Category: Boeken

Heerlijk zijn simpele vragen waar je zelf nooit opkwam. ‘Waar laat een piloot zijn jas?’ vroeg mijn zoontje een keer. En zijn broer: ‘Hoe heet de bovenste tree van een keukentrap?’ Of: ‘Kunnen dieren scheiden?’ Jerry Brottons boek over de vier windrichtingen staat vol van zulke ongebruikelijke en tegelijk volstrekt voor de hand liggende vragen. En hij heeft er meestal nog een antwoord op ook.

Waarom kun je oneindig naar het oosten blijven reizen maar niet naar het noorden? Waarom heet het Midden-Oosten het Midden-Oosten? Waarom zijn er vier windrichtingen en niet vijf of drie of zes? Is het zuiden een richting of een plaats? Hoezo een westelijk en een oostelijk halfrond? Waarom staat het noorden altijd bovenaan?

Om met deze laatste vraag te beginnen: er zijn uitzonderingen. Zo hadden oude islamitische kaarten het zuiden boven omdat Mekka voor Mohammed vanuit Medina in het zuiden lag. Ook een IJslandse kaart uit de veertiende eeuw deed dat, waar zo’n beetje de hele rest van de wereld zich immers zuidwaarts bevond. Op zulke kaarten kijk je dan kennelijk van onder naar boven.

Op de eerste foto van planeet aarde, genomen vanuit de Apollo 17, lag het zuiden eveneens bovenaan. Maar de NASA publiceerde de beroemd geworden Blauwe knikker in 1972 op zijn kop om het beeld herkenbaar te maken. In dat licht is het intrigerend en misschien zelfs wat ongemakkelijk om een tijdje rond te dwalen op de wereldkaart van de Australische cartograaf Stuart McArthur uit 1979. Hij draaide noord en zuid simpelweg om. ‘Lang leve Australië’, schreef hij er ironisch bij. ‘Heerser over het universum!’ Wat zou het mooi zijn om die kaart overal, bijvoorbeeld in groep 7, een jaar lang voor de klas te laten hangen om wat vanzelfsprekendheden over de wereld en onze plek daarin te ondermijnen.

Want windrichtingen zijn meer dan louter een geografische aanduiding. Heilige plaatsen bieden vaak oriëntatie (letterlijk: gericht op de oriënt), denk aan Mekka, of Jeruzalem. Het altaar van katholieke kerken staat op het oosten en islamieten zeggen hun gebeden die kant op. Talrijke beschavingen bouwden hun tempels op het oosten, waar de zon opkwam. Terwijl geen enkele het westen aanbad, hooguit werd er soms een mythische rijk gesitueerd als Elysium, of Atlantis.

Kardinale richtingen

Behalve religie en mythe speelt ook biologie een rol bij wat Brotton liever ‘kardinale richtingen’ noemt dan windrichtingen, het gaat immers om veel meer dan geografie en weersomstandigheden. Zo hebben veel trekvogels een innerlijk kompas gebaseerd op de zon en op magnetische velden. Een van de redenen voor vier richtingen en niet drie of vijf heeft te maken met ons menselijk lichaam dat een voor, een achter, links en rechts onderscheidt dankzij ledematen, stand van het hoofd en van de ogen.

De vier windrichtingen hebben ook economisch betekenis. Het onderscheid tussen een westelijk en oostelijk halfrond is te herleiden tot concurrentie-afspraken van Spanje en Portugal in de zestiende eeuw. Zij besloten tot een westelijk respectievelijk oostelijk monopolie op de wereldwijde handelsroutes; Amerika voor de Spanjaarden, Azië voor de Portugezen. Vanuit zo’n commercieel perspectief ontstond ook de West-Europese blik op het Verre Oosten, met dank aan Marco Polo, en een Nabij en Midden-Oosten. Een merkwaardige benaming voor de Antillen als West-Indië laat zien hoezeer windrichtingen met kolonialisme zijn verweven. De verre wingewesten bepaalden in Europa van velen het dagelijks bestaan. Het oosten, zei de negentiende-eeuwse Britse staatsman Disraeli, ‘is een carrière’.

Maar de geografische windstreken vertegenwoordigen veel meer. In de Verenigde Staten bewonderde de schrijver Thoreau de ongereptheid van het wilde westen: daar gloorde de hoop van nieuw leven en avontuur. Dat nieuwe leven had wel een schaduwzijde. De Engelse koning George III probeerde in 1763 nog om het gebied waarvan de rivieren in de Grote Oceaan uitstroomden voor de oorspronkelijke bewoners te reserveren, maar er was geen houden aan. De roep van het westen dreef kolonisten onder het vaandel van vrijheid, godsdienst en superioriteit tot het grootschalig vermoorden van deze bewoners.

Een boek over zo’n rijk onderwerp is onvermijdelijk ook een boek van gemiste kansen. In Europa bewonderden veel romantici het zuiden, in het voetspoor van Goethes Italiaanse reis over zijn verblijf in het land waar de citroenen bloeiden. Brotton noemt het niet en heeft geen aandacht voor de door schilders en dichters in het leven geroepen mythe van zuidelijke liefde, warmte en schoonheid die aan de wieg stond van de mediterrane miljardenindustrie van het massatoerisme.

Evenmin heeft hij oog voor de hardnekkige Europese tegenstelling van een vermeend ijverig, zuinig en eerlijk noorden en een lui, spilziek en corrupt zuiden. Moeten de Italianen in het noorden opdraaien voor de lapzwansen van het zuiden, vraagt Lega Nord zich af; de Catalanen voor die luilakken in Andalusië? Wordt er beneden de rivieren bij ons in Nederland niet veel meer door wethouders gesjoemeld of positief: bourgondisch gegeten? Als elk land in Europa zijn eigen zuiden heeft, ligt Milaan misschien wel noordelijker dan Maastricht.

Westerse superioriteitsgevoelens

Noord, oost, zuid, west bespreekt terecht Edward Saids kritiek op de westerse superioriteitsgevoelens in diens invloedrijke Orientalism (1978) en China’s zelfbeeld als Rijk van het Midden. Maar hoe inwoners van zeg Kaboel, Kinshasa, Buenos Aires of Beijing de vier kardinale richtingen nu beleven wordt niet duidelijk want de westerse blik domineert. Zo illustreert dit boek onbedoeld nog eens een belangrijk hedendaags filosofisch inzicht, namelijk dat taalgebruik een vorm van machtsuitoefening is.

Het is dan ook jammer dat een politieke analyse van het superieur geachte Westen in dit boek achterwege blijft. Krampachtig verdedigen conservatieve schrijvers als Niall Ferguson en Roger Scruton dit idee van ‘The West and the Rest’ in een snel veranderend krachtenveld van geopolitieke allianties. Allianties met een heel andere oriëntatie op de vier windrichtingen.

Brottons kritiek mikt op iets anders. Volgens hem is de Blauwe knikker uit 1972 verworden tot de hedendaagse blauwe stip op google maps, zodat de jeugd van tegenwoordig zich niet meer kan oriënteren. Iedereen kijkt alleen vanuit dat eigen punt op de kaart. Daar zit wat in, gezien de grote aantallen mensen die hun weg alleen nog met de smartphone weten te vinden, aangestuurd door commercieel aangestuurde algoritmes. Maar de door hem gedoemde digitale wereld biedt tegelijk een weergaloze rijkdom aan richtingen en perspectieven, een duizelingwekkend kompas dat ons net zo goed kan verwarren als ons juist onze plaats kan doen vinden.

Delen

Mail de redactie

Het heeft allemaal met de oorlog te maken. ‘Zonder Adolf Hitler zou ik niet op de wereld zijn’, schrijft Evelyn Roll. Het is de beginzin die ze in gedachten had voor haar boek Pericallosa en ze begint er ook bijna mee (het is de eerste zin van haar tweede alinea). Maar voordat we echt bij die oorlog zijn, neemt de schrijfster ons eerst mee naar een fatale gebeurtenis in haar hoofd.

Op een avond ligt ze in haar badkuip in haar Berlijnse appartement als er iets knapt in haar hoofd. Ze voelt een onbeschrijfelijke pijn. ‘Twaalf op een schaal van één tot tien.’ Ze is bang dat ze haar bewustzijn verliest en verdrinkt.

Dan volgt een lange opsomming van dingen die ze niet meer zou hebben gedaan als ze dood was gegaan in haar badkuip. Ze zou zich niet hebben verdiept in het oorlogsverleden van haar vader. Niet op zoek zijn gegaan naar haar verstoten halfbroer. Ze zou niet nog een keer met God hebben gepraat. Geen Telecaster van Fender hebben gekocht, omdat ze zou zijn gestorven in de overtuiging dat elektrische gitaren alleen voor jongens zijn. En: ‘De verdringingen, levensleugens, familiegeheimen en blinde vlekken van mijn familie, die de verdringingen, levensleugens, familiegeheimen en blinde vlekken van mijn generatie zijn, zou ik niet hebben ontdekt.’

Maar Evelyn Roll gaat niet dood. Met een ultieme krachtsinspanning weet ze haar telefoon, twee meter van de badkuip, te bereiken. Ze belt haar man, die in Beieren is, en zegt: ‘In mijn hoofd is iets geknapt. Ik ben er heel slecht aan toe. Als ik me binnen tien minuten niet opnieuw heb gemeld, moet je hulp laten komen.’

Haar man wacht geen tien minuten, maar begint meteen te bellen: huisarts, brandweer, ambulance, een vriendin. Hij belt zelfs het restaurant dat in hetzelfde appartementsgebouw zit.

Evelyn Roll kan niet meer zien. Ze hoort wel dat er een deur wordt ingebeukt. Het is de verkeerde deur, die van de buren. Maar even later, na meer gebeuk, herkent ze de stem van haar huisarts. ‘Wat is het een voorrecht om in een land te leven waar je dat nog werkelijk hebt: huisartsen die komen als ze bij een noodgeval worden geroepen.’ Die huisarts redt haar leven. Hij maakt ruzie met de ambulancebroeders die Evelyn Roll – volgens protocol – naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis willen brengen. Hij dreigt zelfs te gaan slaan als ze weigeren haar naar het beroemde Charité-ziekenhuis te rijden. Hij weet: ze moet naar professor Vajkoczy, de ‘superstar van de neurochirurgie’.

De statistieken zijn tegen Evelyn Roll. ‘Een derde van de mensen in wier hoofd een aneurysma aan de pericallosa-arterie scheurt en een derdegraads bloeding veroorzaakt, overlijden voordat ze het ziekenhuis bereiken. Een kwart van degenen die nog leven als ze in het ziekenhuis aankomen, overlijden tijdens de operatie. Van degenen die ook de operatie overleven, zijn een kwart tot de helft gehandicapt, de meesten zwaar.’

Evelyn Roll heeft onnoemelijk veel geluk: professor Vajkoczy is niet in het buitenland voor een congres. Hij opereert haar, en ze komt er goed doorheen. Na een delier, een psychose, en een lang revalidatieproces, dat wel.

DDR-verleden

Het schrijven van een recensie is geen exacte wetenschap. De recensent neemt zichzelf altijd mee. Omdat ik een aantal jaren geleden zelf een levensreddende operatie onderging, zal ik dit boek misschien anders lezen dan iemand zonder die ervaring. Maar ik durf wel te zeggen: het is een uitzonderlijk goed geschreven boek dat interessant voor iedereen die geïnteresseerd is in zingeving en geschiedenis.

Er verschijnen veel boeken over ziekte. Ik weet het omdat collega’s die boeken steevast naar mij toe schuiven, ik heb inmiddels een flinke stapel op mijn bureau liggen. De meeste bespreken we niet, omdat ze te particulier zijn. Pericallosa is anders, omdat het veel meer is dan een persoonlijk verhaal.

Maar wat ís het dan wel? Het is een familiegeschiedenis, autobiografie, een oorlogsgeschiedenis, en de geschiedenis van een generatie in één. Het gaat ook over een thema dat de laatste jaren in veel geschiedenisboeken opduikt: intergenerationeel trauma. Dat Pericallosa in Duitsland goed is ontvangen, komt misschien ook omdat het past in een trend van boeken over het DDR-verleden, dat óók nadrukkelijk aan de orde komt. En Evelyn Roll (1952) is niet de eerste de beste. Ze schreef jarenlang voor de Süddeutsche Zeitung en geldt als groot kenner van Angela Merkel, over wie ze verschillende boeken schreef.

Hoewel ze politiek journalist was, las ze al een jaar of tien alles wat los en vast zat over hersenonderzoek. ‘Ik wist niet dat ik me voorbereidde’, schrijft ze. ‘Maar ik was voorbereid. (…) In onze bibliotheek staan enkele meters boeken over neurologie, inmiddels zijn het er meer dan de afdeling Goethe, van wiens werk we twee volledige uitgaven hebben, plus heel veel secundaire literatuur.’

Koude rillingen

Of het komt doordat ze veel tijd heeft om na te denken óf doordat er iets in haar hoofd is gebeurd (zelf lijkt ze het laatste te geloven), feit is: als Evelyn Roll na die gewaagde hersenoperatie op de intensive care ligt, komen tal van jeugdherinneringen bij haar boven. Zo herinnert ze zich dat ze als kind altijd koude rillingen kreeg als ze met haar ouders, op weg naar het weekendhuisje van de familie, langs de stuwdam van het Versedal reed. Het was een korte rit, Roll groeide op in het nabijgelegen provinciestadje Lüdenscheid in Sauerland – West-Duitsland dus.

Het is onder meer deze herinnering die Roll ertoe aanzet alles over het verleden van haar familie uit te zoeken. Zo ontdekt ze dat haar grootvader van moeders kant betrokken was bij de bouw van de stuwdam, en dat hij daarvoor tijdens de oorlog gebruik maakte van dwangarbeiders uit het oosten.

Zonder de oorlog hadden Rolls vader en moeder elkaar niet ontmoet, vandaar die zin over Hitler. Allebei zijn ze getraumatiseerd door de oorlog. Zij is eerder getrouwd geweest met een man wiens hoofd aan het Oostfront aan flarden werd geschoten. Hij is als kind verdreven uit Polen, toen Duitstaligen daar niet langer welkom waren, en vervolgens opgegroeid in het Oost-Duitse plaatsje Guben, waar hij met een andere vrouw al een kind kreeg. Hij diende als soldaat in Polen, Oekraïne, Roemenië, Bulgarije, Servië, Macedonië, Griekenland en Kreta. Aan het einde van de oorlog komen ze elkaar tegen op het landgoed van haar familie. Hij is arm, zij komt uit een welgestelde familie. Maar mannen zijn schaars in Duitsland in 1945. Deze man, denkt zij, is acceptabel. ‘Dat woord heeft ze daadwerkelijk gebruikt’, schrijft Roll.

Ze passen niet echt bij elkaar. ‘Hij was gul. Zij angstig en spaarzaam’, schrijft Roll. ‘Ik ben allebei. Ik heb zijn frivoliteit en haar bezorgdheid. Kind zijn van deze ouders voelt als gas geven en remmen tegelijk in een open BMW 327 met wit omrande banden.’ Haar moeder heeft trouwens een kind doodgereden met haar BMW 327, ontdekt Evelyn Roll ook.

Voor de opvoeding grijpt haar moeder naar Die deutsche Mutter und ihr erstes Kind van Frau dr. Johanna Haarer. Kern daarvan is dat een kind geen liefde nodig heeft, maar discipline. Roll vat samen: ‘Gevoed wordt volgens de klok, niet omdat de baby honger heeft. Acht uur nachtrust worden afgedwongen, hoezeer het kind ook huilt. Een baby wordt gevoed, in bad gedaan, kundig verschoond, met levertraan gevuld en naakt voor het blauwe licht van de hoogtezon gezet (…). Maar verder wordt het kind volkomen alleen gelaten. En als het huilt, laten huilen. Niet op de arm nemen! Niet troosten! Dat sterkt de longen en staalt het, ons Duitse kind.’ Het boek ademde volop nazi-ideologie. Maar ook na de oorlog was het nog jarenlang, ontdaan van al te nazistische trekjes, voor vele jonge Duitse ouders een opvoedbijbel. In 1987 waren er 1,2 miljoen exemplaren van verkocht. ‘Ik haat dat boek’, schrijft Roll. Om er meteen aan toe te voegen: ‘Het is gemakkelijker om een vreemde nazi-longarts te haten dan je eigen moeder.’

Die oorlog en die opvoeding hebben sporen nagelaten, daarvan is Evelyn Roll overtuigd. En zij is niet de enige die een trauma heeft geërfd. Die beginzin – zonder Adolf Hitler zou ik niet op de wereld zijn – geldt voor zoveel van haar generatiegenoten. Gelukkig wordt de ‘transgenerationele trauma-erfenis van de babyboomers’ nu eindelijk onderzocht, schrijft ze. ‘Daar gaan de meeste psychotherapieën van mijn vrienden over.’

Alarmknopje

Er zit zoveel in dit rijke boek dat het te veel is om allemaal op te noemen. Het gaat ook over seksualiteit, over #MeToo, over de relatie tussen rechtspraak en de medische wetenschap, over wat ziekte met een partner doet.

Wat mij persoonlijk vooral raakte waren Rolls beschrijvingen van haar dubbelrol als journalist/patiënt wanneer ze met een arts praat. De patiënt is vooral dankbaar voor wat de medische wetenschap allemaal uit de kast heeft getrokken om haar het leven te redden. De journalist heeft toch nog kritische vragen. Hoe is het mogelijk dat de arts waarschuwt dat ze na de operatie alert moet zijn op een vasospasme, omdat zo’n nieuwe bloeding fataal zou kunnen zijn, maar dat het, als ze op het alarmknopje bij haar bed drukt, toch elf minuten duurt voordat er een verpleegkundige komt vragen wat er aan de hand is? Dat kan toch niet? Maar hoe zeg je dat tegen de hoogleraar die je leven heeft gered?

Schrijven is voor Roll een vorm van verwerken. ‘Ik heb altijd mijn waarheid gevonden door te schrijven’, schrijft ze. ‘Altijd heb ik schrijven gebruikt om te denken, om mezelf te troosten, om tot inzicht te komen en uiteindelijk ook om geld te verdienen’. Zodra ze van de intensive care naar een verpleegafdeling gaat, begint ze weer met verslag doen. Aan iedereen die ze ziet – de nachtzuster, de schoonmaakster, de man uit Senegal die haar ’s morgens wast – vraagt ze waarom het elf minuten duurt voordat iemand zich meldt nadat ze op de alarmknop heeft gedrukt. Die gesprekjes neemt ze op met haar iPhone. ‘Mijn journalistieke instinct is gewekt. De angst heeft mijn beroep teruggebracht.’

Kort samengevat is het verhaal dat Evelynn Roll in Pericallosa vertelt simpel: vrouw gaat bijna dood en vraagt zich af wat de zin van het leven is. En uiteindelijk ontdekt ze dat het allemaal draait om vrienden en familie. Het boek eindigt met een hereniging van Roll met de Oost-Duitse familie van haar vader. De DDR, dat was voor haar terra incognita. In Polen, waar haar vader vandaan komt, was ze ook nooit echt geweest, al is het hemelsbreed slechts 96,9 kilometer van haar schrijftafel in Berlijn-Charlottenburg.

Maar zo’n samenvatting zou Roll tekort doen. Pericallosa is een knap gecomponeerd boek, boordevol fraaie zinnen en cliffhangers, gebaseerd op een grote variëteit aan bronnen. Soepel wisselt Roll van persoonsvorm, terwijl ze citeert uit haar eigen puberdagboek, het dagboek dat haar man bijhoudt als ze in het ziekenhuis ligt, medische rapporten en de Wehrmachtrapporten van haar vader. Die zuivering van de Krim, zegt ze tegen haar overleden vader ‘daar moet je toch iets van hebben meegekregen’? En onderwijl leer je ook nog het een en ander over de werking van de hersenen.

Soms is het misschien net iets te veel en te mooi. Dat ze in haar ziekenhuisbed praat met God, in wie ze niet gelooft, zou dat echt komen doordat er iets is gebeurd in het deel van haar hersenen dat door onderzoekers wordt geassocieerd met religieuze gevoelens? En al die herinneringen die ze heeft aan haar ziekenhuistijd, waarvan ze zo nauwkeurig verslag doet, hoe betrouwbaar zijn die eigenlijk, vraag je je af nadat Roll er zelf een aantal keer in heeft gewreven hoe onbetrouwbaar menselijke herinneringen zijn. Maar dat doet allemaal niets af aan het feit dat Pericallosa een bijzonder boek is dat nog lang in je hoofd blijft zitten.

Lees ook

deze recensie van de nieuwe romans van twee Oost-Duitse schrijfsters.

Delen

Mail de redactie

In een café in het Portugese kustplaatsje Luz werd ik aangesproken door een jonge serveerster. „Ik hoor u over Rusland praten”, zei ze streng, terwijl ze mijn bestelling nog net niet op tafel smeet. „Mag ik u daarom vragen hoe u over Poetins imperialisme denkt?”

Meteen begreep ik dat ze uit Oekraïne kwam. Ik stelde haar gerust door haar het boek dat ik las te laten zien: Niet nog een jaar zonder jou. Liefsdesbrieven in oorlogstijd van het Oekraïense schrijversechtpaar Pavlo en Viktorija Matjoesja.

De zwarte ogen van de serveerster keken me ineens vriendelijk aan. Ze kwam uit Odesa en was aan het begin van de oorlog naar Portugal gevlucht. Onlangs was haar vader overleden. Ze moest nu terug naar huis om de erfenis van zijn flat te regelen. En wat zag ze daar tegenop.

Terwijl ze een andere klant ging helpen, besefte ik opnieuw hoe onmenselijk die oorlog was en las ik mijn boek met nog meer aandacht, zinnen met potlood onderstrepend.

Pavlo en Viktorija Matjoesja begonnen hun briefwisseling op verzoek van de Franse journaliste Doan Bui, die de oorlog voor het weekblad L’Obs versloeg. Nadat ze zijn essay Is There Happiness in War? Where? had gelezen, nam ze contact op met Pavlo en stelde ze hem en zijn vrouw voor om hun WhatsApp-berichten tot langere brieven uit te werken en die als een wekelijks oorlogsdagboek in L’Obs te publiceren.

Hun briefwisseling begint als Oekraïne een jaar in oorlog is. Pavlo, een veertiger, heeft zich meteen na de Russische inval als vrijwilliger bij het leger gemeld en is officier aan het front. Bitter schrijft hij over zijn gesneuvelde kameraden, onder wie veel jonge vrouwen. Soms zijn ze er bij voorbaat al van overtuigd dat ze het gevecht niet zullen overleven. Ook schrijft Pavlo over zijn commandant die foto’s moet maken voor de identiteitsbewijzen van de nieuwe officieren. Een van hen is een jonge luitenant, die vanuit een gunstige hoek gefotografeerd wil worden, omdat hij dan knapper oogt. Die mooie jongen is als de dood voor wat hem te wachten staat. En inderdaad, hij sneuvelt in de eerste dagen van de strijd. Zijn foto komt uitvergroot op zijn graf te staan.

Viktorija, een literair agent en congrestolk, is aan het begin van de oorlog met hun vier kinderen naar Parijs gevlucht. Ze mist haar man en wil hem zo graag weer met haar handen aanraken. Voortdurend beschrijft ze hun gelukkige momenten tijdens hun vakanties in de Karpaten, op de Krim, of gewoon in hun flatje in Kyiv. Ook heeft ze het uitgebreid over de geschiedenis van haar familie, die door zowel Lenin als Stalin vervolgd is en naar Siberië gedeporteerd. Alleen dat al verklaart waarom Oekraïne tot het bittere einde en desnoods met veel bloedvergieten zijn onafhankelijkheid zal blijven verdedigen.

Op een zeker moment is Viktorija het zo beu dat Pavlo blijft doorvechten, dat ze een scheiding aanvraagt om hem onder druk te zetten naar zijn gezin terug te keren. Maar hij wil zijn manschappen niet in de steek laten en blijft aan het front.

Beiden hebben het in hun brieven ook over de vele bevriende schrijvers die in de oorlog vechten, zoals Serhi Zjadan, of die als burger zijn omgekomen, zoals Viktoria Amelina, of die gemarteld en geëxecuteerd zijn, zoals Volodimir Vakoelenko. Het brengt Pavlo tot de uitspraak: ‘Nee, sinds de Eerste Wereldoorlog is er niets veranderd. Er is niets veranderd sinds mensen zijn begonnen elkaar te vermoorden.’

Delen

Mail de redactie

‘Mijn vader had geen appeltje voor de dorst, maar een boomgaard.’ In Bloemendaal groeit Boye de Koning op. Hij heeft alles, getapte vrienden, een knap vriendinnetje en vooral: de zekerheid dat het hem nooit aan geld zal ontbreken. Zelfs niet als hij het verkloot en bijvoorbeeld de koikarpers van de buren in het zwembad van weer andere buren gooit, waarna ze sterven. Papa betaalt. Papa betaalt toch wel. Maar dan blijkt vader een oplichter te zijn, die in het gevang belandt. Boye, zeventien intussen, en zijn moeder nemen berooid en bespot de wijk naar oma in een Fries gehucht: Wondermond.

Anne-Gine Goemans (1971), die met Wondermond haar vijfde roman publiceert, kan smeuïg schrijven. In dit nieuwe boek houdt ze zich niet bepaald in met de keuze van haar beeldspraak. Zeker over seks en aanverwante zaken schrijft ze met lef, en luisterrijk. Een vagina van iemand voelt na de overgang ‘als een platvis die hing te drogen in de wind’. In een andere vagina graaiden vingers van een dominee ‘alsof hij naar kleingeld zocht’. Tijdens de daaropvolgende geslachtsgemeenschap ‘floepte’ zijn penis er telkens uit, waarop hij hem terug stopte ‘alsof hij een dode muis in een fles probeerde te duwen’.

Moet dit nou? Ja, want dit soort dingen maken Wondermond tot een levendig boek: je ziet het voor je, of je wilt of niet. Goemans portretteert via haar eigentijdse, mannelijke, verwende hoofdpersoon Boye de sterke, zelfredzame vrouwen van zijn familie, vier generaties lang. Vooral in de historische flashbacks over hen is Wondermond een meeslepend verhaal, zoals in de proloog waarin de over-overgrootmoeder van Boye noodgedwongen haar lichaam verkoopt.

Boye heeft daar aanvankelijk geen idee van. Er valt voor hem veel te ontdekken over zijn familie, maar ook over waar het om gaat in het leven. Zijn de jongeren in het dorp veel minder cool dan zijn vrienden in Bloemendaal, of weten zij er, ondanks hun omstandigheden, hun vrijwel lege portemonnee, hun slechte perspectief en hun trui die volmaakt achterlijk in hun broek zit in plaats van erover, iets van te maken? Drie keer raden.

Het is jammer dat Wondermond hiermee, ondanks de levendigheid, wel voorspelbaar is. Dat wordt nog versterkt doordat Goemans Boye vaak ‘terugblikkend’ laat klinken. ‘Ik wist toen nog niet dat…’ staat er dan, waarna er een voor de hand liggend inzicht volgt dat hij opdeed. In dialogen zeggen mensen vaak precies wat ze bedoelen. ‘Mis jij hem?’ vraagt Boye zijn moeder over zijn vader. ‘Natuurlijk mis ik hem, maar ik voel me ook vernederd’, luidt het antwoord. Zo zijn er veel niet erg spannende inkoppertjes, dingen die zich volgens verwachting afrollen. Een dik meisje blijkt juist een mooi meisje te zijn. Een baby op schoot zorgt dat ‘alle slechte, angstige, boze en rancuneuze gedachten verdampen.’ Of Boye komt tot de conclusie dat momenten waarop hij met zijn vader iets deed dat niets kostte, zoals van een dijk afrollen, het meest waardevol zijn geweest.

Goemans neemt haar lezer wel erg sterk bij de hand, en dat maakt Wondermond, net als een aantal van haar eerdere boeken, uiteindelijk vooral heel geschikt voor middelbare scholieren. Veel van de ontdekkingen die Boye doet zullen vooral dat lezerspubliek doen opkijken.

Delen

Mail de redactie

Vladimir Poetin, Donald Trump, Geert Wilders: populistische politici met een nationalistische agenda zijn alomtegenwoordig. Dat is op zich niet zo gek, want nationalisme is vandaag de dag volstrekt vanzelfsprekend en overal om ons heen: van standbeelden in de straten tot het eten op ons bord. Wie was er afgelopen zomer niet trots op de prestaties van Nederlandse sporters tijdens het EK voetbal en de Olympische Spelen?

Met die nationale trots is op zichzelf niets mis, maar in het verleden is helaas pijnlijk duidelijk geworden wat kwaadwillenden kunnen aanrichten door sluw in te spelen op nationalistische sentimenten. Op het omslag van Nationalisme. Een wereldgeschiedenis staat daarom terecht dat het hoog tijd is voor een allesomvattende geschiedenis van dit fenomeen.

Eric Storm heeft de handschoen opgenomen. Hij is universitair hoofddocent aan de Universiteit Leiden en gespecialiseerd in de Spaanse geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw, maar doet recentelijk vooral veel onderzoek naar nationaliseringsprocessen vanuit een internationaal vergelijkend perspectief.

In zijn inleiding geeft Storm aan dat hij de nadruk legt op de natie als dèmos, waarbij het lidmaatschap van een soevereine gemeenschap van burgers bepalend is voor de nationale identiteit, in plaats van de volgens hem veel gangbaardere etnische of culturele definitie. Hij dicht wat hij ‘nationalistische activisten’ noemt dan ook een geringe rol toe bij het ontstaan van natiestaten. Die komen volgens Storm vooral voort uit geopolitieke instabiliteit. In zijn betoog zijn de natiestaten de belangrijkste actoren. Het proces van staatsvorming staat centraal.

Dat brengt ons direct bij de makke van zijn boek: de titel. Die dekt de lading niet. Storm beschrijft bovenal hoe het model van de natiestaat overal ter wereld navolging heeft gekregen, welke geopolitieke gevolgen dat had én hoe natiestaten de hearts and minds van hun inwoners wisten te veroveren. Kortom: het boek had beter De natiestaat. Een wereldgeschiedenis kunnen heten, want dát is het verhaal dat Storm vertelt.

Maar dat doet hij met verve! Storms boek is een ware tour de force. Meer dan vijfhonderd pagina’s bieden een gedegen overzicht van het onderzoeksveld. Na een haperend eerste hoofdstuk gaat de motor lekker draaien. Alle aspecten komen aan bod: van ingebeelde gemeenschappen tot banaal nationalisme en alles er tussenin. Wie zich verder wil verdiepen in een van de vele onderwerpen die de revue passeren, kan terecht in het omvangrijke notenapparaat.

Gezien Storms nadruk op dèmos is het niet verwonderlijk dat hij de Franse Revolutie ziet als oorsprong van de (liberale) natiestaat: een staat die het volk dient met een geschreven grondwet, gekozen parlement en een kabinet. Opvattingen over wie er tot de natie behoorden waren niet nieuw en de band tussen bevolking en staat werd hechter naarmate de macht van de staat toenam in de 16de en 17de eeuw. Maar de Franse revolutionairen stelden de staat centraal. Alles werd op nationaal niveau geregeld, van wetgeving tot musea.

In Europa probeerden conservatieve machten de nationalistische geest weer in de fles te duwen na Napoleons nederlaag in 1815, maar het verlangen naar de constitutionele natiestaat bleef leven en kwam tot ontbranding in het revolutiejaar 1848. Daarbij speelde ook het romantisch nationalisme een rol. Dat benadrukte het unieke karakter van taal en cultuur en (vermeend) authentieke ‘volkstradities’.

Regeringen adopteerden – al dan niet noodgedwongen – het natiestaatmodel én de culturele interpretatie van de natie. Het onderscheid tussen dèmos en ethnos verwaterde. Mensen werden aangespoord zich bewust te worden van hun nationaliteit en trouw te zijn aan de bestaande natiestaat. Of zoals Eugen Weber, de grote Amerikaanse historicus van de westerse beschaving, het verwoordde: boeren en ambachtslieden werden tot Fransen gemaakt. En zo gebeurde het overal.

Onstuitbare opmars

Storm beschrijft hoe de natiestaat daarna een onstuitbare opmars maakte. Nationale eenwording viel in Europa samen met een moderniseringsproces, waarin de staat het voortouw nam. Dankzij betere infrastructuur, breed toegankelijk onderwijs in de standaardtaal met aandacht voor nationale geschiedenis en aardrijkskunde, de opkomst van massamedia en het uitrollen van een sociaal vangnet en publieke gezondheidszorg werd de band tussen de staat en zijn ingezetenen immer hechter.

De fysieke ruimte werd steeds meer genationaliseerd. Musea, monumenten en overheidsgebouwen zijn vanzelfsprekende voorbeelden en dat geldt ook voor straatnamen, vlaggen en herdenkingen. Maar Storm laat met onder andere revivalstijlen in architectuur, natuurparken en nationale cuisine zien hoe ver de nationalisatie is gegaan. Zelfs huisdieren ontkwamen er niet aan. Denk aan de Duitse herder en de Siamese kat. En sport werd van meet af aan gebruikt om nationale gevoelens te mobiliseren; grote internationale toernooien vormden én vormen het podium bij uitstek.

Als historicus popelt Storm om zijpaden in te slaan en fascinerende feiten op te dissen. Hij schiet als het ware van het wassenbeeldenkabinet van Madame Tussaud naar de obscure Oorlog om Jenkins’ oor. De informatiedichtheid is heel hoog, dus het is wel zaak de aandacht erbij te houden. Voor een breder publiek gaat de vlot vertellende Storm soms te snel en worden begrippen als ‘dissenters’ en ‘kameralisme’ niet altijd uitgelegd.

Ontsporing

Hij maakt wel heel duidelijk dat de natiestaat een vaststaand gegeven werd. En dat het model direct ook buiten Europa aansloeg. In 1804 werd Haïti na tien jaar strijd de eerste natiestaat in Latijns-Amerika. Andere staten – van Madagaskar tot Hawaii – namen elementen die zij nuttig achten over, zelfs imperia als het Ottomaanse Rijk en later de Sovjet-Unie en nazi-Duitsland. De natiestaat werd wereldwijd de onbetwiste norm voor onafhankelijke staten én de lens om de wereld door te beschouwen.

De ontsporing van het nationalisme in de beide wereldoorlogen heeft daar niets aan veranderd. Zelfs de na de Tweede Wereldoorlog wijdverbreide aversie tegen etnisch nationalisme lijkt weer af te zwakken met de opkomst van de identiteitspolitiek. Kosmopolitisch modernisme is uit de mode en politici kijken weer vaker naar het verleden dan naar de toekomst.

Storm signaleert dan ook een nieuwe opmars van het nationalisme met een ongewisse uitkomst. Het is daarom goed om de cruciale les van zijn boek in het achterhoofd te houden. Ook al lijkt het in het dagelijks leven anders: de natie, de natiestaat en het nationalisme zijn geen natuurverschijnselen, maar slechts producten van het verleden. Storm heeft dat op indrukwekkende wijze in kaart gebracht.

Delen

Mail de redactie

‘Ik las Kaas voor het eerst op mijn achttiende, voor mijn lijst voor Nederlands. De reden? Het was dun. Mijn zoon heeft het onlangs ook gelezen voor zijn eindexamen, om dezelfde reden.

Het verhaal greep me toen meteen. Hoofdpersoon Frans Laarmans, een kantoorklerk, komt terecht in een kring van mannen waar hij graag bij wil horen. Een van hen stelt voor dat hij handelaar in kaas wordt, en hij besluit dit te doen, hoewel hij geen enkele ervaring heeft – sterker nog, hij houdt niet eens van kaas. Als lezer voel je echter al snel dat dit project gedoemd is om jammerlijk te mislukken. Dat tragikomische aspect vond ik hilarisch als tiener.

Het was vooral de antiheld Frans Laarmans die indruk op me maakte. Ik vond het een verademing om te lezen over iemand die onzeker was. Ik herinner me dat ik het daarover had met mijn vriendinnetje toentertijd, die tegen me zei: “Maar Christiaan, iedereen is onzeker.” Dat was voor mij een openbaring. Op de middelbare school lijken sommige leeftijdsgenoten zo zelfverzekerd. Literatuur geeft je dan een inkijkje in de binnenwereld van mensen.

Ik raakte geïnspireerd om al het werk van Elsschot te lezen, waarin de zakenwereld vaak een centrale rol speelt. Hij heeft me beïnvloed, zelfs als jurist. Elsschot werkt altijd naar een duidelijk einde toe, net zoals je bij het schrijven van processtukken moet doen.

Het personage Laarmans kwam op verschillende momenten in mijn leven terug. In 1990, toen de Berlijnse Muur net was gevallen, was ik in Praag en ontmoette ik iemand die Sovjet-propagandaposters verkocht. Ik studeerde toen rechten, en kreeg van hem honderden posters die ik in Nederland mocht verkopen. Het lukte me niet om ze kwijt te raken, en toen dacht ik: ik ben net Frans Laarmans. Uiteindelijk ben ik toch van ze afgekomen, na een lange dag op de vrijmarkt tijdens Koninginnedag.

Nu ik 52 ben, ongeveer even oud als Laarmans, zie ik Kaas in een ander licht. Waar ik het als tiener vooral als een tragikomisch verhaal over de zakenwereld las, valt nu de rol van Laarmans’ vrouw en kinderen op. Zijn vrouw doorziet vanaf het begin dat het kaasproject niets voor haar man is, maar ze geeft hem wel de ruimte om het te proberen. Ze stelt duidelijke grenzen, zoals: “Begin het kantoor maar vanuit huis. Zeg je baan nog niet op.” Ze begeleidt hem eigenlijk liefdevol in het mislukken van het project. En aan het einde, als het mislukt is, is ze er voor hem. Dat vat voor mij het boek samen: hoe zij als partners, en gezin, samenkomen. Hun kinderen helpen zelfs door te proberen zijn kaas te verkopen op school, wat me nu meer raakt omdat ik zelf twee kinderen heb.

Laarmans beschrijft ook de tranen op het ‘verweerde gezicht’ van zijn vrouw en hoe zij hem ‘tegenweent’. Na zoveel jaren samen herken je zo’n symbiose. Je ziet elkaars tekortkomingen eerder dan die van jezelf, iets wat ik als 18-jarige niet kon begrijpen. Hoewel zijn vrouw weinig tekst heeft in het boek, zie ik nu hoe belangrijk en verstandig ze is. Ze ontdekt direct een fout in het kaascontract en waarschuwt haar man: ‘Pas op, Frans.’ En natuurlijk heeft ze gelijk.

Ook de stijl van Elsschot valt nu meer op. Hij was onder andere reclameman en moest taal toegankelijk maken. Dat zie je terug in zijn werk, ook in Kaas. Nu ik zelf schrijf, vallen die stilistische keuzes meer op. Het leest nog steeds fris, anno 2024. Het herlezen van Kaas heeft me geïnspireerd om de rest van Elsschots oeuvre ook opnieuw te lezen.’

Delen

Mail de redactie

De Nederlandse lezer die een kleine tien jaar geleden als een blok viel voor de vertalingen van de zogeheten Omcirkeling-trilogie van de Noorse schrijver Carl Frode Tiller liep na de eerste 750 pagina’s van het ambitieuze project tegen een muur op. Want Prometheus, de uitgeverij die de Nederlandse vertalingen van Omcirkeling op de markt bracht, gaf er na twee delen de brui aan en liet het laatste deel niet vertalen. Oevers, een kleine uitgeverij die zeven jaar geleden werd opgericht en zich onder meer richt op Scandinavische literatuur, was van mening dat de lezer hiermee een groot onrecht werd aangedaan en zette vertaler Kor de Vries alsnog aan het werk om ook het laatste deel te ontsluiten.

De reputatie van Omcirkeling is zowel in Noorwegen als in andere landen in elk geval groot. Nu zitten ze in de Angelsaksische wereld sowieso niet verlegen om een bombastisch compliment meer of minder, maar als zowel de Los Angeles Review of Books (‘een onvergelijkbare intellectuele escapade’) als de New York Journal of Books (‘briljant gestructureerde roman’) lopen te jubelen ben je toch benieuwd wat dit toch voor een meesterwerk is. Wie zoals ikzelf geen Tilleriaan van het eerste uur is en anno 2024 bij de allereerste zin van de trilogie moet beginnen zal 1250 pagina’s verder ongeveer dit concluderen: wat ontzettend goed dat nu ook dit laatste deel is vertaald, want dat is verreweg het beste deel. Deel I verscheen in Noorwegen in 2010 en deel III in 2014 en Tiller is in die tussenliggende vier jaar tijd gewoon veel beter gaan schrijven. Ondanks dat de wat storende therapeutische ondertoon nooit helemaal verdwijnt is hij steeds meer oog gaan krijgen voor wat werkt bij een lezer, in plaats van dat hij het uitserveren van allerlei psychisch lijden voorop stelde.

De trilogie handelt over een man die pas helemaal aan het eind van deel III zelf aan het woord komt. David heet hij, en hij is na een onverkwikkelijke gebeurtenis zijn geheugen kwijtgeraakt. Via een advertentie in een krant worden oude vrienden en vriendinnen aangespoord om het leven dat David voor zijn geheugenverlies leidde te reconstrueren; ze worden gevraagd om brieven te schrijven waarin ze herinneringen ophalen aan hun jaren met David, zodat die tenminste een deel van zijn identiteit kan heroveren. En dat is wat je leest in Omcirkeling, lange opstellen over Davids leven. Eerst, in de eerste twee delen, over zijn jeugdjaren op het platteland van Noorwegen, daarna, in dat slotdeel over zijn lange studententijd in Trondheim en over dat wat erna kwam, de met verhalen omcirkelde man is uiteindelijk een jaar of veertig oud.

Pijnlijke zaken

Jon, Silje, Ole of Tom Roger: met het in kaart brengen van Davids leven beschrijven ze (uiteraard) ook hun eigen leven. Dat lijkt lange tijd dan ook de ambitie van Tiller te zijn: de lezer in laten zien wat er met mensen gebeurt, wat het met ze doet als ze niet gewoon rechttoe-rechtaan doorleven, maar op het leven dat achter ze ligt moeten reflecteren. Romans gaan natuurlijk ontzettend vaak over schrijven en over wat dat nou toch eigenlijk is en behelst, en ook voor Omcirkeling gaat die vlieger op. Schrijven, zoals de oude vrienden van David doen, komt onder andere neer op jezelf onder ogen komen, op het oprakelen en uitpluizen van allerlei gedane zaken die je, niet-schrijvend, allang ergens in een stoffig uithoekje van je bewustzijn zou hebben weggestopt.

En dat is pijnlijk, want om eerlijk te zijn staat het er bij alle correspondenten beroerd voor. Het was al wat duister, in die prille jeugd, maar de levens van Jon, Silje en de anderen zijn inmiddels uitgedraaid op fiasco’s in wording. Kunstenaarsdromen zijn doorgeprikt, huwelijken staan op springen, de eigen familie wordt gehaat. Nogmaals, Tiller is misschien eerlijk in zijn weergave van het leven van de gemiddelde Noor, hij houdt er in het begin bijzonder weinig rekening mee dat een lezer ook wel eens iets anders voorgeschoteld wil krijgen dan Leed. Al is het maar omdat je een lezer juist aan een personage verbindt door die éérst vol hoop en plezier te laten rondlopen en dán pas het ravijn in kunt storten.

Onwillekeurig begint zich de vergelijking op te dringen met de boeken van Roberto Bolaño, de Chileen die zich in bijvoorbeeld De wilde detectives van een vergelijkbare compositietechniek bediende, want ook hij portretteerde zoekgeraakte types (bij Bolaño zijn het er twee) via de stemmen van anderen. Lang is Bolaño in je hoofd de betere. Hij palmde je wél in, liet je als lezer wél vallen voor zijn personages, bijvoorbeeld door ze een kleurige jeugd te geven en ze iets onduidelijks na te laten jagen waar je altijd benieuwd naar bleef. Maar in deel III revancheert Tiller zich dus.

Getroebleerde zielen

Hij laat zijn personages reizen, trekt ze uit die monotone Noorse blubber, tovert prachtige plotwendingen tevoorschijn en geeft David en zijn ex-vriendin Susanne een dimensie die ervoor zorgt dat je ze als veel meer gaat zien dan als een paar getroebleerde zielen. Ooit was Susanne een serieuze studente met wereldverbeteringsplannen, wier ziel verbleekte bij het vreugdeloze leven dat ze zichzelf als jonge vrouw had opgelegd. Bevrijding vond ze bij David, een ontwortelde figuur die onder Tillers pen staat voor de relativistische levensvisie van hoogopgeleiden die menen dat ze het postmodernisme goed hebben begrepen.

Er is heus wat in te brengen tegen de manier waarop Tiller uiteindelijk een punt zet achter deze botsing tussen engagement (Susanne) en de vleesgeworden subjectiviteit (David), maar het is een grondige, bijtende, maar ook vermakelijke uitwerking die ook in onze tijd, tien jaar na de oorspronkelijke publicatie, nog ontzettend actueel overkomt. Het maakt de lange – en in alle eerlijkheid ook wat langdradige – aanloop door de Noorse toendra meer dan de moeite waard.

Toch zal de lezer die aanloop moeten nemen. Niet alleen om de verwikkelingen in dat derde deel te vatten, maar belangrijker: om ze te vóélen.

Delen

Mail de redactie

‘Je weet nooit wie er meeluistert.’ Het is een zin die vaak terugkomt in Verplicht gelukkig – dagelijks leven in een communistische heilstaat, het boek waarmee Garrie van Pinxteren voor de tweede maal afscheid neemt als China-correspondent van NRC. Ze krijgt de opmerking steeds vaker te horen van de Chinezen waarmee ze spreekt. Ze zijn op hun hoede, soms voor de eigen regering en de Communistische Partij China (CPC), maar misschien ook voor buitenlandse spionnen. Uiterst zeldzaam zijn de Chinezen die zonder schroom of vrees een buitenlandse journalist te woord staan, want dat kan natuurlijk ook een spion zijn, of toch op z’n minst iemand die China zwart wil maken. Steeds vaker worden afspraken voor interviews op het laatste nippertje afgezegd, ervaart Van Pinxteren.

Als correspondent probeert ze ondanks alle belemmeringen contact te leggen met gewone Chinezen, te peilen naar hun ideeën, zorgen, wensen, verlangens. Dat levert voor ons vaak verrassende antwoorden op, zoals van de jonge vrouw die zich zonder het minste bezwaar onderwerpt aan de test voor gezichtsherkenning vooraleer ze een simkaart van China Mobile kan krijgen voor haar mobiele telefoon. ‘Ik kan me gewoon niet voorstellen dat onze overheid ooit iets zou doen dat schadelijk is voor de burger’, aldus deze dertiger.

En zo blijken wel meer Chinezen te denken. Velen zijn ervan overtuigd dat hun overheid het beste met hen voorheeft en helemaal gelijk heeft in conflicten met Japan of de VS. Of misschien denken ze iets anders, maar durven ze dat niet zo goed te vertellen. Je weet immers nooit wie er meeluistert. Dat is het manco van journalistiek in een onvrij land. Dat is geen verwijt aan die Chinezen noch aan Van Pinxteren, de verhalen illustreren net hoe enorm de greep is van de Partij op het dagelijkse doen en denken van de bevolking.

Bang om iets verkeerds te zeggen

En die greep is onder de nieuwe leider Xi Jingping alleen maar strakker geworden. Illustratief is een reportage uit het dorp waar een jonge Xi ooit bestuurder was. Zelfs anekdotes vallen er niet te sprokkelen, want elke dorpsbewoner is bang om iets verkeerds te zeggen, zelfs als ze Xi de rode hemel in prijzen. Ook meeluisteren met een gids die de bekende verhalen uit de Xi-biografie oplepelt is verboden, de bewakers en de gidsen nemen liever het zekere voor het onzekere.

Het pijnlijkst wordt de verstikkende greep van de Partij duidelijk in de verhalen over Hongkong. De vrije pers die er was wordt aan banden gelegd, de afspraken die bij de overdracht van het VK aan China werden gemaakt, worden op cynische wijze uitgehold, de uittocht uit de voormalige Britse kolonie is zo groot dat China is gestopt met het vrijgeven van de migratiecijfers. Een beproefde tactiek in China, ook de cijfers over jeugdwerkloosheid worden niet meer gepubliceerd sinds ze schrikbarende hoogten bereikten.

Depressieve jongeren

De verhalen over jongeren zijn ook veelzeggend. De druk die op hen wordt gelegd is enorm, slechts 1 procent van hen slaagt voor het examen dat toegang schenkt tot een topuniversiteit. Het resultaat: een kwart van de jongeren kampt met depressieve gevoelens, zelfs hoger geschoolden tonen een verrassend gebrek aan ambitie. Het stemt Van Pinxteren ook somber: de kaarten in China zijn geschud, en voor een communistisch land blijkt er een gigantische kloof tussen arm en rijk te zijn ontstaan. De CPC zegt de kloof wel te bestrijden, maar dat blijkt nauwelijks uit de praktijk.

Verwacht van Verplicht gelukkig geen diepgaande politieke analyses of achtergronden over geopolitiek. Die elementen komen uiteraard wel aan bod, maar spelen op de achtergrond, als decor voor het dagelijkse leven van Chinezen. Maar wie inzicht wil krijgen in hoe gewone Chinezen denken en leven, krijgt in deze bundel voldoende voorbeelden aangereikt om een helder beeld te vormen van het leven in een land dat steeds onvrijer wordt.

Delen

Mail de redactie

Zoals gewoonlijk op de ochtend van de sabbat loopt Yanon Azougi die zaterdag naar de synagoge in Sderot, een Zuid-Israëlisch stadje op de grens met de Gazastrook. Opeens stopt er naast hem een zwarte auto. ‘Ik ben een Jood’, roept de bestuurder, waarna hij twee bebloede meisjes in zijn handen duwt: Romi van zes en haar zusje Lia van drie. De bestuurder maant ze om te rennen.

En rennen doet Azougi, terug naar huis. Hoewel Romi’s voeten onder de glasscherven zitten, blijkt het bloed op de lichamen van de meisjes niet van henzelf afkomstig. Azougi heeft dan nog geen idee dat Hamas de hekken rond Gaza doorbroken heeft om een grootschalige terroristische aanval op Israël uit te voeren. Het is 7 oktober 2023, de dag die een serie gebeurtenissen in gang zette die het Midden-Oosten tot op de dag van vandaag in chaos stort.

Krap een jaar na die bewuste dag is het dodental amper bij te houden. Hamas doodde zo’n twaalfhonderd mensen, waarna Israël een oorlog in Gaza begon die inmiddels aan ruim 43.000 Palestijnen het leven gekost heeft. De afgelopen weken verlegde Israël het front naar het noorden. Daar liquideerde het tal van kopstukken van Hezbollah, deze week gevolgd door een grondinvasie in Libanon. In dat noordelijke buurland van Israël zijn inmiddels ruim duizend mensen omgekomen, en bij vergeldingsaanslagen worden er Israëliërs gedood.

Geweldseruptie

Midden in deze voortdurende geweldseruptie is het goed om even stil te staan bij de dag die dit alles ontketende. De anekdote over Romi en Lia is afkomstig uit het boek Israel 7 oktober. Honderd getuigen over de terreuraanval door Hamas, van de Israëlische onderzoeksjournaliste Lee Yaron (1994). In het jaar na de aanval verzamelde ze zo veel mogelijk getuigenissen van wat er die dag gebeurd is. Ze haalde het ene hartverscheurende verhaal na het andere op.

Ten opzichte van de reconstructies die in diverse media over 7 oktober verschenen zijn voegt Yaron, die werkzaam is voor de links-liberale krant Haaretz, veel diepte toe. Eens te meer maakt ze duidelijk hoe misselijkmakend Hamas op die bewuste dag te werk ging. Zonder aanzien des persoons schoten de Palestijnse terroristen mensen dood, onder wie kinderen en ouderen – zoals de dertien oudjes die op straat in Sderot, bij de ingang van een openbare schuilkelder, door terroristen in hun hoofd, buik en borst geraakt werden. Ze hadden het elektronische mechanisme van de bunkerdeur niet aan de praat gekregen.

Een verdienste van Yaron is dat ze de individuele verhalen van de slachtoffers grondig uitpluist. Die reconstructies wisselt ze af met een diepe duik in hun familiegeschiedenissen. Ook hun voorouders werden vaak vervolgd – tijdens de Holocaust, of daarvoor al, bij de pogroms in Oost-Europa. De parallellen zijn duidelijk: ook de aanval van Hamas wordt wel als pogrom aangeduid. Ook nu waren Joden weer het doelwit.

Nederigheid

Yaron beperkt zich tot de slachtoffers op Israëlisch grondgebied. De Palestijnse verhalen acht ze ‘niet de verhalen […] die ik moet vertellen. Ik wacht in alle nederigheid om het boek te kunnen lezen van mijn Palestijnse collega’s, die vast en zeker de verhalen zullen vertellen van de onschuldige Gazanen die geleden hebben en gestorven zijn door de reactie van mijn land op het geweld van hun leiders’.

Wat ze er niet bij zegt, is dat de verhalen in Gaza te midden van de voortwoekerende oorlog nog altijd nauwelijks ter plaatse op te tekenen zijn. Internationale journalisten mogen van Israël de Gazastrook niet in, en Israël heeft zelf bij zijn bombardementen en zijn grondinvasie meer dan honderd lokale mediamensen gedood.

Hoewel het op zichzelf gerechtvaardigd is om in een boek slechts één aspect van een situatie te belichten, wringt de aanpak van Yaron op dit punt. Waar de Israëlische slachtoffers een gezicht en een voorgeschiedenis krijgen, komen we over de genoemde Palestijnen weinig te weten. Israëliërs worden bijvoorbeeld als ‘een vrijgevige, nederige, gevoelige man’ geportretteerd, Palestijnen als, nou ja, niets. Zij blijven gezichtsloze mensen die het zomaar op Joden gemunt hadden.

De geschiedenis van Gaza, het lot van de inwoners daar en mogelijke beweegredenen van Hamas komen maar heel summier aan bod. Het is niet dat zulke contextuele informatie ook maar iets van een rechtvaardiging zou vormen voor de weerzinwekkende slachtpartij. Maar 7 oktober gebeurde niet in een vacuüm. Door uitgebreid in te gaan op de gevolgen van de aanslag, en amper op de oorzaken ervan, draagt Yaron onbedoeld bij aan de verspreiding van het ontmenselijkende verhaal over Palestijnen dat de extreem-rechtse Israëlische leiders, die ook zij veracht, onophoudelijk vertellen.

Genitale verminking

Dit laat onverlet dat Yaron een begenadigd verteller is, die het onaangename detail niet schuwt. Bijvoorbeeld over de kogel die een foetus in de buik van een hoogzwangere vrouw doorboort, waarna het kindje even later toch nog levend ter wereld komt. De alinea’s over de systematische genitale verminking van jonge vrouwelijke slachtoffers op het muziekfestival bij kibboets Re’im zijn te gruwelijk om zonder onderbreking te lezen.

Met zo veel getuigenverklaringen achter elkaar loop je de kans dat zelfs dit indrukwekkende verhaal wat eentonig wordt, maar Yaron weet het boeiend te houden. In een mozaïekvertelling zoomt ze nu eens in op het lot van een familie, dan weer verweeft ze knap alle verhaallijnen uit één mosjav.

Een lang hoofdstuk over kibboets Be’eri, waar tientallen mensen doodgeschoten of ontvoerd werden, behoort tot het beste wat er over 7 oktober geschreven is. Yaron laat hierin haarfijn zien dat het Israëlische leger erg laat op gang kwam, waardoor de kibboetsbewoners volledig op zichzelf aangewezen waren. Ook beschrijft ze dat een Israëlische tank, toen hij eindelijk gearriveerd was, twee granaten afvuurde op een huis waar op dat moment nog mensen gegijzeld werden. Bijna iedereen in dat huis kwam om – maar, schrijft Yaron, ‘wie wie vermoordde, is onmogelijk te zeggen’.

Verreweg de meeste slachtoffers vielen natuurlijk door toedoen van Hamas, dat niet alleen Joden vermoordde, maar ook Aziatische landarbeiders en Arabische inwoners van Israël. Zo bleek de bestuurder van de zwarte auto die Romi en Lia in Azougi’s handen duwde geen Jood te zijn. De bedoeïen Amar Abu Sabila was op de bewuste ochtend net klaar met zijn nachtdienst als bewaker van een bouwplaats toen een agent hem verzocht om de meisjes in veiligheid te brengen; hun moeder was neergeschoten. Het was ook zijn bloed dat Azougi later op de ochtend op de meisjes aantrof.

Delen

Mail de redactie