Category: Boeken

In een telefoongesprek met Donald Trump kreeg Vladimir Poetin vorige week Oekraïne op een presenteerblaadje aangeboden. Omwille van de vrede moest het belaagde land zijn territoriale verliezen maar accepteren, meende de Amerikaanse president. En van het eerder toegezegde NAVO-lidmaatschap kon om diezelfde reden geen sprake meer zijn. In vredesonderhandelingen tussen de VS en Rusland, waar Oekraïne niet bij mocht zijn, zou het allemaal worden uitgewerkt, in ruil voor de helft van Oekraïnes delfstoffen. Voor de EU was aan de onderhandelingstafel evenmin plaats.

In het Kremlin plopten die avond de champagnekurken. De ondergang van Oekraïne als onafhankelijke staat was vrijwel verzekerd. Rusland zou het weer voor het zeggen krijgen in zijn buurland en daarmee een begin maken met het herstel van de in 1989 door het Westen verstoorde wereldorde.

Poetin is niet de eerste Russische leider die er zo over denkt. Zijn machtspolitiek past geheel in een eeuwenoude Russisch-imperialistische traditie, die bol staat van mythes waarmee territoriale aanspraken op Ruslands buurlanden worden gerechtvaardigd. De tsaren verschillen dan ook niet van hun (post)communistische opvolgers. Zonder uitzondering meenden en menen zij dat Rusland en Oekraïne onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

De belangrijkste van die mythes gaat over het Kyivse Roes, dat zich tussen eind negende eeuw en begin dertiende eeuw uitstrekte van de Baltische Golf tot aan de Zwarte Zee. Uit dat rijk – een verzameling zelfstandige vorstendommen, bijeengehouden door trouw aan de grootvorst van Kyiv – zou Rusland zijn voortgekomen. Maar toen dat Kyivse Roes in 1242 door de Mongolen werd vernietigd, was Moskou slechts een onbetekenend vorstendommetje temidden van dichte bossen en moerassen. Het zou nog zeker een paar eeuwen duren voordat het iets voorstelde. Toch trok Poetin aan de vooravond van zijn invasie in Oekraïne juist deze mythe uit de kast om zijn daad te rechtvaardigen.

De eeuwenlange Russische obsessie met Oekraïne staat centraal in Oekraïne onder vuur. Over tweehonderd jaar onderdrukking en de oorlog met Rusland van de Amerikaans-Oekraïense politicoloog Eugene Finkel, die doceert aan de Johns Hopkins University in de VS. Als je het uit hebt, besef je dat Poetin, mocht het tot een vredesovereenkomst of wapenstilstand met Oekraïne komen, pas zal rusten als hij dat hele land in handen heeft.

Finkel begint zijn betoog met Bohdan Chmelnytsky, een kozakkenleider die in 1648 een opstand tegen zijn Poolse heersers ontketende op het grondgebied van het voormalige Kyivse Roes. Die opstand liep uit op een nationale beweging in heel Midden- en Oost-Oekraïne en geldt als de eerste poging om een eigen Oekraïense staat te stichten. Een lang leven was die kozakkenstaat niet beschoren, want om die tegen de Polen te verdedigen sloot Chmelnytsky zes jaar later een bondgenootschap met de Moskouse tsaar. Door een eed van trouw af te leggen, effende hij onbedoeld de weg voor de latere Russische heerschappij over zijn gebied. Rondom Chmelnytsky is een mythe gesponnen van de man die Rusland en Oekraïne heeft verenigd. Toen Rusland in 2014 de Krim annexeerde en in de Donbas actief werd, riep de extreem-rechtse filosoof Aleksandr Doegin uit: ‘De geest van Bohdan Chmelnytsky herrijst.’

Volgens Finkel begon Rusland zich pas rond 1800 serieus te interesseren voor de Oekraïense gebieden die tsarina Catharina de Grote vanaf 1783 had geannexeerd. Door het uitbreken van de Napoleontische oorlogen was het toen voor de Russische elite onmogelijk om een ‘grand tour’ door West-Europa te maken. In plaats daarvan reisden de jonge edelen nu naar het nieuwe zonnige zuiden, waar ze het ‘Italië van Rusland’ ontdekten. Het Oekraïne-gevoel werd nu onderdeel van de Russische nationale identiteit.

Anti-westers vijandbeeld

De opstanden van 1830-1831 en 1863-1864 in het door Rusland geannexeerde Polen deden de rest. Toen die dreigden over te slaan naar Litouwen, Belarus en het door Poolse adel bestuurde West-Oekraïne, begonnen de tsaren met een radicale russificatiepolitiek om op die manier een natiestaat te smeden. Vooral in Oekraïne werd de nationale identiteit genadeloos onderdrukt. Toen in 1863 een vertaling van het Nieuwe Testament in het Oekraïens zou verschijnen, werden onderwijs en boeken in die taal verboden. Ook werden steeds meer etnisch Russische bestuursambtenaren naar Oekraïense steden gestuurd.

Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog vloeide die anti-Oekraïense politiek samen met een anti-westers vijandbeeld, zo schrijft Finkel. Zo zou de Oekraïense identiteit een verzinsel zijn van de Oostenrijkse inlichtingendienst. In het vervolg deden de Russische machthebbers iedereen geloven dat Oekraïne een anti-Russisch, geopolitiek wapen van het Westen was, zoals ook Poetin al sinds de Oranje-revolutie van 2004 beweert.

Eenmaal aan de macht zette ook Lenin die russificatiepolitiek voort. Zelfbeschikkingsrecht voor alle volkeren was een mooi principe, maar als het erop aankwam telde alleen het Russische geopolitieke belang. Tijdens de burgeroorlog van 1918-1921 besefte Lenin bijvoorbeeld algauw dat hij het Oekraïense graan nodig had voor zowel het Rode Leger als de opbouw van een moderne industriestaat. Het zou er uiteindelijk toe leiden dat de twee onafhankelijke Oekraïense nationale staten, die na 1918 uit respectievelijk het Habsburgse en het Russische keizerrijk voortkwamen, in 1934 door Moskou werden ingelijfd bij een Oekraïense Sovjetrepubliek.

Het Oekraïense nationalisme was daarmee allerminst beteugeld, zo blijkt uit de terreur die Stalin voerde tegen zowel de stedelijke Oekraïense intelligentsia als de plattelandsbevolking. De haat jegens de bolsjewieken werd daardoor zo groot, dat Oekraïense nationalisten in 1941 massaal partij kozen voor de nazi’s.

Eindelijk onafhankelijk

Toen Oekraïne zich eind 1991 uit de Sovjet-Unie losmaakte, bleef Moskou verbijsterd achter. Of het nu om Gorbatsjov, Jeltsin of Poetin ging, niemand kon in een onafhankelijk Oekraïne berusten. De gewone Rus dacht er net zo over. In 2022 vond slechts 17 procent van de Russen dat beide landen afzonderlijk van elkaar konden voortbestaan.

Sinds de Oranje-revolutie van 2004 een pro-westerse president in Kyiv aan de macht bracht, kreeg Poetins Oekraïne-obsessie steeds meer trekken van een anti-westers complotdenken. Vooral de NAVO-uitbreiding past daarin. Het verbaasde dan ook niemand dat die in 2022 werd aangevoerd als reden voor de Russische invasie. Finkel maakt echter korte metten met deze argumentatie. Niet de NAVO-uitbreiding, maar het uit de lucht halen van de televisiezenders van de Oekraïense oligarch en Poetin-vertrouweling Medvetsjoek zou de invasie hebben uitgelokt. Die televisiezenders waren voor Rusland het laatste middel om de publieke opinie in Oekraïne te beïnvloeden.

In Der sterbliche Gott. Macht und Herrschaft im Zarenreich verklaart de Berlijnse hoogleraar Oost-Europese geschiedenis Jörg Baberowski waar die archaïsche wereldbeschouwing van Ruslands heersers vandaan komt. Hij begint zijn boek bij tsaar Ivan III (1462-1505), die de bojaren tot een van privileges afhankelijke dienstadel kneedde en daarmee zijn eigen macht vergrootte, om te eindigen bij Nicolaas II, die Rusland naar de afgrond voerde. Aldus schetst Baberowski de ontwikkeling van een land waar de leden van de elite steeds door één man, de tsaar, tegen elkaar worden uitgespeeld. Voor de goede verstaander verschilt dat machtssysteem amper van dat van Poetin. Met het oog op de ondergang van het tsarenrijk in 1917 kun je je dan ook afvragen of Poetins Rusland niet een dergelijk einde te wachten staat als het zo in de verleden tijd van territoriale heerszucht blijft hangen.

De titel Der sterbliche Gott verwijst naar Leviathan, het beroemde boek van de zeventiende-eeuwse politiek filosoof Thomas Hobbes. Leviathan, oftewel de staat, is een sterfelijke god die in een illusie van stabiliteit en onverstoorbaarheid verkeert, maar in werkelijkheid kwetsbaar is. Daarom moet hij voortdurend maatregelen nemen om te kunnen overleven. Dat dit in Rusland een cynisch machtssysteem opleverde, blijkt met name uit Baberowski’s hoofdstukken over de negentiende en twintigste eeuw. Hoewel er toen hervormingsgezinde ministers waren, kregen die weinig voor elkaar. Zo zei een van hen, Sergej Witte, die in 1906 aftrad uit frustratie over de halfslachtige politiek van Nicolaas II: ‘Dit Rusland is een groot gekkenhuis en zelfs de vooruitstrevende intelligentsia is niet beter dan de anderen.’

Een uitgangspunt voor zijn analyse van de wreedheid van een aantal tsaren ontleent Baberowski aan Joseph Roth, die in 1928, na een reis door de Sovjet-Unie, schreef: ‘Wie niet groot genoeg is om te regeren wordt hier, alleen al vanwege de weidsheid, een tiran.’ Een van die eerste tirannen is Ivan IV de Verschrikkelijke, die halverwege de zestiende eeuw de Mongolen versloeg. Om zijn macht verder te verstevigen richtte hij een privé-terreurbrigade op, de opritsjniki. Met een symbolische bezem en hondenkop aan hun zadel trokken zij het land in om de bojaren met geweld in het gareel te dwingen. Die opritsjniki vormden zo een nieuwe, hondstrouwe adel, zoals de FSB dat later onder Poetin zou worden.

Tot aan Napoleon wisten de tsaren de adel steeds met nieuwe privileges aan zich te binden. Maar het zou niet genoeg zijn, want Napoleon was nog niet verslagen of het binnenlandse machtsevenwicht begon te wankelen. Adellijke russische officieren hadden na afloop van diens nederlaag in Parijs gezien dat iedereen daar aan het politieke leven deelnam. En precies dat wilden zij nu ook in eigen land. Maar de opstand die ze in 1825 ontketenden werd door tsaar Nicolaas I wreed onderdrukt. Vanaf dat moment kon de autocratie zich alleen nog met geweld handhaven en laveerde het machtsspel tussen tsaar en elite van crisis naar crisis. Zo schreef Ivan Toergenjev in zijn herinneringen aan de nadagen van het bewind van Nicolaas I dat er toen geen behoorlijk boek in Rusland te koop was, je niet naar het buitenland mocht reizen, er alom verraad bestond en iedereen bang was. Opnieuw ligt een analogie met het Rusland van Poetin voor de hand.

Nicolaas’ zoon, de liberale Alexander II, voerde weliswaar hervormingen in, maar de geest was inmiddels uit de fles. Niet alleen waren de maatschappelijke tegenstellingen onoverbrugbaar geworden en streefde de elite binnen de ambtenarij steeds meer naar hervormingen, maar ook woedde er in de samenleving een terreur van revolutionaire studenten, die in de dood van de autocraat de enige oplossing zagen voor alle problemen.

Baberowski schetst vervolgens een genuanceerd beeld van Alexander III, die door de moord op zijn vader in 1881 besefte dat de autocratie alleen kon overleven in zijn meest absolute vorm. In dat gevoel werd hij versterkt doordat zijn land een economische bloei beleefde, ook al was die voornamelijk te danken aan de daadkrachtige minister Witte.

Bijna de helft van dit indrukwekkende boek is gewijd aan het woelige bewind van Nicolaas II, de laatste tsaar. Iedereen lag in die jaren met elkaar overhoop. Ministers werden tegen elkaar uitgespeeld om hervormingen af te remmen en de autocratie te handhaven.

Fascinerend is het om te lezen hoe de centrale staat hierdoor steeds meer verzwakt om uiteindelijk te imploderen. Niet alleen door de toenemende conflicten tussen de tsaar en de hervormers onder zijn ministers, maar ook door etnische spanningen, terreuraanslagen, de toenemende repressie, een hongersnood en het felle publieke debat in de pers. De moderne tijd was zelfs in Rusland niet tegen te houden. Minister Witte waarschuwde de tsaar dan ook voor een revolutie als hij geen concessies deed en delen van zijn land de vrijheid gaf. Maar de tsaar weigerde. Uiteindelijk kon zelfs een tiran het weidse rijk niet meer bijeen houden. Juist dat zou ook Poetin moeten beseffen, al zit hij op dit moment dankzij Trump weer stevig in het zadel.

Delen

Mail de redactie

Tijdens een etentje bij een Nederlandse diplomaat in Moskou leerde ik hem jaren geleden kennen, de schrijvende chemicus Anthony Kröner. Halverwege zijn carrière in het laboratorium van de Amstel Brouwerij en bij Unesco in Bangkok was hij in de ban geraakt van de Russische literatuur. Hij ging in Leiden Russisch studeren, schreef een proefschrift over twee liberale Russische politici onder de laatste tsaar, en publiceerde een biografie van Peter Wrangel, een woeste generaal van de Witte legers in de Russische burgeroorlog. Maar toen Rusland in 2014 de Krim annexeerde en de Donbas binnenviel was zijn liefde voor dat land ineens over en besloot hij om zich met een ander verdwenen rijk bezig te gaan houden.

Tijdens een genealogische speurtocht naar zijn voorouders in een Weens archief raakte Kröner in de ban van de Habsburgse kroonprins Rudolf, die in 1889 op 30-jarige leeftijd in het jachtslot Mayerling zelfmoord had gepleegd, samen met zijn maîtresse Mary Vetsera. En toen hij ontdekte dat die zelfmoord nog altijd met raadselen omgeven was, besloot hij een boek over die tragische prins te schrijven.

Zijn biografie Kroonprins Rudolf van Oostenrijk-Hongarije is nu verschenen en heeft als ondertitel Het tragische leven van Sisi’s zoon. Die ondertitel is veelzeggend. Want waar Sisi bekend is van de film, weet vrijwel niemand iets van Rudolf.

Kröners boek brengt daar verandering in. Rudolf komt eruit naar voren als een daadkrachtige, progressieve intellectueel, die de loop van de geschiedenis had kunnen veranderen als hij maar was blijven leven. Mogelijk was er dan in 1914 geen oorlog in Europa uitgebroken, bestond de Donaumonarchie nog in de vorm van een federale statenbond, had Rusland zich ontwikkeld tot een constitutionele monarchie, was Duitsland nog altijd een welvarend keizerrijk en had niemand ooit van Hitler, Lenin of Stalin gehoord. Op zijn beurt zou dat What If-denken westerse regeringsleiders kunnen helpen om niet dezelfde fouten te maken als in 1914.

Uit Kröners boek maak je onder meer op dat Rudolf een pesthekel had aan zijn patserige neef Wilhelm II, die het liefst de Duitstalige landen van het Oostenrijk-Hongarije had opgeslokt. Als Rudolf op tijd zijn vader was opgevolgd zou Oostenrijk nooit als een mak lammetje achter Wilhelms Duitsland zijn aangehuppeld. Ook wilde Rudolf de Slavische volken in zijn land gelijke rechten geven, waardoor de etnische spanningen zouden afnemen. Uit Rudolfs brieven aan zijn vriend Moris Szeps, de Joodse hoofdredacteur van oppositiekrant Neues Wiener Tageblatt, blijkt ook dat hij de noden van het gewone volk begreep en het liefst in het gezelschap van kunstenaars en journalisten verkeerde.

Rudolfs zelfmoord was niet aan liefdesverdriet te wijten. Vetsera had al weer plaatsgemaakt voor een andere maîtresse. Van de jonge barones had hij hoogstens gebruik gemaakt omdat hij zijn fatale plan niet in zijn eentje wilde uitvoeren. Eerder was zijn dood het gevolg van depressiviteit en fysieke aftakeling, onder meer door syfilis. Met zijn artikelen en beschouwingen over de toekomst van zijn land, die hij ’s nachts schreef, had Rudolf zichzelf uitgeput. Toen hij ook nog eens merkte dat niemand naar hem luisterde, joeg hij zich een kogel door het hoofd. Het vermoeide rijk sukkelde zijn ondergang tegemoet.

Delen

Mail de redactie

Het werk van Jules Verne is wereldberoemd, al is mijn indruk dat het nu begint weg te zakken. Dat terwijl iedereen meer 19de-eeuwse literatuur zou moeten lezen, en dan vooral Jules Verne. De romans uit die tijd zijn dik en allemaal even leuk. Dat is iets waar ik voor sta en nu na het herlezen van het tweedelige Geheimzinnige eiland des te meer.

De eerste keer dat ik het las, was ik nog klein. Als jongetje kwam ik weleens op de zolder van mijn grootouders. U moet zich voorstellen: een grote, stoffige zolder waar enorm veel schatten voor een klein kind te vinden waren. Daar vond ik dus ook oude deeltjes van de romans van Jules Verne. Het waren van die oude exemplaren, uit de jaren dertig, die toen nog 1,50 gulden kostten; een populaire editie voor de gewone man zoals ze toen genoemd werden. Mijn vader heeft die boeken ook gelezen, al heb ik het er nooit met hem over gehad.

In het eerste deel dat ik in handen kreeg, stond een kaartje van een eiland, waar de schipbreukelingen terecht kwamen. Mijn hele leven ben ik al gefascineerd geweest door schatkaarten. Ik vond het dus geweldig.

Het verhaal is een echte Robinsonade, een avonturenroman die zich afspeelt tijdens de Amerikaanse burgeroorlog. Zes personages, vijf mannen, onder wie een ingenieur en een hond, stappen in Richmond in een luchtballon om te ontsnappen aan de Confederates, de Zuidelijke Staten. Precies in die nacht raast er een storm over van de Verenigde Staten. En zij zitten maar in die ballon die dagenlang wordt voortgejaagd, tot hij begint de desintegreren – zo noem ik het maar even. Zo komen ze op het eenzame eiland terecht. En daar beginnen ze de menselijke beschaving van de 19de eeuw te reconstrueren.

Vanaf het allereerste moment dat ze op dat eiland zijn, lijkt een geheimzinnige kracht hen te helpen. Die ingenieur was bijvoorbeeld uit dat mandje van de ballon in zee gevallen. Dus de rest had hem min of meer opgegeven. Maar uiteindelijk blijkt hij gered te zijn, en gewoon op het strand te liggen. Maar niemand die snapt hoe dat kon gebeuren.

Later blijkt dat – net zoals alle andere geheimzinnige ingrepen – het werk van Kapitein Nemo te zijn, de man van de Nautilus die we kennen uit Twintigduizend mijlen onder zee.

Het is een geweldig avontuurlijk boek, iedereen zou het moeten lezen. Ik snap het wel als mensen afhaken bij de ouderwetse spelling van 19-eeuwse boeken, dat viel me nu bij deze keer herlezen ook meer op. Maar als kind vloog ik daar zo doorheen.

Als jongetje had ik ook niet door dat de beschrijvingen van het eiland en de gebeurtenissen daar te fantastisch zijn om geloofwaardig te zijn. De fauna is bijvoorbeeld zo uitgebreid dat het lijkt op een soort superdure dierentuin.

Maar dat is natuurlijk toch het fijne van dit soort avonturen, dat het lekker spannend is, dat er leuke dingen gebeuren, dat je niet al te veel denkt: dat kan helemaal niet. We gaan allemaal naar de bioscoop om naar films kijken die totaal idioot zijn. Wat dat betreft kan je Jules Verne geen verwijten maken.

In de rubriek ‘Terug-lezen’ vertellen boekenliefhebbers over een werk dat in het verleden veel indruk op hen heeft gemaakt.

Delen

Mail de redactie

In 1731 publiceerde veelschrijver Abbé Prévost in Amsterdam het boek dat binnen de Franse literatuur het vaakst herdrukt zou worden: Manon Lescaut. Nog diezelfde eeuw kreeg het 32 herdrukken, in de negentiende 72 en in de twintigste eeuw kende het maar liefst 130 edities. Een klassieker dus, die volgens de definitie van Italo Calvino „nooit ophoudt te zeggen wat het te zeggen heeft”.

Tegenwoordig kennen wij de titel vooral als opera, film of ballet. Manon Lescaut doorstond de eeuwen, ze werd een Europese mythe met een zwerm aan associaties en interpretaties. Nu is er een nieuwe Nederlandse vertaling, die sprankelt, fonkelt en moeiteloos drie eeuwen overbrugt.

Generaties wetenschappers hebben zich gebogen over de vraag waarom Manon Lescaut zo populair was en is. Er zijn boeken en essays geschreven over motieven in de roman, over de auteur en zijn avontuurlijke leven. Was het verhaal over de onbedwingbare passie tussen een vrouw van lichte zeden en een arme edelman autobiografisch? Op wie was de chevalier Des Grieux die zo plotseling en definitief zijn hart verliest en zijn leven ruïneert, gebaseerd? Wie stond model voor de mooie, jonge vrouw die net zo verliefd is, maar toch gaat voor de minnaar die haar de meeste luxe biedt?

Standsverschillen

De rode lijn is eenvoudig: jonge mensen worden verliefd op elkaar, standsverschillen en andere obstakels verhinderen een leven samen, hij leeft alleen nog voor haar, zij is hem ontrouw, beiden worden gestraft en opgesloten, hij komt vrij, zij wordt verbannen naar Amerika, waarna het einde uiteraard tragisch is – voor haar dan. De liefde dus, dramatische passie, jonge mensen die denken dat ze zich kunnen bevrijden van de dwangbuis van hun stand en van hun tijd – tijdloze thema’s.

In de achttiende eeuw, de eeuw van de Verlichting, van de rede en het classicisme, veroorzaakte het boek opschudding. Zoveel woede, zoveel wanhoop, zoveel felle menselijke emoties in een tijd waarin de literatuur aan strenge regels was gebonden, waren ongekend. Zoveel liederlijkheid en onzedelijkheid – de roman, nog geen gangbaar genre in die tijd, werd verboden. Hoe kon een edelman zich zo verliezen in een vrouw die overduidelijk een prostituee was, hoe kon hij voor haar gaan gokken, liegen en bedriegen, zelfs een moord plegen? De heilige eer, van de adel, de man en de familie, was hier ondergeschikt aan een amorele passie. De deugd verloor het van de hartstocht. Geen wonder dat de Markies de Sade het boek later bejubelde als de beste Franse roman; nooit had hij zoveel tranen vergoten bij het lezen over ‘une fille perdue’, een meisje van lichte zeden.

Aan het begin van de achttiende eeuw – de roman speelt ongeveer twintig jaar voor verschijning – was trouw aan de koning de essentie van het adellijk leven, evenals ingetogenheid, zelfbeheersing, eer en moed. De kerk was oppermachtig. De opkomende burgerij werd een bedreiging voor adellijke en kerkelijke privileges die later die eeuw, tijdens de Franse Revolutie, ter ziele zouden gaan. Manon Lescaut weerspiegelt die ontwikkeling: we zien een zwakke edelman, die met de mond eer en trouw belijdt, maar dat alles in de praktijk te grabbel gooit, zijn carrière in de geestelijkheid verlaat en zijn familie te schande maakt. Hier werd een taboe doorbroken – reden voor succes bij het grote publiek.

Blik vol heftige emoties

Prévost trekt een blik heftige emoties open: betoverende droefheid, vervoering, aanbidding, verraad, diepe wanhoop en hele zeeën van tranen komen voorbij. Het maakt van Prévost al een romanticus, een schrijver verwant aan de negentiende-eeuwse romantiek. Die wilde, na de kille Verlichtingseeuw, de betovering en de verbeelding terugbrengen in het leven en gaf ruim baan aan het menselijke gevoel in de overtreffende trap (denk aan Goethe’s Het lijden van de jonge Werther).

Sommige, geweldig vertaalde scènes, zijn burlesk, zelfs regelrechte slapstick, zoals die waarin het verliefde stel wraak wil nemen op een rijke rivaal door aan zijn tafel te eten en in zijn bed te slapen. Maar de politie arriveert, het „bloed stolde in hun aderen” en er werd gescholden („Ouwe schoft!”). Des Grieux greep naar zijn degen „maar die zat helaas verstrikt in zijn riem”. „Een man in zijn nachthemd is weerloos” – een zin uit een klucht.

De lezer van nu ziet geen karakterontwikkeling: chevalier Des Grieux blijft na iedere diepe teleurstelling even verliefd en tuimelt van de ene in de volgende ellende. Manon blijft zeggen dat ze van hem houdt, tot ze opnieuw verdwijnt. De geschiedenis herhaalt zich, keer op keer, evenals de bijbehorende gevoelens.

Met de blik van nu springt in het oog hoe eurocentrisch deze achttiende-eeuwse roman is. Uiteindelijk wordt Manon, immers de verdorven vrouw, tegen haar zin naar het verre Louisiana verscheept, de Franse kolonie die kort daarvoor in Amerika werd gesticht. Daar, temidden van de ‘wilden’, ver van de zogenaamd beschaafde wereld, zitten Europese kolonisten te springen om vrouwen.

Ook valt op hoe bleekjes, eenzijdig en afhankelijk Manon wordt afgebeeld. Dat ligt onder andere aan de vorm van de raamvertelling: de chevalier Des Grieux vertelt zijn verhaal aan een markies die hij tegenkomt na afloop van het drama. Het verhaal blijft dus een intiem masculien, adellijk onderonsje. Wat Manon zelf denkt, voelt, wat ze voor plannen had, hoe ze haar leven had willen leiden – we komen het niet te weten. Ze is en blijft een vrouw die door een man wordt begeerd, die soms aan hem ontsnapt, een luxepopje die, zo lijkt het, bang is voor armoede en daarvoor haar o zo trouwe edelman bedriegt.

Wie het verhaal vertelt, heeft de macht. Die lag in die tijd niet bij de vrouw (evenmin bij de ‘wilde’). Een vrouw had geen rechten en werd niet als volwaardig burger gezien (daarop zou ze nog lang moeten wachten).

Zo is Manon Lescaut inderdaad een klassieker, een boek dat in iedere tijd weer te berde brengt wat het op dat moment te zeggen heeft. Hoe onze blik op deze roman met de eeuwen ook is veranderd, de menselijke hartstocht en de zoektocht naar vrijheid veranderen nooit – die zijn van alle tijden.

Delen

Mail de redactie

Boze vrouwen zijn vervelend. Toen Jackie Kennedy haar man met een van zijn maîtresses betrapte en zo woedend op hem werd dat alle buren hun ruzie konden volgen, vond JFK – nog geen president – dat niet leuk. Hij liet haar opnemen in een psychiatrische kliniek waar ze tegen haar wil meerdere rondes elektroshocktherapie moest ondergaan, iets wat ze later als de grootste nachtmerrie van haar leven beschreef. Kennedy’s zus Rosemary werd door haar familie als moeilijk gezien en onderging daarom op last van haar vader een lobotomie, die haar permanent invalide maakte. Om maar te zeggen: de lugubere procedure uit de titel van Yael Inokai’s derde roman, Een eenvoudige ingreep, is lang niet zo sci-fi als je in eerste instantie geneigd bent te denken.

Deze ingreep, zo wordt al snel duidelijk in dit boek, is allesbehalve eenvoudig. Vrouwen die met hun onbeheersbare woedeaanvallen hun familie en de maatschappij tot last zijn worden van hun ‘aandoening’ afgeholpen door een operatie waarbij een chirurg in de hersenen van de vrouw de plek zoekt die de aanvallen veroorzaakt en deze vervolgens laat ‘inslapen als een ziek dier.’ Daarna zijn de vrouwen, als het goed is, helemaal ‘normaal’. Nooit meer dat hysterische geschreeuw van die woedende wijven, heerlijk!

De operatie moet gebeuren terwijl de patiënt bij bewustzijn blijft, anders zou de chirurg per ongeluk het verkeerde hersengebied uit kunnen schakelen. Om te zorgen dat de vrouwen niet in paniek raken tijdens de ingreep worden ze afgeleid door Meret, een verpleegster die dankzij haar medeleven en empathie buitengewoon geschikt is voor deze rol. Meret kalmeert de doodsbange vrouwen door simpele spelletjes met ze te doen, ze voor te lezen, rustig wat met ze te praten.

Rebelse vrouw

Een eenvoudige ingreep gaat over deze Meret. Van een naïeve, volgzame gelovige, heilig overtuigd van het zorgsysteem dat ze dient, ontwikkelt ze zich in de loop van de roman tot een kritische en rebelse vrouw die zichzelf niet meer voor de gek kan houden: de ingreep is levensgevaarlijk, veel patiënten overleven de operatie niet; het systeem dat vrouwen onder het mes dwingt is tiranniek en patriarchaal; de operatie dient vooral de reputatie – en de portemonnee – van de uitvoerende chirurg.

Maar dat inzicht komt later. Om te beginnen is Meret, die als verteller terugkijkt op haar jongere zelf, de ideale verpleegster: zorgzaam, dienstbaar, plichtsgetrouw, toegewijd. Buiten het ziekenhuis heeft ze eigenlijk geen leven, alles staat in het teken van haar werk. Ze houdt van haar uniform: ‘de witte gesteven stof op mijn huid, het dichtmaken van de knopen, het vastspelden van het horloge, het opzetten van het kapje. De persoon die ik dan werd. Er was niets in mijn leven wat ik liever was geweest.’

De eerste barst in haar geloof komt met Marianne, een patiënt uit een welgestelde familie die precies even oud is als Meret. De twee ontwikkelen een band en wanneer de ingreep van Marianne mislukt trekt Meret zich dat, tegen alle regels van het ziekenhuis in, persoonlijk aan. Ze begint te twijfelen, een ‘afgrond opent zich’ in haar binnenste.

In deze afgrond springt Sarah, Merets kamergenoot in het zusterhuis waar de verpleegsters wonen. De twee worden verliefd en beginnen een hartstochtelijke relatie. Dit maakt Meret ontvankelijk voor de kritiek die Sarah heeft op het ziekenhuis, op de hardvochtige artsen – die allemaal aan driftbuien leiden maar niet van hun woedeaanvallen afgeholpen hoeven te worden – op de afgrijselijke manier waarop vrouwen hier worden behandeld.

Het is niet duidelijk wanneer Een eenvoudige ingreep zich afspeelt. Het zou een historische roman kunnen zijn, die ergens halverwege de vorige eeuw plaatsvindt – toen Jackie en Rosemary Kennedy van hun onaangepaste gedrag werden afgeholpen. Moderne technologie bestaat niet, de telefoon staat in de gang, vrouwen dragen nette jurken, mannen zijn de baas. Maar de wereld van de roman zou net zo goed een dystopische, The Handmaid’s Tale-achtige toekomst kunnen zijn. In ieder geval is Inokai’s universum niet ver weg van het onze. Dat nooit zeker wordt of we het al achter ons gelaten hebben of dat dit ons wellicht nog te wachten staat maakt haar verhaal des te sterker en de maatschappijkritiek die uit de pagina’s spreekt overtuigender.

In de wereld van Een eenvoudige ingreep is de lesbische liefde verboden. De verhouding van Meret en Sarah moet geheim blijven, mag de muren van hun kleine kamer niet verlaten. Pas als Sarah Meret erop wijst dat hun relatie als een psychische aandoening gezien zou worden door de buitenwereld, dat ook zij twee dus ‘behandeld’ zullen worden als bekend wordt wat ze met elkaar uitspoken als er niemand kijkt, wordt Meret echt wakker. Op deze manier geeft de roman ook een mooi beeld van een queer bewustwording. Daarom is het jammer dat het eind wel een erg hoog en zoetsappig Hollywood-gehalte heeft, want verder is dit een intrigerende en mooi geschreven roman.

Delen

Mail de redactie

Geert Wilders was er ‘klaar mee’. Een Syriër had begin deze maand in Nieuwegein een elfjarig meisje vermoord, wat voor de leider van de grootste regeringspartij reden was om tot ‘een asielstop en het terugsturen van Syriërs’ op te roepen. Alleen bleek het helemaal geen Syriër te zijn geweest. Dat maakt voor Wilders verder niet zo veel uit: toen dictator Bashar al-Assad nog regeerde vond hij het al veilig genoeg voor Syriërs om terug te keren, en nu hij weg is al helemaal. Als ze maar teruggaan.

Hoe kun je in tijden van radicaal-rechtse ophitsing nog empathie kweken voor Syrische vluchtelingen? Schrijver Désanne van Brederode, die zich al lange tijd inzet voor Syriërs in Nederland, schreef het verhaal op van een van hen, Khaled Alkordi. Haar boek Waarover ik niet spreken kan. Brief van een overlever is gebaseerd op een manuscript dat hij haar toestuurde.

Dat verhaal heeft ze, schrijft ze in de verantwoording, verlevendigd door te putten uit haar ‘eigen herinneringen aan Syrische vrienden en kennissen die me verhalen hebben verteld’. Ook anderszins veroorlooft ze zich enige literaire vrijheid – het boek is in de vorm gegoten van een lange brief van Alkordi aan een ex-geliefde in Nederland, aan wie hij uitlegt waarover hij niet spreken kon: de trauma’s die hij in Syrië opgelopen heeft. In dit boek spreekt hij zich gelukkig wél uit.

Het resultaat is wat hybride. Van Brederode heeft een mooie pen, en zonder twijfel heeft Alkordi een verhaal dat het opschrijven waard is. Maar je vraagt je als lezer wel voortdurend af wie er nou precies aan het woord is. Is het Alkordi die zijn ex-geliefde poëtisch adresseert, of weet Van Brederode dit gewoon heel mooi op te schrijven? Wat heeft hij zelf meegemaakt, en wat komt er van die vrienden en kennissen?

Het boek kent grofweg een omgekeerde chronologie: in het begin vertelt Alkordi over zijn verwondering wanneer hij in Nederland aangekomen is. Bijvoorbeeld over een datingshow op tv, vermoedelijk First Dates: „De moed om een groot publiek deelgenoot te maken van zoiets teers, zoiets stunteligs en spannends als een eerste avondje uit met een onbekende, geselecteerd met het oog op romantiek en idealiter een duurzame liefdesrelatie…” Moed? Ja, want in Syrië onder Assad keek je wel link uit om jezelf zo openlijk uit te spreken. Alles kon tegen je gebruikt worden.

Ook over de aanhangers van Wilders verwondert hij zich, vooral over degenen die Nederland ‘een dictatuur’ noemen. Dat moet inderdaad tamelijk vervreemdend zijn voor iemand die Assad ontvlucht is.

Inzichtelijk is zijn blik op Syriërs in Nederland die overhaast met een landgenoot trouwen, uit nostalgie, bewijsdrang of haast. Maar zonder dat de liefdespartners elkaar goed kennen, wat dan weer tot veel scheidingen onder Syrische vluchtelingen leidt. Ook vertelt hij over Syrische vrouwen in Nederland die zich willen emanciperen, waardoor hun mannen van de weeromstuit conservatiever worden dan ze in hun thuisland waren.

Net mensen dus – met dromen, verlangens en fouten. Prettig dat er geen ideaalbeeld van hen geschetst wordt.

Gaandeweg, wanneer Alkordi afdaalt in zijn herinneringen uit de tijd dat hij tegen Assad streed, wordt het boek grimmiger. Nog erger dan de martelingen die hij onderging in staatsgevangenissen was het machteloos toekijken bij de behandeling die medegevangenen kregen. Wie toch ingreep, kreeg zelf een extra pak slaag.

Uiteindelijk weet Alkordi vrij te komen en krijgen we te horen hoe hij in Nederland belandt, via Libanon en Libië. In Rotterdam ontpopt hij zich tot een maatschappelijk betrokken ondernemer. Maar hij wordt geplaagd door nachtmerries en angstvisioenen. Wanneer hij zijn ouders naar de Egyptische hoofdstad Caïro kan laten overkomen, besluit hij zich daar te vestigen.

Het boek werd geschreven voor de val van Assad, wiens demonische regime eens te meer duidelijk wordt. Dat doet niets af aan de beschreven ervaringen van Alkordi, maar het maakt wel nieuwsgierig naar het vervolg. Het hele boek lang voelt hij zich schuldig dat hij zijn zus in Damascus in de steek heeft moeten laten. Gaat hij haar nu opzoeken? Zijn verhaal is in elk geval nog niet rond.

Delen

Mail de redactie

De verbetenheid die Lieke Marsman de afgelopen weken in interviews tentoonspreidde, is ronduit inspirerend. Zoals zij heeft besloten door te gaan. Zich niet neer te leggen bij de kanker die haar teistert, ook niet als haar een nieuwe behandeling wordt afgeraden, omdat haar ‘kwaliteit van leven’ onder de bijwerkingen zou lijden. „Ik voel geen berusting”, stond in de ene krantenkop; „Ik ga alsnog dood”, las je in de andere, „maar wél op mijn manier”.

Die toon vind je ook in haar nieuwe boek Op een andere planeet kunnen ze me redden. Bijvoorbeeld in haar reactie op de keuze om ofwel haar arm-met-tumor te amputeren ofwel dat niet te doen, omdat het een risicovolle operatie zou zijn. Die toer, die kent Marsman, uit de heersende ideeën over ziekenzorg: „Want dat is toch hoe je er als weldenkend mens in hoort te staan: zinloos lijden aan het einde voorkomen?” Ze zou uit die operatie komen „als een verminkt persoon”. Dan smaalt ze: „Wat heb ik eraan niet verminkt te zijn als ik dood ben? Hoe verminkt is een door maden aangevreten lijf?”

Lieke Marsman (1990) kiest ervoor haar kwaliteit van leven niet te laten bepalen „door de afwezigheid van lijden maar door de aanwezigheid van hoop”. Dat is ook pakkend geformuleerd – zoals zij eerder klinkend scherp was in het ontmaskeren van laffe beslissingen en lege taal, als Dichter des Vaderlands (waarvoor ik, volledigheidshalve zeg ik het hier bij, met haar heb samengewerkt). Nu vergelijkt ze haar behandeltraject met een tenniswedstrijd: „Sla ik een pisballetje terug in de wetenschap dat ik in elk geval geen fout maak, of ga ik voor de winner met het risico dat ik de bal uit sla en verloren heb? Ik denk dat je altijd voor de winner moet gaan, want ook als die op slag een verlies inleidt, is dat een manier van verliezen waar veel makkelijker vrede mee te sluiten is dan verliezen doordat je tegenstander, kanker in dit geval, je je zachte angst-return om de oren rost.”

Die zit. En geef toe: de arm is er weliswaar af, maar de maden hebben nog geen beslag kunnen leggen op Marsman.

Achtergrond als filosoof

Maar hard, scherp en catchy is slechts een deel van wat Marsmans nieuwe boek vertelt. En denk niet dat het een ziektegeschiedenis is. Het is hoofdzakelijk een essayboek, of essay in boekvorm, van zes hoofdstukken en ertussendoor (dagboek)notities, over ideeën, en hoe die bij haar postvatten. In dat geheel vind je evengoed zachtheid (zie de titel) en bedachtzaamheid in de redeneringen, stap voor stap.

Haar tekst neemt soms de vorm aan van een gloedvol betoog over cultroman Wittgensteins minnares, soms van bespiegelingen die haar achtergrond als filosoof verraden, of kwetsbare persoonlijke notities, die innemend relativerend zijn („Sinds een paar weken aan de dexamethason”; en als dat haar apathisch maakt, noteert ze zwartgallig grappig: „Ik zou nu heel goed binnen een middelgrote organisatie inzetbaar zijn”). En de notities kunnen zomaar uitmonden in poëzie – in de vorm, een literaire vorm waarin alles kan, legde Marsman zich geen beperkingen op. Evenmin wat voorkennis betreft: ‘materialisme’ en ‘idealisme’ verwijzen bij Marsman niet naar spulletjes of idealen, maar naar de filosofische ideeën over materie en bewustzijn.

En al die elementen zijn samengezet in een groots verband, dat opmerkelijk vloeiend leest. Inhoudelijk is het al net zo veelomvattend en verenigt het betoog vele schijnbaar verschillende zaken.

De rode draad vormt het idee dat het irrationeel is om niet te geloven in dingen die je niet kunt toetsen. Dat zijn veel ontkenningen achter elkaar, excuses – dat om weer te geven dat Marsman juist open en bevragend wil zijn, niet stellend en definitief. En dat ze de scepsis niet wegwuift. Dat zijn de grootste verdiensten van haar boek: het is tegelijk hartstochtelijk en zorgvuldig geserreerd, en daarmee des te overtuigender.

Gok van Pascal

De opmerkingen over de amputatie en het pisballetje staan dan ook in het hoofdstuk dat ‘God, misschien’ heet en behalve over haar ziekte gaat over haar bekering. Die begint met haar waarneming dat haar verdriet, „dat harder is dan ooit”, als vanzelf „zachte randen” krijgt. „Als ik echt naar dat pure gevoel moest gaan, zou ik zeggen dat het was alsof de wereld op dat moment mijn wanhoop beantwoordde. Door er te zijn.” Vaag? Ja, maar om onze scepsis te adresseren (en die van haarzelf) neemt Marsman ons mee terug naar haar areligieuze, atheïstische, rationalistische opvoeding én vervolgens naar een dankzij haar ziekte diep wanhopig moment waarop ze dat wereldbeeld „ontoereikend” ging vinden. Ze erkent: die beantwoording van haar wanhoop – door ‘de wereld’, door een God, misschien – was precies wat ze nodig had in haar toestand van acute zielennood.

„Oh, we all got wanderlust in the darkest place”, verzucht Kylie Minogue in het motto van Marsmans boek. Inderdaad: in de loopgraven bekeer je je gemakkelijker, want het is „vaak de ontroostbare smart die Gods liefde inleidt”, zo haalt ze Simone Weil aan. Of God daarmee ook bestáát, daar gaat het niet om: eerder dan godsbewijzen zoekt Marsman argumenten om te twijfelen aan de onmogelijkheid van een God. Ze weet: het blijft geloof, en voor haar is ‘misschien’ genoeg. Dat blijkt ook uit haar omarming van de ‘gok van Pascal’, die inhoudt dat je beter wél kunt geloven voor het geval dat de dag des oordeels en het hiernamaals toch blijken te bestaan. Dan zit de gelovige goed. Een kwestie van voor de winner gaan.

Ufo-waarnemingen

Zo’n redenering pretendeert niets te bewijzen, maar is wel een lekker pragmatisch argument voor geloof. Baat geloven niet, dan schaadt het niet – al is het daarvoor wel fijn als je er dan geen dogmatische, straffende, niet-inclusieve religie voor hoeft te gehoorzamen (waar Marsman ook een hoofdstuk aan wijdt). Zou je dat op Marsmans betoog kunnen afdingen: dat haar geloof tot niets verplicht, en daarmee ook wel lekker makkelijk is? Toch niet, want Marsmans bekering heeft meer om het lijf dan pragmatisme: er zit een kennistheoretische kant aan, die het geloof ook min of meer inpast in haar rationele paradigma. Dat komt glorieus tot uiting in het laatste hoofdstuk, waarin ze haar „tweede bekering” beschrijft: die tot geloof in buitenaards leven.

Ze kent het „hoongelach”. Daarom brengt ze niet alleen ufo-waarnemingen in stelling, van straaljagerpiloten, door serieuze instanties erkend, en ook verrassend overeenkomstige van eeuwen geleden. Ook borduurt ze voort op het concept unknown unknowns (dingen waarvan we niet weten dat we ze niet weten), want dat er nog geen bewijzen zijn, moet ons niet weerhouden om de opties te onderzoeken – waarmee de cirkel naar onwillige medici inzake experimentele kankerbehandelingen trouwens rond is.

Natuurlijk: haar ideeën zijn niet los te zien van haar ziekte en zielennood. Maar wat nu als die toestand je ontvankelijker maakt? Zoals protonen hun geheimen pas prijsgaven toen ze in de Large Hadron Collider in extreme omstandigheden werden gebracht? Misschien? Telkens roept ze zich rationeel tot de orde, om verderop ook weer haar obsessie te bekennen met verhalen „van kinderen die zich een vorig leven kunnen herinneren”. Want: „Ik voel hoeveel er is wat we niet weten.” Tegen die tijd lees je dat niet minzaam meer, maar met ontroering en, ja, geloof.

Die ‘misschien’ kan hoop brengen, laat Marsman telkens zien. Maar onzekerheid vergt ook moed: „de dappere mens”, redeneert ze met Robert Musil, „is de mens die er juist wél voor kiest zijn opties open te houden”. Meegaan in haar betoog vraagt wellicht ook denkmoed, maar Marsman toont aan dat het wijs is om die op te brengen. Op een andere planeet kunnen ze me redden is een razend inspirerend pleidooi voor openheid, dat echt in staat is om het denken te veranderen.

Delen

Mail de redactie