Category: Boeken

Een meisje en haar vader lopen op het strand. Ze hebben hun familiehuis met „twee ramen en een deur” even verlaten en genieten van een zonsondergang. Op zee ziet ze een schip dat „zich vermaakt / met schieten op passanten op het strand”. Allemaal mensen om haar heen vallen neer, maar zij blijft, dankzij een „soort goddelijke hand”, „nog even” gespaard en roept haar vader om naar huis te gaan: „De zee is niet bedoeld / voor mensen zoals wij.” Maar haar vader ligt inmiddels „als een doodskleed over zijn schaduw / in de wind van de ondergaande zon”.

Het meest afschuwelijke prachtig verbeelden – laat dat maar aan de Palestijnse dichter Mahmoud Darwish (1941-2008) over, zoals hier, in het gedicht ‘Het meisje/de schreeuw’, waarmee Het vlindereffect opent, zijn laatste bij leven verschenen bundel. Recent werd die vertaald, waardoor er eindelijk – na zo’n vijftien jaar – weer poëzie van hem in het Nederlands voorhanden is.

Lang kun je niet bij het beeld van de vader stilstaan, want de gesmoorde en hartverscheurende schreeuw van het meisje – een „echo zonder echo” – eist alle aandacht op. Hij weergalmt nog tijdens het „het ingelaste nieuws, dat al geen ingelast nieuws meer is / als de vliegtuigen terugkomen / om een huis met twee ramen en een deur te vernietigen”.

De boot kan het huis niet bereiken, dus wordt er ander materieel ingezet om het huis van het meisje te verwoesten. De dichter gaf het aan het begin al weg en ook dat „nog even” beloofde weinig goeds.

Het geweld is overal en dat komt door het grotere verhaal dat immer meeklinkt in deze poëzie, zelfs als de dichter er geen woorden aan geeft: het Israëlisch-Palestijnse conflict. Darwish noemt in Het vlindereffect zijn eigen volk slechts enkele keren bij naam en Israël wordt alleen expliciet genoemd in het informatieve nawoord van vertaler Richard van Leeuwen. Toch gaat het er vaak, zo niet aanhoudend over.

Verwoest huis

Darwish was zeven jaar oud toen in 1948 de staat Israël werd gesticht. De verdrijving van de Palestijnen die hiermee gepaard ging noemen zij de Nakba (de ‘Catastrofe’), omdat die hen dupeerde, ruïneerde en verpletterde, tot op de dag van vandaag. Het gezin Darwish vluchtte naar Libanon. Een paar jaar later keerden ze terug naar hun ouderlijk dorp. Dat was echter verwoest; nu stonden er Israëlische nederzettingen, waardoor ze gedwongen waren in te trekken bij familie in een naburig dorp.

De tragiek van de onmogelijkheid naar huis terug te keren weet de dichter in het mooie prozagedicht ‘Het huis als slachtoffer’ te vangen dankzij een slimme wisseltruc. Hij schrijft niet vanuit het perspectief van de bewoner, maar vanuit het huis en de inboedel: „In een enkele minuut eindigt het leven van een heel huis. Ook als een huis wordt gedood is dat een massamoord, zelfs als zijn bewoners niet aanwezig zijn.”

Een verwoest huis is een massagraf vol voorwerpen die het leven zin, richting en diepte gaven. Linnen, boeken, specerijen, aktes – Darwish laat alles pulseren: „Al deze voorwerpen vormen het geheugen van mensen die geen voorwerpen meer bezitten, en het geheugen van de voorwerpen zelf, die nu geen mensen meer bezitten.”

Bezittingen bieden troost en een gevoel van veiligheid, zelfs als er continu dreiging in de lucht hangt. Dat is dagelijkse kost voor Palestijnen. Is er geen bezit meer, dan heb je nog rouwrituelen die houvast bieden, maar ook die worden geteisterd, zoals een ander prozagedicht duidelijk maakt: „Er is geen tijd om de rituelen af te maken, want er komen al andere doden aangesneld, van andere luchtaanvallen.”

Blijf je in leven, dan heb je „gewonnen”, schrijft Darwish elders, maar het is de vraag wat dat betekent als je niet terug naar huis kunt, omdat dat omringd is „door bulldozers en tanks en gebroken cipressen”. In zijn poëzie probeert hij telkens een preciezer antwoord te geven op die vraag. Hij put ervoor uit zijn eigen ervaring en die van anderen, allen ooggetuigen van het conflict, en hij blijft dat doen als hij niet zo dichtbij het vaderland is, maar in ballingschap in bijvoorbeeld Moskou of Beirut, waar hij in de jaren zeventig verbleef.

Lees ook

Lees ook dit interview met Mahmoud Darwish.

De familie Darwish had van de Israëlische autoriteiten geen toestemming gekregen om terug te keren naar hun dorp en kon daardoor geen aanspraak maken op burgerrechten. Hun werd de status van ‘aanwezige afwezigen’ toebedeeld, lees ik in het nawoord bij Het vlindereffect. Darwish en zijn familie werden zodoende „obscuur”, om een van zijn eigen termen te gebruiken.

In een essay uit 1973 licht Darwish die term toe. Hij moest zich eens tegenover de Franse autoriteiten legitimeren. Waar ben je geboren, vroegen ze hem. Palestina, antwoordde hij. En waar hij woonde? In Israël. Deze interactie wierp hem in een „kwaadaardige tunnel van tegenstrijdigheden”. Palestina bestaat niet voor de wereld, schrijft Darwish, vandaar dat hij hemel en aarde moest bewegen om zijn identiteit te bewijzen.

In die tijd stond zijn werk daarom vooral in het teken van schrijven tegen de obscuriteit in. Begin jaren zestig vestigde Darwish zich in het Israëlische Haifa en werd hij actief in linkse kringen. Hij verrichtte journalistiek werk en schreef gedichten. Van Leeuwen schrijft in zijn nawoord dat Darwish bekend werd met het gedicht ‘Schrijf op! Ik ben een Arabier’, omdat het beschouwd werd als een manifest voor Palestijnse zelfbeschikking tegenover de Israëlische repressie.

Tweede intifada

Dezelfde toon klinkt in Staat van beleg, een bundellang gedicht uit 2002 dat zes jaar later in Nederlandse vertaling verscheen, en geschreven is gedurende de Tweede Intifada (2000-2005), en ook in een gedeelte van Het vlindereffect. Maar in die laatste bundel ontwaar ik ook een grotere aandacht voor schoonheid en een sterk verlangen naar afzondering.

In ‘Het gebrul van de stilte’ probeert de dichter te ontwaren wat hij in de stilte hoort. Echo’s uit het verleden komen hem tegemoet: hij hoort de appel in de Hof van Eden vallen, hij krijgt wat van Jonas’ overpeinzingen in de buik van de walvis mee en ook oorlogen waarvan we tijd en plaats zijn vergeten ontgaan hem niet. Er klinkt een verlangen om te vergeten in door. Omdat de dichter oud geworden is? Omdat het afschudden van de geschiedenis het mogelijk maakt om vooruit te kijken?

Of neem de Italiaanse herfst die de dichter mag meemaken. Het uitzicht over de kleurrijke bergen in Abruzzen „ontsteekt het verlangen naar wat elke beschrijving overstijgt”. Darwish ervaart iets subliems: „Een eeuwigheid die de bezoekers vluchtig groet wanneer ze de berghellingen beklimmen waarop de geschiedenis burchten heeft uitgehouwen om barbaren tegen te houden, alvorens gerimpeld en met gebogen hoofd in de vallei af te dalen”.

Ik kan me niet goed voorstellen dat hij bij dit Italiaanse panorama níét aan Palestina moest denken, want ook een bloederig strijdtoneel en getekend door de geschiedenis. En dat welbekende landschap was misschien wel onbereikbaarder dan ooit, waardoor hij het alleen kon koesteren in zijn gedichten.

Dat gevoel van onbereikbaarheid werd ingegeven door de geopolitieke ontwikkelingen van de jaren negentig. Nadat hij zich begin jaren tachtig in Parijs had gevestigd, nam hij zitting in het Palestijnse parlement in ballingschap tot hij zich ruim tien jaar later terugtrok uit de politiek, onder andere omdat de Oslo-akkoord met Israël volgens hem te weinig garanties boden voor een duurzame tweestatenoplossing.

Weggeblazen

Zelfs als zijn gedichten niet over het Israël-Palestina-conflict gaan, klinkt die geschiedenis toch mee. Dat kan natuurlijk aan mij liggen, als lezer die tot voor kort nog weinig bekend was met dit oeuvre en er inmiddels door is weggeblazen. Maar ik denk ook dat Darwish het zelf haarfijn in de smiezen had.

Van Leeuwen schrijft in zijn nawoord dat Darwish het als belemmerend ervoer dat hij zo expliciet in de markt gezet werd als verzetsdichter (‘de stem van Palestina’): die poëzie was ‘te zeer gebonden aan directe politieke belangen’ en ‘verstikt’ door clichématige opvattingen over identiteit en de functie van poëzie.’

Met zijn vertrek uit de politiek kon hij zich volledig aan de poëzie wijden en al haar bewegingsvrijheid en ambiguïteiten onderzoeken – overigens zonder zijn ideologische veren te verliezen. Ergens is dat ook logisch, want poëzie is méér dan propaganda. Er staat in een gedicht altijd meer dan er staat. Bovendien floreren dichters juist bij een bepaalde mate van obscuriteit.

Dat laat één gedicht uit Het vlindereffect, ‘Een heldere hemel en een groene tuin’, magistraal zien. Door tegen de titel van het gedicht in te schrijven komt de dichter uit bij de kern van zijn poëtica. Hij vraagt zich af wat we eraan hebben als een dichter schrijft dat de hemel helder is en de tuin groen. Dat is „nadenken zonder gedachte” en levert een gedicht op „waarin de overdreven helderheid de enige tekortkoming is”.

Voor Darwish is volmaaktheid „de vijand van alles wat prikkelt” en daarom heeft het gedicht een imperfectie nodig. De heldere hemel moet onderbroken worden door een wolk, „al komt hij maar even voorbij, om de verbeelding te wekken uit het bedwelmende blauw”. Darwish noemt het geen imperfectie, maar rept van „een sluwe tekortkoming”, die ervoor zorgt dat we „de dichter geloven wanneer hij liegt” en over de geestelijke verwarring schrijft die zo’n heldere hemel veroorzaakt.

Het staat er allemaal wat cryptisch. Wilde de dichter meer bewegingsruimte om te liegen? Waarom zou je zijn leugens willen geloven? Hij is hardop aan het nadenken, maar werkt zijn gedachten niet verder uit. Een antwoord vond ik in een van de slotgedichten, waarin hij zich ook in zichzelf onderdompelt en waarin dezelfde mysterieuze en unheimische sfeer hangt: „Jezelf geloven is erger dan liegen tegen een ander.”

En waarom zaait de hemel eigenlijk verwarring? De hemel boven Libanon en Ramallah (waar hij vanaf 1996 tot aan zijn dood woonde) is nooit alleen maar helder en wanneer hij dat wel is, houdt de dichter zijn hart vast: „Een weidse hemel, volmaakt van vorm en kleur, zo volmaakt dat ik vrees voor een bosbrand, een aanval op de meeuwen, een aanslag op de vrouw van een profeet.”

En die wolken kunnen op hun beurt evengoed slechts nieuws brengen. In ‘Routine’ is een wolk code voor een moordexpeditie die zeventien leden van een familie uitmoordt en in ‘Iets wat lijkt op verlies’ kun je door de bewolking niet meer naar de zee kijken „die in een van de oorlogen is gevangengenomen”.

Bungelend tussen bedwelming en verwarring zoekt Darwish naar schoonheid en troost en verdomd, hij weet ze vaak genoeg te vinden, in de overtollige en uitzichtloze betekenisloosheid. Het is opvallend hoe vaak hij niet eens zo lang hoeft te zoeken.

Maar de afzondering waar Darwish voor koos, werd hem niet door iedereen in dank afgenomen. In het gedicht ‘Moord’ klaagt hij zijn critici aan. Dat hij ‘de stem van Palestina’ was, betekende niet dat hij zomaar zijn eigen gang kon gaan: „Ze willen een bepaald gedicht, / een bepaalde metafoor. / Als ik dwalend door een zijweg loop, / zeggen ze: Hij heeft de weg verraden.” Met ‘de weg’ wordt de Palestijnse zaak – de route naar rechtvaardigheid en zelfbeschikking – bedoeld, alsof daarover destijds en vandaag de dag overeenstemming bestaat.

Darwish heeft zich gelukkig niet uit het veld laten slaan door zijn critici. Hij wist wel beter. Sterker nog, hij beschouwde het als een aansporing om door te gaan met schrijven, met improviseren: „Ik ontsnap aan hun interpretaties / en dank hen voor hun onbegrip, / waarna ik op zoek ga naar mijn nieuwe gedicht”.

Delen

Mail de redactie

Dat cultuurhistoricus Johan Huizinga een neus had voor nieuwe ontwikkelingen in zijn vak bleek eens te meer toen hij direct na verschijning een positieve recensie over een bundeling essays van Aby Warburg schreef. Het boek was kort na diens dood in 1929 verschenen, toen Warburg nog relatief onbekend was. Pas in de loop van de 20ste eeuw groeide hij mede dankzij de faam van zijn bibliotheek uit tot een cultfiguur die vaker genoemd dan gelezen wordt. Huizinga prees Warburgs poging om ‘kunst’ te contextualiseren, en de grote lijnen van de cultuurgeschiedenis te ontwarren juist door een minutieuze bestudering van de kleinste details: Warburgs beroemdste uitspraak luidde „der liebe Gott steckt im detail”.

Huizinga’s bezwaar was wel dat van de grote synthese misschien wat weinig terecht kwam. Nu een eeuw later contextualiseren de rigeur is en de grote synthese juist uit de mode, heeft Warburg vele idolate fans. Hoog tijd dus om, zoals Hans Hönes in een nieuwe biografie probeert, de persoon in zijn tijd en diens werk in zijn culturele context te zien.

Warburg werd in 1866 in Hamburg geboren in een rijke Joodse bankiersfamilie, maar deed zijn rechten in het familiebedrijf over aan zijn jongere broer Max in ruil voor ongelimiteerde boekenaanschaf. De fundamenten van de magistrale Londense bibliotheek zijn de liefde voor de Muzen en de onwil om in de pas te lopen. Na zijn vorming aan verschillende Duitse universiteiten sprong bij Warburg de culturele vonk over in Italië. Daar riep de nabijheid van meesterwerken uit de Renaissance niet alleen bewondering op, maar ook de vraag hoe een Venus als die van Botticelli in Florence terecht was gekomen om daar wedergeboren te worden.

Bloedsomloop

Het bevragen van klassieke tradities die nog als volstrekt vanzelfsprekend golden was al even ongewoon als de manier waarop Warburg dat deed: door alle vertakkingen van beelden naar religie, poëzie, filosofie, ritueel en drama als een levend organisme te beschouwen. Het beeld van zijn context scheiden kwam neer op het afsnijden van de bloedsomloop.

In de toen nog jonge academische kunstgeschiedenis werd beeldende kunst juist als een autonoom domein beschouwd en in de eerste plaats vanuit stilistisch perspectief bestudeerd. Warburgs vraag naar de functie en de betekenis van kunstwerken door de tijd heen maakte het nodig buiten zulke grenzen te kijken. Net als nu werden de grenzen van wetenschappelijke disciplines nauwlettend bewaakt. Warburg werd daarom niet toegelaten tot de heilige hallen van de academie, maar dankzij zijn financiële onafhankelijkheid kon hij zich dat permitteren.

Openheid karakteriseert ook zijn houding ten aanzien van de uiteenlopende functies die beelden kunnen hebben. Zo volgde en fotografeerde hij rituele dansen van Native Americans in de VS. Al zijn zijn symbolische interpretaties daarvan gedateerd, het verbinden van zulke verbeeldingen met klassieke iconografie was baanbrekend. Dat gold ook voor zijn onderzoek naar de kunst van de Renaissance. De astrologische portée van de decoratie van Renaissancepaleizen die hij aantoonde, was bijvoorbeeld nooit eerder onderkend. Het volgen van de astrologie bracht hem op het spoor van mentale snelwegen, die van de oude Perzen naar de Romeinen, en van de Romeinen naar Ferrara en het Rome van de Renaissance hadden geleid.

Chaotische veelheid

Warburg zelf las en bestudeerde alles wat hem interesseerde, en dat was veel. Juist omdat hij alles door elkaar las kwam hij op ontzettend goede ideeën. Maar dat zorgde ook voor een nogal chaotische veelheid, waarvan Huizinga dus de synthese miste. Dat Warburg zich daarvan bewust was blijkt uit de manier waarop hij de intimiderende complexiteit van wat hij op zijn lees- en kijkpaden vond letterlijk in kaart probeerde te brengen: op fascinerende schetsen van routes, of begrippendiagrammen. Vandaar ook het grote onvoltooide project waar hij tot zijn dood aan werkte, de Atlas Mnemosyne, een beeldatlas met verzamelplaten van afbeeldingen die elkaar spiegelen en uitleggen – visuele routekaarten. Warburg vond daarmee uit wat we nu een meme noemen.

De kracht van Hönes benadering is dat hij Warburgs werk en leven veel nadrukkelijker met elkaar verbindt dan E.H. Gombrich doet in de intellectuele biografie die hij in 1971 over hem publiceerde. Warburg was een uiterst gecompliceerde man, die lange periodes van complete verwarring en zelfs psychose kende. Je kunt zeggen dat al die details waar der liebe Gott in school hem als evenzovele duiveltjes gingen belagen. Leven en theorie, de twee domeinen die wetenschappers nu juist met alle macht gescheiden willen houden, vormden in Warburgs geval een onverbrekelijke eenheid, en daarin zit zowel de kracht van zijn werk als van deze biografie.

Warburg karakteriseerde zichzelf als rusteloos speurder naar cultuurverbanden met karakteristieke ironie als een ‘truffelzwijn’. Ook zonder grote synthese heeft zijn methode op een weergaloze manier school gemaakt in het werk van de cultuurhistorici die de 20ste eeuw hebben bepaald.

Warburg leefde tussen het opkomende antisemitisme, dat zijn dieptepunt na zijn dood bereikte met de naziterreur. Zijn indrukwekkende cultuurliefde én cultuurkennis heeft met name bij Joodse geleerden die in zijn voetsporen traden tot de syntheses geleid waar de meester zelf niet aan toekwam. Het heeft iets paradoxaals dat Warburg vandaag vooral wordt bewonderd om de dwaalwegen en zijpaden van zijn atlas en labyrintische bibliotheek, die hij juist verzamelde om een weg uit de duisternis te bieden.

Lees ook

The Warburg Institute: een bibliotheek die zo excentriek en inspirerend is als de grondlegger

Delen

Mail de redactie

Hoe overbrug je een periode van zestig jaar? Hoe vat je samen wat er in die tussenliggende tijd is gebeurd als je daar zelf liever niet over praat? En hoe is het om na al die tijd je jeugdliefde weer tegen te komen?

De debuutroman van de Taiwanees-Amerikaanse schrijfster Karissa Chen, Vogels op de wind, is een omvangrijke en imposante geschiedenis die zo’n zeventig jaar omvat en waarin zulke vragen worden beantwoord. Zeventig jaar waarin China in meerdere opzichten verandert, onder meer door de Chinese Burgeroorlog die een flinke impact heeft op de hoofdpersonages.

In 1938 dwaalt de zevenjarige Suji door de straten van Shanghai, als ze plots wordt aangetrokken door vreemde klanken. Muziek die ze niet eerder heeft gehoord en niet thuis kan brengen. Als ze naar de bron op zoek gaat, ziet ze een jongetje op een binnenplaats viool spelen. Dat is een westers instrument en hoogst ongebruikelijk om tegen te komen in Shanghai in die tijd. Geconcentreerd speelt het jongetje hetzelfde nummer vier keer achter elkaar, tot hij door zijn moeder naar binnen wordt geroepen. Het is de eerste keer dat Suji Haiwen ziet. Langzaam maar zeker ontwikkelt zich vriendschap tussen de verlegen, stille Haiwen en de kordate Suji. En die vriendschap wordt liefde.

Het is 1947. Chen beschrijft een nacht waarin achter elke voordeur in Shanghai verdriet heerst. Een dag later gaat Haiwen in militaire dienst. Hij heeft zich daar stiekem voor aangemeld zodat zijn broer – wiens vrouw een kind verwacht – niet hoeft te gaan. Zonder overleg, zonder er al te veel bij na te denken. Tot groot verdriet van Suji en zijn familie. De gevolgen van zijn dienstplicht kan hij dan nog niet overzien, maar zullen enorm zijn.

Chen kreeg het idee voor Vogels op de Wind nadat ze in 2005 op een foto stuitte van haar toen net overleden grootvader. Daarop is hij huilend te zien aan het graf van zijn moeder. Haar opa vertelde nooit over vroeger en liet zeker geen emoties zien, dus de foto intrigeerde haar. De schrijfster ging op onderzoek en kwam erachter dat haar opa als 19-jarige het leger in ging en vanuit Shanghai naar Taiwan werd uitgezonden. Daarna kon hij niet meer terug en heeft hij zijn moeder nooit meer kunnen zien.

Lees ook

In China kan niemand het verleden voorspellen

Het verhaal van Chens opa bleek niet op zichzelf te staan: zeker twee miljoen Chinezen konden na de Chinese Burgeroorlog niet meer terug naar huis.

In het tweede hoofdstuk komen de twee personages elkaar weer tegen. Het is dan 2008 en in Los Angeles komen Haiwen en Suji elkaar toevallig in een supermarkt tegen. De muziek die op dat moment op de achtergrond speelt is toepasselijk, schrijft Chen. Ze zien elkaar „onder begeleiding van een heel strijkorkest”. Dit keer weet Haiwen zeker dat zij het is, ook al had hij in de afgelopen decennia vaker andere vrouwen voor Suji aangezien.

Haiwen heet inmiddels Howard en Suji Suchi. Hun personages verschuiven door de tijd, ze verhuizen en Chen laat dat zien aan de hand van hun namen. Zo hebben Haiwen en Suji verschillende namen, die corresponderen met de plaatselijke taal of het lokale dialect. Suji, Suchi, Soekei: ze zijn een en dezelfde persoon. Maar het ene moment is ze in Shanghai, dan in Hongkong en dan weer in de Verenigde Staten.

Chen heeft veel onderzoek gedaan naar de omstandigheden waarin de Chinese Burgeroorlog zich voltrok, toch is die niet te aanwezig in het boek. De oorlog speelt op de achtergrond, via dialogen en berichten op de radio die de personages horen. Die personages spelen een veel belangrijkere rol in de roman. Het zijn er veel, het gaat om de vele mensen die Haiwen en Suji gedurende hun leven tegenkomen. Chen beschrijft soms wat langzaam en soms iets te snel hoe het leven van de twee verloopt. Wat Haiwen tijdens de oorlog heeft meegemaakt, beschrijft ze nauwelijks, terwijl er wel veel aandacht is voor de opgroeiende kinderen. Dat is op momenten een beetje saai. Gelukkig besteedt Chen ook genoeg aandacht aan het oudere stel. Want elkaar na zestig jaar weer tegenkomen, dat is niet makkelijk als je allebei zulke zware herinneringen aan vroeger hebt.

Op zoek naar hun thuis

Howard had voor zichzelf op een rijtje gezet wat er allemaal hetzelfde was gebleven aan Suchi. „Om te beginnen, natuurlijk, haar lach. Maar ook hoe ze met haar haren speelde als ze in gedachten verzonken was. De grote ogen die ze opzette en hoe ze even haar adem inhield als er iets smakelijks voor haar op tafel gezet werd. Hoe ze haar lippen tuitte en heen en weer bewoog als ze een beslissing moest nemen. Dat gaf hem allemaal houvast, nu ze hem in zoveel andere opzichten vreemd was geworden.”

Gaandeweg ontrafelt Chen, door steeds heen en weer te springen in de tijd, het levensverhaal van de twee geliefden. Soms is dat een tikkeltje ongeloofwaardig, maar altijd is het levendig beschreven. De roman gaat vooral over twee personen die op zoek zijn naar hun thuis.

Hoe zorg je dat je je ergens thuis voelt, als je niet meer naar huis kunt gaan? Het boek zit boordevol verdriet, maar bevat ook veel liefde. Chen heeft met Vogels op de wind een mooi eerbetoon geleverd aan haar grootvader, maar ook aan al die anderen die door dezelfde omstandigheden niet meer naar huis konden of hun ouders nooit meer konden zien.

Delen

Mail de redactie

[/caption]

Zesentwintig delen beslaat de correspondentie van George Sand, zorgvuldig bijeengebracht door de eminente wetenschapper Georges Lubin. De beroemde Franse schrijfster onderhield een intense briefwisseling met haar uitgevers, opdrachtgevers, haar vrienden, als ook met boeren, onderwijzers en arbeiders uit de streek. In haar landhuis in de Berry ontving ze de crème de la crème van de Europese kunstenaars met wie ze ook correspondeerde. Wie nu Nohant bezoekt, treft een mooi gedekte tafel aan in de eetkamer, voorzien van naamkaartjes: George Sand aan het hoofd, Flaubert aan haar rechterhand, Toergenjev aan de andere kant. Verder is er een stoel voor Maurice, haar zoon, en natuurlijk voor Frédéric Chopin. Pauline Viardot zit naast Alexandre Dumas fils.

Sand schreef vooral ’s nachts, als het stil was. Dan wijdde ze zich aan haar romans, zo’n honderd in totaal, en schreef ze haar duizenden brieven. Ze vormen een schatkamer van levendige informatie over de bewogen negentiende eeuw; Sand was getuige van de revolutie van 1848, de Tweede Republiek en de staatsgreep van Lodewijk Napoleon, waarmee Frankrijk voor de tweede keer een keizerrijk werd.

In 1959 verscheen een bundel met tot dan toe ongepubliceerde brieven van George Sand en Pauline Viardot, bezorgd door Thérèse Marix-Spire. Die is nu mooi vertaald door Sand-kenner Rosalien van Witsen, die zich eerder onder andere boog over de verstoorde relatie tussen George Sand en haar dochter Solange.

Zoals al Sands correspondentie is ook deze briefwisseling met de aanstormende operazangeres en componiste Pauline Viardot fantastisch om te lezen. Natuurlijk, er zitten gaten in de briefwisseling, er verdwenen wel eens brieven, en als ze in elkaars gezelschap waren schreven ze niet. Maar wat kom je dicht bij het leven van deze twee uitzonderlijke kunstenaars en hun intense, hechte vriendschap. Wie nog mocht denken dat vriendschap tussen vrouwen aan elkaar hangt van jaloezie en roddel, leze deze brieven. Van ‘lieve Pauline’ wordt het in de loop der tijd ‘lieve schat van een dochter’ of ‘innig geliefd dochtertje’. Van ‘lieve mevrouw Sand’ wordt het ‘lieve, goede Mignounne’.

Sand, zeventien jaar ouder dan Pauline Garcia, zoals haar meisjesnaam luidt, heeft meteen een zwak voor de zangeres in de dop. Aan het begin van haar carrière moet deze opboksen tegen de herinnering aan haar jong gestorven oudere zus, een geliefd zangeres. Maar ze is vol energie en gaat door. Ze zet een fabel van La Fontaine op muziek, zingt Rossini, leest Mauprat en Consuelo, recente romans van Sand. Ze heeft het moeilijk, Parijs haalt nuffig haar neus op voor dit nieuwe jonge zangtalent en het Engelse publiek omarmt haar in eerste instantie ook niet. Ze zijn gewoon ‘te blasé’, schrijft Sand haar, „te verdorven wat hun smaak betreft”, vooral als die kunstenaar een bescheiden vrouw is met een goed hart. „Hou moed en werk”, adviseert ze, de mensen die kritiek uiten zijn het nog niet waard „om de veters van je laarsjes te strikken”. Pauline moet verder kijken, zich inzetten voor „iets groters dan (haar) eigen reputatie en geluk”, zoveel goddelijk talent heeft ze meegekregen.

Invloedrijk netwerk

Sand zet ook haar invloedrijke netwerk in voor haar jonge vriendin. Ze stelt haar voor aan haar toekomstige echtgenoot Louis Viardot, directeur van het Odéon in Parijs. Als Pauline’s succes zich aandient in Duitsland en Rusland, vergezelt hij haar op haar toernees. Daar adoreert het publiek Pauline’s magische stem, als ze zingt in Lucia di Lammermoor of De barbier van Sevilla. In de tussentijd logeert Pauline’s dochtertje dan bij George Sand op Nohant.

In het eerste deel van de correspondentie, die in totaal tien jaar beslaat, van 1839 tot 1849, wordt veel gesmacht naar elkaars aanwezigheid. Sand zoekt data waarop ze eventueel naar Parijs zou kunnen reizen, ze vraagt Pauline wanneer ze nu eindelijk weer eens komt, geeft precieze routebeschrijvingen voor de postkoets (via Orléans, twaalf uur) of de diligence (naar Vierzon, overnachten in de herberg).

In het tweede deel komen er crucialere zaken langs, zoals de noodzaak voor Sand om geld te verdienen. Nacht na nacht zit ze te schrijven om haar gezin te onderhouden: „Het leven van een kunstenaar is mooi, maar incompleet, want het vereist dat iedereen (..) zijn eigen richting ingaat, zonder te kunnen genieten van wat anderen doen”. En daar heeft ze nu juist zoveel behoefte aan. Concerten! Toneel!

We lezen ook echo’s van de tragische verwijdering tussen Sand en Chopin, aangesticht en aangewakkerd door Sands van kinds af aan lastige dochter Solange en haar echtgenoot, de schilder Auguste Clésinger. Aan Pauline schrijft Sand dat die een grotere bruidsschat van haar verlangt. Onmogelijk, dan houdt ze niets over! Door de ruzie, de intriges en de laster daaromheen, raakt ze vrienden kwijt. Dat Chopin gelooft in de leugens van haar dochter en haar man doet haar intens verdriet. Wijs schrijft ze dat ze zich niet wenst over te leveren aan bitterheid en twijfel, aan „eeuwigdurende wanhoop, angst, een traag, als door speldenprikken wegsterven.”

Maar wat mist ze de muzikale vriend die negen jaar bij haar in huis heeft gewoond en wat mist ze de muziek die hij in haar huis bracht. Omdat ze zelf niet goed piano speelt, leest ze partituren en stelt ze zich voor dat ze de muziek hoort. Ze „hoort met haar hersens” en kent de hele Don Giovanni uit haar hoofd.

De revolutie van 1848 heeft directe gevolgen voor Sand, die in haar tijdschrift La Cause du Peuple haar republikeinse en socialistische standpunten verwoordt. Het komt haar op bedreigingen te staan van conservatieve tegenstanders, die haar „in La Châtre wilden ophangen”, schrijft ze aan Pauline. Haar vriendin roept ze op om „de revolutie in de kunst te laten doordringen”. Vlak voor de Junirevolutie schrijft ze haar dat ze zich niet meer moet „afbeulen voor de gegoede burgerij”. Het volk moet ze veroveren! „Verbrand mijn brief”, voegt ze er voorzichtigheidshalve aan toe.

Sappelende boeren

Intussen ziet Sand hoe de boeren in de streek sappelen. Ze eten hun eigen oogst op en hebben geen cent voor wat dan ook. Ze zijn slecht geïnformeerd, ze „geloven dat Napoleon niet dood is” en dat ze op hem stemmen en niet op zijn neef. Die neef is Lodewijk Napoleon, gekozen tot president van de Tweede Republiek, die vier jaar later, door middel van een staatsgreep keizer Napoleon III zou worden.

Zo krijgt de lezer dankzij deze briefwisseling een schitterend inkijkje in een revolutionaire tijd, door de ogen van twee uitzonderlijke, onafhankelijke kunstenaars. Ze zouden bevriend blijven tot aan Sands dood in 1876. Uit een van haar laatste teruggevonden brieven aan Pauline, van 28 juni 1874, blijkt dat de kracht van die zielsverwantschap ook dan nog onaangetast is. Ze vraagt om een berichtje: „Je vous aime. Nous vous aimons. Un mot de vous.”

Delen

Mail de redactie

Het geweldige en tegelijk frustrerende aan de bibliotheek van The Warburg Institute in Londen waar onderzoekers uit de hele wereld naartoe komen, is dat het nogal moeilijk is om het boek te vinden waar je naar op zoek bent. Het duurt zo een halve dag voor je het boek dat je zocht hebt gevonden. „Vaak liep ik na zo’n zoektocht niet met één boek, maar met een hele stapel terug naar mijn bureau”, vertelt Arianna Dalla Costa. Zij promoveerde aan The Warburg en deed onderzoek naar Latijnse teksten over zandtekeningen en waarzeggerij.

De collectie van boeken, afbeeldingen en andere historische bronnen is bij dit instituut heel anders gecategoriseerd dan bij een standaardbibliotheek, legt Dalla Costa uit. Coderingen bijvoorbeeld gelden niet voor maar één boek. „Dan kwam ik bij de kast waar ik moest zijn en zag ik dat er wel honderd boeken met die code waren! Die zijn ook niet op alfabetische volgorde gerangschikt. En de stickers zitten niet op de rug van het boek, maar op de voorkant. Je moet dus boek voor boek uit de kast halen.”

Het was wennen, maar uiteindelijk gaven de boeken waar Dalla Costa níet naar op zoek was, en die nu wel door haar handen gingen, haar inspiratie voor haar dissertatie. Ze schreef hoofdstukken die ze vooraf niet had kunnen bedenken. „Deze bibliotheek laat broodkruimels voor je achter waarvan het aan jou is om ze op te rapen en er iets mee te doen. Ik vond het fantastisch.”

The Warburg Institute is een erfenis van de Duitse kunsthistoricus Aby Warburg. Nadat de nazi’s in 1933 aan de macht waren gekomen in Duitsland werd zijn collectie uit voorzorg van Hamburg naar Londen overgebracht. De bibliotheek ligt nu middenin de Britse hoofdstad, tussen de statige gebouwen van de Universiteit van Londen, de Birkbeck University en University College London in. Tot eind vorig jaar straalden de hoge ruiten vooral anonimiteit uit. Na een ingrijpende renovatie staat de naam van het instituut in grote klassieke letters op de gevel en hangen er reclameposters voor de tentoonstelling binnen. Sinds eind vorig jaar heeft één van de meest bijzondere bibliotheken van Europa haar deuren geopend voor het publiek.

Excentrieke collectie

Die nieuwe openheid was het belangrijkste doel van de verbouwing, vertelt Bill Sherman, de directeur van het instituut: „We waren te veel naar binnen gekeerd. We wilden toegankelijker worden en beter laten zien wat we te bieden hebben.” Op de begane grond is nu een ruimte voor tentoonstellingen en er is een auditorium gebouwd voor muziekvoorstellingen, workshops of lezingen. Vaak zijn de thema’s een tikje buitenissig en occult. ‘Game of Thrones: de geschiedenis van speelkaarten en miniatuurschilderkunst’. ‘Joodse en Europese magie’. En: ‘Tarot, oorsprong en het hiernamaals’.

Zulke onderwerpen passen helemaal bij de collectie van het instituut, want die ís excentriek. In de kelder staan lange rijen met grijze archiefkasten, allemaal vol historische tekeningen en foto’s. Op de etiketten van de lades staan de wonderlijkste omschrijvingen: Fabelachtige dieren. Wonderen I, wonderen II. Monsters, gnomen en wildemannen. Besnijdenissen. Maar er zijn ook lades vol afbeeldingen over het Oude en Nieuwe Testament, en over Jezus Christus en zijn apostelen.

Aby Warburg (1866-1929) staat bekend als een van de grondleggers van de kunsthistorische wetenschap en hij was één van de eerste historici die het belang van iconografie inzag – de studie naar de inhoud en betekenis van een kunstwerk. Dat was niet alleen vanwege zijn fascinatie voor kunst, maar werd ook gemotiveerd door de gevaarlijke politieke ontwikkelingen in zijn tijd. Bill Sherman: „Warbrug was erdoor gefascineerd dat afbeeldingen een vehikel voor een boodschap kunnen zijn. Hij was zich daarbij zeer bewust dat beelden dus ook als propaganda kunnen worden gebruikt. Hij wilde mensen leren begrijpen waar beelden vandaan kwamen.”

In de huidige maatschappij is dat bewustzijn opnieuw belangrijk, zegt Sherman. „Kijk naar de berichten en advertenties die sociale media hun gebruikers voorschotelen met hulp van algoritmes. De visuele geletterdheid die ons in staat stelt om kritisch te beoordelen hoe beelden worden gebruikt, is vaak weggevallen.”

De bibliotheek is in vier thema’s opgedeeld: Beeld, Woord, Oriëntatie en Actie. Elk thema heeft zijn eigen verdieping. Op de vierde verdieping bijvoorbeeld, Actie, staan de stellingkasten vol boeken over culturele tradities, feestdagen en festivals in heel Europa.

Warburg vond het ook belangrijk om buiten zijn eigen specialismen te denken en „vrij te bewegen” tussen vaste disciplines en tijdvakken. Vanwege het belang dat hij hechtte aan dwarsverbanden bedacht Warburg de afwijkende indeling van zijn bibliotheekcollectie. Sherman: „Hij wilde je geven wat je nodig hebt, maar waarvan je niet wist dat je het zocht. Als je dat naar het nu vertaalt komt het erop neer dat hij niet wilde dat je iets zou intypen in je online zoekbalk en precies zou krijgen wat je zocht.”

Conflict met de universiteit

Niet iedereen kan zomaar op alle afdelingen rondneuzen, daar is de collectie te oud en te waardevol voor. Sinds kort geven bibliothecarissen wel rondleidingen aan het ‘gewone’ publiek. En na de verbouwing is het aantal verzoeken om onderzoek te doen of om te studeren aan The Warburg – dan krijg je wel toegang tot de collectie – flink gestegen, zegt Bill Sherman. Ze kregen vijf keer zoveel verzoeken binnen als voor de renovatie.

Dan te bedenken dat ruim tien jaar geleden de toekomst van The Warburg helemaal niet zo zonnig was. Het instituut maakte verlies, onder andere door de hogere huur die de Universiteit van Londen was gaan vragen. Bij die universiteit is de collectie sinds 1944 ondergebracht, maar wel onder de cruciale voorwaarde dat die „voor altijd” in onafhankelijk beheer zou blijven. De nabestaanden van Aby Warburg hadden die voorwaarden op papier gezet, een document van nog geen A-viertje lang.

Maar in 2014 leek het bestuur van de universiteit de collectie toch op te willen nemen in de ‘algemene’ universiteitsbibliotheek. Warburgs nabestaanden zouden toen zelfs overwogen hebben de collectie terug naar Hamburg te halen, of naar de Verenigde Staten te verhuizen. Uiteindelijk bepaalde de rechtbank dat The Warburg onafhankelijk hoorde te blijven, met een eigen gebouw en genoeg erkenning voor de speciale status van het instituut binnen de universiteit.

Nu de verbouwing is voltooid, zijn de verhoudingen met de universiteit verbeterd, zegt Sherman. Hij trad aan in 2017 en bedacht dat ook particuliere sponsoren vast zouden willen meebetalen aan de renovaties. Uiteindelijk kostte de verbouwing ongeveer 16 miljoen pond (omgerekend 19,3 miljoen euro) waarvan de universiteit 10 miljoen heeft betaald en particuliere donoren de rest. Maar in ‘gewone’ jaren betaalt de universiteit vele malen meer voor het instituut dan wat er aan donaties binnenkomt.

Arianna Dalla Costa wilde na haar promotie nog geen afscheid nemen van The Warburg. Ze solliciteerde voor een traineeprogramma en werd aangenomen. Ze helpt in de bibliotheek anderen wegwijs maken in Warburgs manier van denken. „Ik ben nu gefrustreerd in alle andere bibliotheken ter wereld, omdat ik vind dat het dáár niet logisch is georganiseerd.”

Lees ook

De excentrieke en geniale kunsthistoricus Aby Warburg was eigenlijk de uitvinder van de ‘meme’

Delen

Mail de redactie

Wat moet je als politiek historicus met het verschijnsel Geert Wilders? Heel zijn polariserende optreden lijkt te vloeken met de lang gekoesterde gewoonte van weloverwogen spreken in het Haagse om tot politiek en bestuurlijk resultaat te komen. Wilders praat in oneliners; hij is niet uit op zakendoen, maar op macht; hij richt zich niet tot de Kamer, maar tot de kiezer; en hij heeft zogenaamd niet veel op met Den Haag – waar in zijn woorden het nepparlement huist – waaraan hij zijn positie van volkstribuun dankt.

Die vraag naar de historische plaatsbaarheid of juist onplaatsbaarheid van Wilders moet historicus Henk te Velde zich gesteld hebben toen hij begon aan zijn boek over de verbale stijl in onze politiek. Uiteraard moet hij al eerder aan het denken zijn gezet over de tanende invloed van het redelijke woord in de Tweede Kamer. Vooral door de schermutselingen na de bedaarde kabinetten Lubbers en Kok die aanleidingen waren om in 2007 een herziene uitgave te laten verschijnen van Land van kleine gebaren, het boek over onze eeuwenlange rustige bestuurscultuur dat hij in 1999 samen met collega’s had geschreven. Want er moest een oneigenlijkheid worden verklaard: Pim Fortuyn. De saaiheid – door VVD’er Bolkestein tot geloofsartikel verheven – was tegen zijn beperkingen aangelopen en had om nogmaals met Bolkestein te spreken ‘de pleefiguur’ van Fortuyn voorgebracht. De verklaring voor diens verschijning, heette het toen, moest gezocht worden in de veelheid van onze politieke traditie. Ook al overheerste de degelijkheid, er was ook altijd een ondertoon geweest van welsprekendheid, discussiecultuur en soms zelfs van verbaal theater.

In zijn nieuwe boek gaat Te Velde nadrukkelijk op zoek naar die ondertoon van grote gebaren die soms ook even de boventoon leek te voeren. Vanzelfsprekend laat hij eerst het licht nog eens schijnen op de hoofdstroom van het gezaghebbende redelijke vertoog. Dat kreeg de ene keer vorm „in de spaghettibetogen” waarin Lubbers „het land onverdroten drenkte”; de andere keer in de vaderlijke toon die Joop de Uyl debiteerde bij zijn oliecrisis-toespraak in 1973, waarin hij opriep tot kalmte en onderlinge solidariteit; en weer de andere keer in de patriarchale stijl van Colijn, die bij de Duitse bezetting van het Rijnland in 1936 maande om rustig te gaan slapen. En al eerder was er de waarschuwing om „niet met gladde tong hen die buitengemeen bot en dom zijn” in te palmen, gedaan door Rutger Jan Schimmelpenninck, de eerste echte liberaal in ons land, die zitting had in de zogeheten Nationale Vergadering, ons eerste parlement (tussen 1796 en 1798).

Maar er klonk ook altijd een ander geluid. Een geluid dat ondanks het regerende paradigma van rust en regelmaat in de vaderlandse retoriek zijn weg vond in het politieke en publieke domein. Nederland kende, zo laat Te Velde overtuigend zien, wel degelijk een cultuur van welsprekendheid, met types als de vroeg 19de eeuwse conservatief Johannes van der Palm, wiens „wonderbare stem” zou hebben geklonken „als eene zilveren klok”; en met dominees die vanaf de preekstoel het hart en het geweten wisten te raken van de toehoorders (een stijl die zijn weg tot het politieke bedrijf zou vinden). En ook werd er – regelmatig – op het scherpst van de snede gedebatteerd. Bijvoorbeeld in de tijd van Thorbecke, de premier van de grondwetsherziening van 1848, die verbaal de degens kruiste met de „voortreffelijk polemicus” Groen van Prinsterer. Maar men bleef altijd binnen de grenzen van het rationele en betamelijke; ook als het om principiële kwesties als de schoolstrijd of uitbreiding van het kiesrecht ging. Discussie betekende volgens Thorbecke ‘reden tegenover reden’ stellen en aan die regel hield de Kamer zich alsof het een natuurwet betrof.

Nieuwe politieke groepen

Hartstocht en pathos doen met name hun intrede in de politiek als nieuwe groepen zich willen invechten in het bestel. Als rond 1900 de grote levensbeschouwelijke stromingen een plek in het parlement beginnen te veroveren is het alsof de redelijkheid een moment plaats moet maken voor het grote gebaar en het gedreven woord. Zo worden de redevoeringen van de antirevolutionaire leider Abraham Kuyper een „majestueusen stijl” en een „verpletterende kracht” toegedicht. Vergaapt men zich aan „den magtigen redenaar”, de katholieke voorman Herman Schaepman, met „zijn massieve gestalte en luide stem”; de socialistenleider Domela Nieuwenhuis oogst met zijn Jezuskop en emotionele preekstijl enorme bijval. Te Velde merkt op dat met deze drie zwaar theologische geschoolde redenaars de kanselwelsprekendheid doordringt tot de Kamer en evenzo het moreel appél op de kiezer. De sociaal-democratische voorman Troelstra zal in 1918 nog vergeefs tot revolutie oproepen in het parlement, en communisten en NSB’ers zorgen in het interbellum nog voor ophef, maar daarna wordt het er weer – als vanouds – rustig.

Ook de jaren zestig en zeventig brengen daarin geen verandering. Er wordt wel stevig gediscussieerd (Wiegel tegen Den Uyl, de communist Marcus Bakker tegen iedereen), maar het carnaval van activisme krijgt maar beperkt vat op de Kamer.

Zo er een cesuur is, valt die samen met het optreden van Fortuyn, en meer nog met dat van Geert Wilders, dat de afstand van de beschaafde politieke cultuur tot de kiezer openbaarde. Het debat is dankzij Wilders’ populistische retoriek ongekend grof geworden en verhard, en de agenda is – democratie-ondermijnend – versimpeld Te Velde heeft het over de „effectieve framing” die Wilders aan de Kamer oplegt met uitspraken als „een tsunami van islamisering”.

De vraag naar de houdbaarheidsdatum van Wilders stelt de auteur niet, maar deze hangt als het ware boven elke bladzijde van zijn belangwekkende en inzichtgevende boek. De populistische politicus heeft niets met de erfenis van bestuurlijke verantwoording, en is welbeschouwd ook op geen enkele wijze in te voegen in de debat- en redenaarscultuur. In de hele politieke geschiedenis is er niemand die op hem lijkt, behalve marginalen als boer Koekoek en Marcus Bakker. Hij argumenteert niet, maar poneert en houdt de discussie verder voor gezien, schrijft Te Velde. En anders dan voorgangers als Domela Nieuwenhuis en Den Uyl doet hij op geen enkele wijze een beroep op zoiets als een moreel besef bij zijn kiezers.

De politicus Wilders lijkt van Mars te komen en hoort eigenlijk niet thuis in ons politieke landschap, zo blijkt uit deze studie. Nu maar afwachten of de kiezers dat op 29 oktober ook als zodanig zien.

Delen

Mail de redactie

Op Texel, ver van de gekmakende menigte van alledag, lees ik ter afwisseling een thriller. Niet omdat ik van dat genre houd, want de meeste Nederlandse thrillers zijn vrij slecht geschreven. Maar ik ben nu eenmaal een fan van Robert Pollack, een onder pseudoniem schrijvende, voormalige Amsterdamse topadvocaat, die de toga voor de pen heeft verwisseld. Een paar jaar geleden verslond ik zijn De vier elementen, een vaardig geschreven roman over naziroofkunst, die las als een nieuw boek van John le Carré. En nu komt hij met de politieke thriller Vandaag is geen dag voor verraad, die zo op het Nederland van de nabije toekomst van toepassing zou kunnen zijn.

Kern van het verhaal is een gewelddadige staatsgreep door een coalitie van extreemlinks en extreemrechts. De Socialistische Unie van het rijkeluiszoontje Alex Wolduyn streeft naar uitbanning van armoede, ingeperkt privébezit, afschaffing van fossiele brandstoffen en een verbod op discriminatie van mensen met een migratieachtergrond, een andere seksuele geaardheid of genderidentiteit. Om die doelen te bereiken wil hij de bestaande democratische orde met geweld omverwerpen. In de Partij voor Ruimte en Vrijheid van Cornelia Nieman, die vooral een stop op migratie nastreeft, vindt hij een welkome bondgenoot, ook al botsen de opvattingen van hun partijen in alle opzichten.

Die staatsgreep, waarbij de nodige slachtoffers vallen, vindt echter op de achtergrond plaats. Want het verhaal speelt zich voornamelijk af in een ziekenhuis, waar twee mannen, de beroemde kunstschilder Rien Scherven en de even succesvolle advocaat Werner van Sterken, op zaal liggen om te herstellen van een ingrijpende buikoperatie. In en rondom het ziekenhuisbed worden politieke discussies gevoerd. Zo heeft de linkse Rien sympathie voor de omverwerping van de neoliberale kapitalistische orde, terwijl de sceptische Werner, die zijn fortuin dankt aan zijn juridische adviezen aan het bedrijfsleven, zich vooral zorgen maakt over de koers van zijn aandelen als de revolutie slaagt.

De liefde voorziet het verhaal van een extra psychologische laag. Zo kan Werner geen intimiteit met vrouwen aangaan, een onvermogen dat Pollack mooi beschrijft. Dat gebeurt aan de hand van de schrijfster Mok, een goede vriendin van Werner, met wie hij in het verleden een verhouding had. Hij heeft die relatie verbroken toen zij geen kinderen wilde en hij wel. Toch is de aantrekking tussen beiden niet geheel over, want tot voor kort zijn ze nog incidenteel met elkaar naar bed geweest.

Pollack zorgt voortdurend voor geestige verrassingen. Zo is Mok het over van alles en nog wat met Werner oneens en blijkt ze op een zeker moment zelfs de geheime speechschrijver van SU-leider Wolduyn te zijn. Op zijn beurt is Rien bevriend met Kai Helder, een jonge verslaggever van het Dagblad van het Midden. Die Kai slaagt erin om in contact te komen met Wolduyn, die hem gebruikt om zijn boodschap te verspreiden.

Maar bovenal is Vandaag is geen dag voor verraad een spannende dystopische zedenschets over de politieke en maatschappelijke elite, die zich alles wijs laat maken. Niet voor niets heeft Pollack als motto een aan George Orwell toegeschreven uitspraak: „Some ideas are so stupid that only intellectuals believe them.”

Delen

Mail de redactie

‘Op mijn 22ste begeleidde ik voortijdige schoolverlaters tijdens mijn studie psychologie in Utrecht. Aan het eind van de stage kreeg ik van mijn begeleider een boek cadeau: Het zwijgen van Maria Zachea. Ik herkende de naam van de auteur meteen. Een paar jaar daarvoor had ik namelijk kennis gemaakt met Judith Koelemeijer toen ze voor de Volkskrant een reportage schreef over vaccinatiebereidheid in de Bible Belt.

„Ik groeide reformatorisch op en was na een kerkdienst in Rhenen aan het napraten met mijn man – toen nog mijn verkering – toen Judith ons aansprak voor haar verhaal. Ze stelde scherpe, maar respectvolle vragen. Later kwam ze zelfs op bezoek bij de familie van mijn man om verder te praten. Toen ik haar boek paar jaar later kreeg, ging ik het meteen lezen.

„Het zwijgen van Maria Zachea gaat over een oude moeder die na een hersenbloeding niet meer spreekt met haar twaalf kinderen. Het boek is gebaseerd op interviews die Judith hield met haar ooms, tantes en met haar vader. Zij zag hoe haar oma nog wel met de verpleging sprak, maar nauwelijks met haar eigen kinderen. Waarom zegt oma niets?

„De twaalf kinderen vertellen aan Judith hoe zij de opvoeding hebben beleefd. Hoewel het gezin in een katholieke omgeving opgroeit, herkende ik de strenge regels van mijn eigen reformatorische opvoeding. Toen ik het boek voor het eerst las was ik nog erg op zoek naar mezelf, naar mijn identiteit. Ik had een laag zelfbeeld, stond met één been in de reformatorische wereld en met het andere in een wereld die me meer ruimte gaf om autonoom te zijn. Dat gaf een enorm loyaliteitsconflict.

„Vanwege die onzekerheid las ik boeken vaak met de vraag: wat kan ik hier voor mezelf uithalen? Ik was nog echt zoekende naar wie ik was. Ik was gefascineerd door Lucie, een van de kinderen. Ik dacht: hoe kan ik worden zoals zij? Ik vond haar zo’n vrije persoonlijkheid. Herlezing leert dat ik nu veel minder met mezelf bezig ben. Dat is wel lekker aan ouder worden. Ik lees het boek met meer afstand, zonder voortdurend te zoeken naar herkenning in een personage.

„In plaats daarvan zie ik in het boek nu veel overeenkomsten met de cliënten in mijn praktijk als relatietherapeut. Heel herkenbaar is een personage zoals Maarten. Hij verliest zijn broer Jos aan wie hij erg gehecht was en hij vraagt zich af wie hij is zonder zijn broer. Dat identiteitsvraagstuk bij rouw herken ik uit mijn werk. Ik zou willen weten hoe het met Maarten is afgelopen. Eigenlijk geldt dat voor alle familieleden. Ik zou dat gezin graag verder willen afpellen.

„Voordat ik het boek destijds voor het eerst las zag ik de familie van mijn man nog helemaal als het perfecte plaatje. Tijdens het lezen herkende ik veel van de ingewikkelde gezinsdynamiek. Dat maakte me bewuster van de waarde van mijn eigen familie: ook gelovig, maar met veel ruimte om je eigen mening te ontwikkelen. Ik kende destijds alleen mijn eigen familie en die van mijn partner. Inmiddels heb ik veel meer referentiekaders. Ik kan nu terugkijken en die onzekere, zoekende Cocky naast de relatietherapeut van nu leggen.”

Delen

Mail de redactie

Wat staat ons te wachten? Hoe erg gaat het worden? De herverkiezing van Donald Trump tot president van Verenigde Staten heeft zelfs de allersloomsten onder ons ervan doordrongen dat er iets blijvend is veranderd, maar duiding van waar de nieuwe wereldwanorde toe leidt, gebeurt vooral op de tast. De Zwitsers-Franse schrijver en politicoloog Giuliano da Empoli, in ons land vooral bekend door zijn internationale bestseller De Kremlinfluisteraar (2022), windt er geen doekjes om: het gaat heel erg worden. „Vooralsnog lijken onze democratieën solide. Maar niemand twijfelt eraan dat het ergste nog moet komen. De nieuwe Amerikaanse president loopt voorop in een kakelbonte carnavalsstoet van ongeremde autocraten, techmagnaten, reactionairen en complotdenkers die popelen om de confrontatie aan te gaan. Een tijdperk in het teken van grenzeloos geweld breekt aan voor onze ogen.”

En alsof dat nog niet ernstig genoeg is, de mensen die pal voor onze vrijheden zouden moeten staan, zijn – aldus Da Empoli – „buitengewoon slecht voorbereid op de opgave die hun wacht”. Hij vergelijkt hen met de Azteken die in de vroege zestiende eeuw volkomen tandeloos bleken tegenover de brute conquistadores van Hernán Cortés, omdat ze eenvoudig geen idee hadden waar ze mee te maken hadden.

Angstaanjagend! En Da Empoli kan het weten. Hoewel zijn cv niet in details treedt, bevindt hij zich al jaren als politiek adviseur in Italië en Frankrijk in de coulissen van de macht. Zijn nieuwste essay is opgebouwd uit een aantal scènes van politieke en tech-bijeenkomsten die hij bijwoonde, meestal zonder precies te vermelden in welke hoedanigheid. Door middel van afwisselende taferelen wil hij de grote verschuivingen in kaart brengen. Hij ziet zichzelf in de rol van „Azteekse klerk”, die de ondergang van een oude orde in „beelden, en niet zozeer in begrippen” probeert te vangen, evenals „de ijskoude greep” van de nieuwe orde.

Onverbloemd nepotisme

Dat doet hij in pakkend, beeldend proza. De strekking van Het uur van de wolven is gemakkelijk samen te vatten: de tijd van het geloof in een wereld van internationale betrekkingen volgens vaste spelregels is voorbij. In de politiek heersen nu opnieuw de nazaten van de Florentijnse autocraat Cesare Borgia, van wie wordt gezegd dat hij model stond voor Machiavelli’s calculerende, amorele De heerser. Impulsiviteit, wreedheid en bruut machtsvertoon zijn het nieuwe normaal. Waar voorheen autocratische regimes in de periferie van de wereldpolitiek lippendienst bewezen aan de geloofsartikelen van de liberale democratie, die door het Westen werd uitgedragen, daar zijn de rollen nu omgedraaid. Westerse leiders beginnen, aldus Da Empoli, „uitheemse” trekken te vertonen – neem het onverbloemde nepotisme van Donald Trump. Glimlachende autocraten zoals de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman en de Salvadoriaanse president Nayib Bukele (naar eigen zeggen „the coolest dictator in the world”) hebben niet langer te lijden onder westers dédain, ze geven brutaal de toon aan.

Een terugkerend refrein in Het uur van de wolven is hoe slecht de gevestigde orde op deze omslag was voorbereid. Bijna tastbaar is de ergernis van Da Empoli over de zelfgenoegzame, wereldvreemde houding van zijn eigen klasse, die stijf staat van de progressieve goede bedoelingen, maar blind is voor wat haar wil vernietigen.

Hij beschrijft een bijeenkomst in Chicago in 2017, vlak na de eerste verkiezing van Trump en de Britse stem voor Brexit, waar hij meehelpt een denktank rondom Obama op te richten. Tijdens een bijeenkomst worden ze getrakteerd op een betoog van de oude chefkok van het Witte Huis, die uitlegt hoe groot de symbolische waarde van de biologische moestuin van Michelle Obama is. Het tafelgesprek daarna staat onder de strenge regie van een transpersoon van kleur, die louter identiteitsvragen op de agenda heeft staan: „Waarom heet ik zoals ik heet? Wie zijn de mijnen? Wie heeft de meeste invloed op mij gehad? Wie zou ik willen zijn? In welke mate voel ik dat ik deel uitmaak van mijn gemeenschap?”

Wat de dagen erna nog op het programma staat is onder andere een meditatiesessie om zeven uur ’s ochtends, een interview met de Britse prins Harry over jongeren als aanjagers van sociale transformatie en een dialoog tussen Michelle Obama en een populaire dichteres over „inspiratiebronnen”.

Je kunt de ergernis over zoveel blinde zelfgenoegzaamheid goed navoelen, vooral ook omdat die bepaald niet nieuw is. Gaandeweg begin je je af te vragen wat Da Empoli deed op al die bijeenkomsten, en waarom hij pas zijn geamuseerde afkeer ervan etaleert, nu dit soort elitekritiek allang gemeengoed is. Omdat hij zichzelf als een eenvoudige „klerk” afficheert, die slechts notuleert, ontsnapt hij aan de kritiek die zijn zwijgende volgzaamheid als politiek ambtenaar ten deel zou kunnen vallen.

Monsterlijk verbond

Hetzelfde verwijt zou je hem kunnen maken over het tweede grote punt van kritiek in zijn essay. Omdat de leden van de politieke elite – wéér Obama – aanvankelijk tijdens hun verkiezingscampagnes handig gebruik maakten van de technische revolutie en de techbazen, hebben ze op fatale wijze verzuimd paal en perk te stellen aan de mateloze machtshonger van diezelfde bazen. Nu die een monsterlijk verbond zijn aangegaan met de Borgias van onze tijd, ligt de wereld voor het grijpen. De hedendaagse mens is overgeleverd aan de optimaliseringsdrang van de techindustrie; steeds meer in onze levens wordt erdoor bepaald, zonder dat we verhaal kunnen halen als er iets misgaat. Da Empoli haalt er Het kasteel van Kafka bij, waar een allesbepalende autoriteit even aanwezig als ongrijpbaar is.

Om die metafoor handen en voeten te geven, vertelt Da Empoli aan het slot van Het uur van de wolven het verhaal van de burgemeester van de Franse gemeente Lieusaint, waar het dagelijkse leven ernstig ontregeld wordt omdat de Google-verkeersapp Waze – die als enig doel heeft automobilisten tijd te laten besparen – het snelwegverkeer door zijn woonwijken omleidt, met chaos tot gevolg.

Omdat het verhaal de pers haalt, stuurt het hoofdkantoor van Waze een groepje werknemers dat aanpassing belooft – en vervolgens niets meer laat horen.

In dit soort wrange anekdotes is Da Empoli op zijn best. Zijn essay ontbeert echter een werkelijke analyse van de fenomenen die hij beschrijft, waardoor al die pregnante observaties ook iets vrijblijvends houden. Het zijn, zoals hijzelf zegt, „beelden”. Pijnlijke, absurdistische, angstaanjagende beelden. Hoe het allemaal zo gekomen is, waarom de nieuwe wanorde op zoveel enthousiasme bij burgers kan rekenen, en vooral wat we ermee aan moeten, dat vermeldt deze klerk niet.

Delen

Mail de redactie