden hadden de VS een gemiddelde heffing van 3 procent, nu is dat zo’n 20 procent – het hoogste tarief in meer dan een eeuw. Daar kunnen bedrijven zich niet aan aanpassen. En als laatste is er de onzekerheid over het beleid in de toekomst.”
Het instellen, herroepen, dan toch weer verhogen van heffingen: er wordt wel gezegd dat dit eigenlijk een tactiek is.
„Het is pure domheid. Op 2 april kwam Trump met de hoge heffingen [met een minimum van 10 procent] en op 9 april werden de meeste weer opgeschort – behalve de heffingen op China. We weten dat er in de tussentijd op Trump is ingepraat toen de hoogste adviseur voor internationale handel, Peter Navarro, er niet bij was. [Minister van Financiën] Scott Bessent en andere ambtenaren zijn bij hem gebleven tot hij de post op zijn sociale medium Truth Social, waarin de heffingen werden opgeschort. daadwerkelijk had geplaatst.”
Zijn er betere manieren om te bereiken wat deze regering wil?
„De internationale verdragen geven voldoende bewegingsruimte als er sprake is van een bedreiging van de nationale veiligheid. Veel essentiële producten voor de VS komen uit China, een potentiële vijand, en uit Taiwan, een kwetsbare locatie. Maar heffingen zijn een te bot instrument, met allerlei neveneffecten. Als je vindt dat de VS zelf meer chips moeten produceren, dan kun je die productie subsidiëren. [Trumps Democratische voorganger] Biden was al vier jaar op weg met zulke industriepolitiek, en daarin verdubbelden de investeringen in de industrie. Zulk beleid is prima, als je niet denkt in maanden, maar in jaren.”
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Chinese auto’s staan klaar voor de export. Voor China geldt een importtarief van 145 procent.
Foto AFP
” data-figure-id=”0″ data-variant=”row”><img alt data-description="Chinese auto’s staan klaar voor de export. Voor China geldt een importtarief van 145 procent.
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Kledingrekken voor een winkel in New York. Veel Amerikanen vrezen voor een recessie.
Foto Spencer Platt/Getty Images
” data-figure-id=”1″ data-variant=”row”><img alt data-description="Kledingrekken voor een winkel in New York. Veel Amerikanen vrezen voor een recessie.
Chinese auto’s staan klaar voor de export (links) en een winkelstraat in New York.
Foto’s AFP, Getty
Het is een onmogelijke vraag, bij voorbaat excuses daarvoor, maar wat denkt u dat er de komende tijd gaat gebeuren, zowel economisch als democratisch?
„Ja, dat weet ik natuurlijk ook niet, maar je kunt er wel iéts over zeggen. Eerst over de economie: de handelsoorlog leidt tot enorme en beangstigende aanbodschokken, dat is al te zien, en de kans dat de VS in een recessie komen is groot. De prijzen gaan omhoog en binnen een paar maanden komen er lege schappen. De grote vraag is: wat gaat Trump dan doen, want uiteindelijk gaat het allemaal om hem. Zwakt hij zijn beleid af, of blijft hij de onzin verkondigen dat het allemaal goed gaat en dat mensen geduld moeten hebben?
„Politiek gezien denk ik vooral: moge God ons bijstaan! Het democratisch systeem functioneert op dit moment niet. Als dat wel zo was, dan zou het aftellen zijn tot Trump gedwongen moest aftreden. Maar helaas, nu hebben we nog 1.300 dagen Trump te gaan. Dus hoe dit gaat eindigen? Ik zie twee uitersten. In het ene geval weet Trump zijn macht verder uit te bouwen, ten koste van de Amerikaanse bevolking die honger zal lijden of nog erger. Het wordt een chaos, en je mag hopen dat bij de midtermverkiezingen er een flinke kiezersopstand komt die het beleid van Trump politiek lamlegt. En dan komt er een redelijke opvolger van Trump. Of misschien krijgen we wel een kleurenrevolutie, een protestbeweging vanuit de bevolking zoals in veel andere autocratieën al te zien was. Dat is niet ondenkbaar meer in het Amerika van vandaag de dag.”
En hoe moet het internationaal verder, economisch gezien? De VS zijn in rap tempo hun status als financieel veilige haven aan het verliezen.
„Dat is een interessant punt. De financiële wereld draait nu op dollars en dan met name op Amerikaanse staatsobligaties als ultieme veilige haven. Er is realistisch gezien geen andere belegging die deze rol kan overnemen. De euro is daarvoor te gefragmenteerd, met twintig lidstaten met eigen staatsobligaties.
„Per saldo zal de wereld inventief en creatief genoeg zijn om een manier te vinden om internationale handel te blijven bedrijven buiten het dollarsysteem om, maar dat zal een systeem zijn dat ingewikkelder functioneert dan met de dollar, tegen hogere kosten ook.”
Als de VS die positie van internationale veilige haven verliezen, welke gevolgen kan dat hebben voor de houdbaarheid van de Amerikaanse staatsschuld? Kan dit uiteindelijk tot een failliet van de VS leiden?
„Nou, er is wel degelijk een kans dat de VS failliet zullen gaan, maar niet omdat ze de schulden niet kunnen aflossen. Ik citeer in dit verband graag de economisch adviseur Herbert Stein, die zei: als iets niet eeuwig door kan gaan, dan zal het ophouden. Normaal gesproken zouden de VS genoeg belasting moeten kunnen ophalen om hun schulden te blijven aflossen. Maar als dit regime doorgaat op de huidige weg, dan kunnen de markten zo sterk reageren dat ze actie van het Witte Huis afdwingen, want daar zitten de mensen die verantwoordelijk zijn voor wat er gaande is. En als dat zijn eigen dynamiek krijgt, en de markten drukken echt door wat betreft de dollar en de staatsobligaties, dan kan een faillissement werkelijkheid worden. Zeker als Trump de druk op de centrale bank blijft opvoeren, dan kan een ongekende inflatie ontstaan.”
En wat is de schade die deze president op lange termijn toebrengt aan de positie van de Verenigde Staten?
„Ik heb vrienden in Canada en die zeggen dat het nooit meer zo gaat worden als het was. Zelfs als Trump uiteindelijk vertrokken is, en zelfs als we weer een echte verkiezing hebben gehad – wat verre van een zekerheid is – en we kiezen een redelijke president, dan nog blijft het feit dat we Donald Trump kónden kiezen altijd als een schaduw over de VS hangen. Ook als we de heffingen weer terugdraaien, en de regels weer gaan volgen, dan was er nog altijd de president die alle internationale handelsafspraken volledig heeft afgeschaft. Dat heeft het vertrouwen in de VS blijvend aangetast, zowel politiek als economisch. Wie gelooft ons nog als we zeggen dat dit niet nog eens zal gebeuren? Ik vind dat er na deze periode eigenlijk een Waarheids- en Verzoeningscommissie nodig is om dat vertrouwen weer te herstellen, zoals na het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Er zullen mensen verantwoording moeten afleggen voor wat er nu gebeurt.”
Ik vind dat er na deze periode eigenlijk een Waarheids- en Verzoeningscommissie nodig is
Kan de wereld eigenlijk gewoon doorgaan met het systeem van internationale handel, buiten de VS om? Het kan ook een kans zijn voor andere economische machtsblokken?
„In de wereldhandel is de winst van de één niet per se het verlies van de ander. Als de VS de weg van isolatie blijven volhouden, zal dat dus ook slechter zijn voor de andere spelers. Maar de VS zijn niet onvervangbaar. De Europese Unie kan het wegvallen van de VS betrekkelijk goed opvangen, slechts een klein deel van haar handel is met de VS. Het zou zelfs goed kunnen uitpakken omdat de EU in het gat kan springen dat de VS in andere landen laten vallen. Zeker als de rest van de wereld zich wel aan de internationale handelsafspraken blijft houden.
„Maar vergis je niet, als we van een tripolaire wereldhandel, met de VS, China en de EU als polen, naar een bipolaire gaan, met alleen China en de EU, dan is dat slecht nieuws. China is niet een heel fijne en betrouwbare handelspartner gebleken. De EU zou moeten inzetten op landen die de regels accepteren, zoals Japan, Canada en Zuid-Korea. Dat kan wel eens de richting zijn waarin de wereldeconomie gaat bewegen: dat het handelssysteem overleeft zonder de belangrijkste schakel van dat systeem. Een beetje zoals het Oost-Romeinse Rijk nog eeuwen bleef bestaan nadat Rome was gevallen.”
Uw zorgen over de staat van de politiek in de VS zijn groot. Vreest u voor een ondergang van de Amerikaanse democratie?
„Zes weken geleden zou ik gezegd hebben: ja, het gaat heel snel de verkeerde kant op. Trump en zijn handlangers geloven niet in democratie. Maar gelukkig zijn er inmiddels een paar lichtpuntjes. De poging een rechter in North Carolina te ontslaan is afgewend, er is verzet tegen het onwettig deporteren van gevangenen. Wat een onstuitbare opmars leek, blijkt tegen grenzen aan te lopen. En ironisch genoeg kan het economisch beleid van Trump daarbij helpen: Amerika zou gered kunnen worden door een recessie. Dat is waar kiezers naar luisteren, naar dingen die in hun echte leven gebeuren. Ergens ben ik blij dat de VS het volledig verprutsen met het economische beleid, want het geeft ons meer kans om vast te houden aan belangrijkere dingen.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131879641-e5f0c4.jpg|https://images.nrc.nl/iXHoxwSJU49WXOxmf7db2cmPMNM=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131879641-e5f0c4.jpg|https://images.nrc.nl/P-sb8ZhMx5kQfbsdbEqtTLTKuj0=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131879641-e5f0c4.jpg)
