Category: Boeken

Het Nederlandse zelfbeeld dat in Uitverkoren wordt ontleed is uitgesproken positief, maar het deugt van geen kanten. Heeft Nederland dan een zelfbeeld? Vraag het tien Nederlanders en je krijgt waarschijnlijk tien nogal meewarige antwoorden. Saskia Pieterse en Janneke Stegeman doken in het koloniale verleden, analyseerden de geschriften van politici en theologen en deden enkele verrassende ontdekkingen. Want ja, in Nederland waart een hardnekkig zelfbeeld rond.

Vrome dominees legden generatie na generatie hun volgelingen uit dat Europeanen, en meer in het bijzonder de gereformeerde Nederlanders, verregaand superieur waren boven mensen in andere werelddelen. Pieterse en Stegeman proberen aan te tonen dat dit racisme zich vanaf de zeventiende eeuw op allerlei manieren heeft vastgezet in het collectieve bewustzijn in Nederland. En met lange uitlopers, tot in de hedendaagse politiek aan toe.

Wie Uitverkoren heeft gelezen, zal voortaan op zijn qui-vive zijn wanneer een politicus begin te schermen met de in Nederland zo ‘dominante joods-christelijke traditie.’ Want dat is niet alleen bedoeld om groepen immigranten apart te zetten, maar ook om ze minderwaardig te verklaren. Racisme en religie blijken dan heel subtiel en venijnig op elkaar in te werken.

Het begint allemaal kort na 1600. De hardhandige koloniale activiteiten van de VOC in Azië werden thuis in de Republiek met een hele reeks vernuftige redeneringen van een degelijke christelijke rechtvaardiging voorzien. Dat was vooral het werk van doorgewinterde theologen. De Bijbel werd erop nageslagen, en met de grootste vanzelfsprekendheid werd daaruit het bewijs opgedolven dat christenen, als afstammelingen van Noachs zoon Jafet, tot vrijheid en welvaart voorbestemd waren, en de nazaten van diens broers Cham en Sem tot slavernij c.q. ballingschap, en die laatste waren de voorvaderen van de Afrikanen c.q de Joden en islamieten. Die redenering werd soepeltjes verder aangekleed met andere bijbelplaatsen.

De voorlieden van de VOC waren er opgetogen over: met meer geweld dan overreding werd in de eerste decennia in Azië een handelsnetwerk opgebouwd, dat alleen maar stand kon houden als de VOC erin slaagde om de lokale bevolking ondergeschikt te maken en een deel zelfs tot slavernij te brengen. Dat theologen zo overtuigd waren van de superioriteit van de christelijke Europeaan, maakte ieder gewetensonderzoek overbodig.

Stevige volksplanting

Dichter Jacob Cats zag het liefst alleen mannen daar naartoe gaan die weerstand konden bieden aan alle tropische verleidingen – een type man waarvan hij ongetwijfeld ook wel wist dat die heel zeldzaam was. Cats was, zoals veel calvinisten, tegen de vermenging van rassen. Hij kreeg het al benauwd bij het idee dat een christelijk gedoopt kind zou worden gezoogd door een niet-christelijke voedster, want het zou ertoe leiden dat het kwaad alsnog bij het kind naar binnen ‘druppelde’.

Om de Europese superioriteit definitief in de tropen te kunnen vestigen, moesten er drastische maatregelen genomen worden. Gouverneur-generaal van Nederlands-Indië Jan Pieterszoon Coen zag dan ook maar één oplossing: de verscheping van duizenden Nederlandse weesmeisjes, van ca. 10 tot 12 jaar om in Indië een stevige volksplanting op te zetten. Alleen op deze manier konden de ‘vrije christenen’ zich in zuidoost Azië handhaven.

In de loop van de zeventiende eeuw botte het superieure westerse wereldbeeld gestaag verder uit. De metafoor van de gelukkige familie was in staat het allemaal bondig samen te vatten. Het gezinshoofd – man, calvinist en gegoed burger – leidde het gezin, waarin vrouw, kinderen en bedienend personeel allemaal gelukkig konden zijn met hun vaste ondergeschikte rol.

Het kwam allemaal samen in het begrip economie, of huishoudkunde, een term die niet alleen op het gezin maar ook op de samenleving als geheel kon slaan. De koloniale overheerser kon zich zien als een strenge maar rechtvaardige vader, die de wet en ook de goede zeden moest handhaven. Pieterse en Stegeman laten goed zien dat dit paternalisme voortkomt uit een nogal cynische doelredenering, waarin ook slavernij moeiteloos werd ingepast, want een gelukkige familie kon niet zonder nederig en gehoorzaam bedienend personeel.

Superioriteitsdenken

Religieuze superioriteit, racisme, paternalisme, vrouwonvriendelijkheid, sociale ongelijkheid werden steeds fijner op elkaar afgestemd. Tegen het einde van de achttiende eeuw kwam daarin onder invloed van de Verlichting maar heel beperkt verandering. Het religieuze argument verloor relevantie. Het houden van slaven kon niet meer. Toch duurde het nog heel lang voor de slavernij echt werd afgeschaft. Zelfs felle abolitionisten zagen een nieuw probleem opdoemen: hoe moesten deze voormalige slaven op een fatsoenlijk beschavingspeil worden gebracht? Slavernij werd afgeschaft, maar het superioriteitsdenken bleef. Met tegen het einde van de negentiende eeuw een hoofdrol voor de antirevolutionair Abraham Kuyper, die opnieuw het koloniale rijk van Nederland wilde bestieren als een ‘goed huishouden’, maar dan wel met steeds meer segregatie.

Het gescherm met beschaving werd de rode draad in het verkapte racisme dat tot in onze dagen door discussies over ontwikkelingshulp, migratie en integratie wordt gemengd. Pieterse en Stegeman lijken te suggereren dat calvinistische Nederlanders hierin uitzonderlijk zijn, maar ik vrees dat het in het katholiek of lutherse georiënteerde buitenland niet veel anders of beter is.

Neemt niet weg dat het zoeken naar de wortels van de onmiskenbare superioriteitsgevoelens bij witte Nederlanders nogal wat verbluffende staaltjes studeerkamerracisme oplevert. Ze leunen daarbij op het werk van onder anderen Gloria Wekker, die regelmatig heeft aangetoond dat Nederlanders er niet goed tegen kunnen met hun eigen racisme geconfronteerd te worden.

Hoe lang nog?

Uitverkoren is in de eerste plaats vooral een verkenning; een echt diepgravende studie is het niet. In een meer historische benadering zou ingegaan moeten worden op de steeds voortgaande verschuivingen in het wereldbeeld en het wetenschappelijke denken sinds 1600. Het is bij de vele aangehaalde dominees, dichters, denkers en doeners al opvallend hoeveel verscheidenheid er in hun opvattingen zit.

Er hangt wel degelijk steeds relativering en verandering in de lucht, maar de auteurs houden desondanks vast aan hun these van aanhoudende ‘racialisering’, die ze omschrijven als „het ontstaan van een diepe connectie tussen calvinisme, Nederlanderschap, lichamelijkheid en superioriteit”. De vraag is dan gaat dit over het Nederlandse zelfbeeld, of meer specifiek dat van de Nederlandse calvinisten.

Intussen wordt het boek nogal ontsierd door historische onjuistheden. Zo had Van Oldenbarnevelt het in 1617 niet aan de stok met ‘stadhouder Willem’ maar met Maurits, en zou Marnix ervan gegruwd hebben ‘remonstrant’ genoemd te worden, en was de grote pestepidemie met de daaruit volgende pogroms niet in de twaalfde, maar in de veertiende eeuw, de apostel Paulus was niet afkomstig van Sicilië, maar uit Tarsus in Cilicië (in het huidige Turkije), en Jan Pietersz. Coen was geen Zeeuw, maar een West-Fries – in Hoorn staat hij nog altijd parmantig op zijn sokkel. De vraag is na lezing van Uitverkoren eens te meer: hoe lang nog? Dit boek is niet alleen een goede aanzet tot meer onderzoek, maar ook tot meer zelfonderzoek.

Lees ook

Waarom werkte Kuyper zich telkens opnieuw een burn-out in?

Delen

Mail de redactie

Het was een keurige krachtmeting tussen twee heren, al gaven ze elkaar na afloop geen hand. In de Groningse Nieuwe Kerk zetten Frits Bolkestein en Noam Chomsky in mei 1989 een polemiek voort die ze in NRC Handelsblad waren begonnen. Over de kritiek van Chomsky, de kritische en toonaangevende Amerikaanse publieke intellectueel, op de westerse media en het agressieve imperialisme van de VS, en over Bolkesteins kritiek dáár weer op. Volgens een verslag in de avondkrant genoot het publiek met volle teugen van de confrontatie tussen de liberale politicus en de „politiek bevlogen taalgeleerde”.

Een duidelijke winnaar kende het duel niet, daarvoor praatten de twee teveel langs elkaar heen. Met een Chomsky die – kenmerkend – bij elke kritiek bewijsstukken bleef eisen zonder het gesprek aan te gaan, en een Bolkestein die allengs verbetener – en tevergeefs – bleef hameren op de blinde vlekken van zijn opponent. Onderhoudend was het, uitputtend ook. ‘Slechts Chomsky werd niet moe om onder de preekstoel nog uren argumenten, feiten, theorieën en samenzweringen te ontdekken voor ieder die maar horen wilde. En hij zou daar vermoedelijk nog mee bezig zijn als de koster niet het licht had uitgedraaid’, aldus de geamuseerde NRC Handelsblad-verslaggever Raymond van den Boogaard, present in de kerk.

Drie decennia later is de nu 96-jarige Chomsky nog steeds een veel aangehaalde criticus van Amerikaans imperialisme. Sinds een beroerte in 2023 schrijft hij niet meer, maar zijn werk resoneert bij een nieuw publiek nu de wereldorde in alle voegen kraakt. Over de Russische invasie van Oekraïne sprak hij zich nog wel uit (hij keurde die af, maar zei er meteen bij dat het Westen het ernaar had gemaakt en dat de Amerikanen in Irak erger waren geweest).

Geen wonder dat de tijd rijp werd geacht voor een Nederlandse vertaling van wat waarschijnlijk Chomsky’s bekendste werk is over de media, het kloeke Manufacturing Consent (1988), geschreven samen met de econoom Edward Herman (1925-2017). Aangevuld met een heruitgave van Het beste van Chomsky, vier artikelen – sommige in interview-vorm – over politiek, economie en media.

Voor die herwaardering lijken op het eerste gezicht goede gronden. Chomsky heeft in tientallen boeken en artikelen overtuigend laten zien dat achter het ‘idealisme’ in de Amerikaanse buitenlandse politiek al sinds de Koude Oorlog machtsdrift en economische belangen schuilgaan; de lijst door Washington gesponsorde staatsgrepen en interventies is lang en deprimerend. Zijn binaire diagnose – Amerika is agressief, de rest van de wereld hooguit defensief – heeft door de oorlog in Oekraïne nieuw leven gekregen onder links-pacifistische academici én in rechts-alternatieve kringen.

Twee: kritiek op de ‘msm’ is inmiddels ook in Nederland een huis- tuin- en keukenindustrie. Na het populaire pionierswerk van Joris Luyendijk (Het zijn net mensen, 2006) en Rob Wijnberg (De nieuwsfabriek, 2013) is die tot grote hoogten opgestuwd door anti-media-populisme, activisme van diverse snit en de corona-pandemie. Aanvankelijk academische termen als ‘framen’, ‘filteren’, ‘valse balans’, het ‘amplificatie-effect’ en ‘normaliseren’ zijn bestek geworden waar de halve familie op verjaardagen en partijen feestelijk mee kan rinkelen.

En drie: de nostalgische honger naar ‘grote’ linkse werken die een herkenbare dieptepeiling geven van ‘het ‘systeem’, neoliberaal of anderszins. Eerder zagen vertalingen het licht van Herbert Marcuse’s pop-psychologische One-Dimensional Man en het meer esoterische Dialektik der Aufklärung van de filosofen Theodor Adorno en Max Horkheimer. Ja, dan kan er ook nog wel een Chomsky bij.

Gezagsgetrouw

Toch is de uitgave van nu juist dit werk van Chomsky ook iets van een waagstuk. Want is zijn media-kritiek zo actueel als beweerd? Heerst er inmiddels niet een heel ander ‘Propaganda Model’ dan dat van grote kranten en tv dat Chomsky en zijn co-auteur fileerden?

In Manufacturing Consent (de titel is ontleend aan de politieke journalist Walter Lippmann) ontvouwen de twee dat Model om de gezagsgetrouwe berichtgeving van (Amerikaanse) media over met name de oorlog in Vietnam te analyseren. Het uitgangspunt is eenvoudig: de media dienen gevestigde belangen, die van de staat en grote bedrijven. Nieuws wordt op vier manieren ‘gefilterd’: door eigenaren (van kranten en tv-zenders), adverteerders, bronnen (officiële) en ‘handhavers’ (die op de media toezien). De filters garanderen dat media het ‘officiële verhaal’ napraten en verzet ertegen negeren of onderdrukken. Met als gevolg dat media in oorlogen, bijvoorbeeld, treuren om ‘waardige’ slachtoffers (gemaakt door de vijand) en ‘onwaardige’ (door de eigen partij) afdoen als nevenschade.

Het tweede deel van het boek bestaat uit gedetailleerde case studies van de berichtgeving over de oorlogen in Vietnam, Laos en Cambodja. Conclusie: de media waren helemaal niet zo kritisch als wel wordt beweerd, maar volgden veelal tamelijk slaafs de autoriteiten.

Die conclusie kun je nog steeds delen, al lezen deze hoofdstukken een halve eeuw later vooral als een uitputtende oefening in close reading, alsof twee monniken zich bij kaarslicht door oude papyrussen worstelen. Welke Nederlandse lezer heeft nu nog baat bij een acribische analyse van de Amerikaanse berichtgeving over het Tet-offensief in 1968?

Bij herlezing treedt bovendien de eenzijdigheid van de analyse nog wat scherper aan het licht dan toen. Bronnen die niet stroken met het betoog van de auteurs – over de communistische executies van ‘contrarevolutionairen’ in de stad Hué – worden gekleineerd of verdacht gemaakt als propaganda. Medio jaren zeventig maakte Chomsky zich al berucht door de berichten over genocide door de Rode Khmer in Cambodja af te doen als CIA-propaganda (in 1989 een van Bolkesteins verwijten aan zijn adres).

In Manufacturing Consent, geschreven toen de massamoord niet langer te ontkennen viel, kiest Chomsky een andere strategie: de wandaden van de Rode Khmer worden niet langer ontkend, maar verkleind tot ‘fase twee’ van een langere genocide die op conto komt van – uiteraard – de VS. Zo klopt alles gelukkig toch weer. Je hoeft het criminele karakter van de Amerikaanse oorlogsvoering in Zuid-Oost-Azië beslist niet te ontkennen om hier toch weer iets van ideologische bagatellisering in te proeven.

Maar nu de houdbaarheid van het Propaganda Model zelf, anno 2025. Chomsky en Herman bouwden hun model op de overzichtelijke twintigste-eeuwse wereld van analoge ‘massamedia’: broadcast televisie en dagbladen als The New York Times. Een top down journalistieke wereld, met kranten als bakens in een schaarste aan informatie en openbare bronnen.

Die wereld bestaat niet meer. De mainstream media waar Chomsky en Herman zich tegen afzetten zijn ingehaald door de digitale revolutie die onder meer TikTok, Twitter (nu X) en Facebook creëerde, de massamedia van de 21ste eeuw. Die revolutie – de grootste media-omwenteling sinds de boekdrukkunst – heeft het rijk der schaarste verbrijzeld en veranderd in een hoorn van overvloed: aan bronnen, beelden en doe-het-zelf-nieuws. Iedereen is nu zijn eigen G.B.J. Hiltermann en kan zijn eigen muckraker worden die onthult, ontmaskert en aanklaagt.

Dat betekende ook een radicale omwenteling in de verhouding tussen media, burgers, elites en de staat. Kranten drijven allang niet meer op adverteerders, maar vrijwel volledig op betalende lezers, die naast nieuws bediend worden met ook steeds meer – vaak polariserende – opinies. Adverteerders zijn uitgeweken naar sociale media. Eigenaren van ‘platforms’ zijn nu vele malen machtiger dan die van klassieke media. Tegelijk is de band tussen bureaucratische, politieke en economische elites en mainstream media vele malen losser geworden, zo niet verdwenen – weg ‘gedeelde belangen’.

Dat ondermijnt het hiërarchisch-analoge model van Chomsky en Herman. De onstuimige wereld van online media is niet middelpuntzoekend – de gefabriceerde consent in dit boek – maar middelpuntvliedend. In The Revolt of the Public (2018) beschrijft de Amerikaanse onderzoeker – en, pikant, oud-CIA-analist – Martin Gurri hoe de digitale revolutie een onophoudelijke cyclus van gezagscrises produceert. Elites staan onder voortdurende verdenking. Niet consensus is het effect, maar ongenoegen en revolte.

Radicaal en extreem-rechts heeft dat provo-potentieel van de online media-wereld de laatste decennia met voorsprong weten te omarmen. Trump, zegt Gurri, is „de Beethoven van Twitter”.

Met die rugwind is in Amerika een heel ander Propaganda Model verrezen: de rechtse media-ecologie van talkradio en Fox News en inmiddels, in zijn nieuwe ambtstermijn, de hang naar censuur en intimidatie van Trump. Dat nieuwe propaganda-model is geen verborgen structuur en je hebt geen academici nodig om het te analyseren, het is open en bloot. Trump noemt gevestigde media crimineel en schuift ze opzij ten gunste van ideologische napraters. En hij zaait angst. The Washington Post, icoon van de klassieke orde, wordt door tech-eigenaar Jeff Bezos in het gelid gezet. Elon Musk gaat als een razende tekeer door het overheidsapparaat. Hier wordt kortom op klaarlichte dag een nieuwe ‘consensus’ van bovenaf afgedwongen.

In dat model zijn de klassieke media allang geen poortwachters meer. Geen spreekbuis van de machthebbers maar hun boksbal, volksvijanden en verspreiders van fake news. De grens tussen Chomsky’s media-kritiek en die van Trump wordt zo ongemakkelijk dun.

Chomsky en Herman kunnen er niets aan doen dat de tijden zijn veranderd – maar ze geven zich er ook weinig rekenschap van. In de inleiding bij hun nieuwe editie van Manufacturing Consent (2002) stellen de auteurs tevreden vast dat nieuwe technologieën de toepasbaarheid van hun model alleen maar hebben versterkt, voordat ze doorschakelen om opnieuw hun gelijk te halen over Vietnam, Laos en Cambodja. Het laatste woord hebben in de oude wereld blijft belangrijker dan de taal van de nieuwe leren.

Ook pleitbezorgers van Chomsky zullen in de digitale omslag mogelijk nog het bewijs zien van zijn gelijk. Het oude Propaganda Model is eindelijk doorzien – we trappen er niet meer in – maar de structuur is dezelfde gebleven: we worden bedrogen door de media, nu de nieuwe. Maar dan rijst de vraag of en hoe die omslag eigenlijk mogelijk is geweest. De hegemoniale media hielden ons toch in een diepe brave-burgerslaap?

‘Alternatieve feiten’

Hier wreekt zich het hermetische karakter van het Model. Chomsky’s fixatie op de volgzaamheid van gevestigde media houdt geen rekening met ambivalenties – dezelfde media onthulden ook de Pentagion Papers, die een heel ander licht op de oorlog wierpen – of met tegenstrijdige belangen. De opkomst van de huidige rechtse media-ecologie is er daarom niet goed mee te verklaren. Een opvolger van dit boek zou Manufacturing Dissent moeten heten – over de fabricage van ‘alternatieve feiten’ en de productie van wantrouwen en complotdenken.

Blijkt de linkse Chomsky dan een wegbereider van de huidige, radicaal-rechtse kritiek op de Lügenpresse? Dat niet, maar in grote lijnen is de analyse wel vergelijkbaar: de media liegen om de deep state te beschermen. Overigens, een orthodoxe marxist was Chomsky nooit, eerder een anarcho-syndicalist.

Chomsky is bovendien altijd wars geweest van de intellectuele ‘kritische theorie’ die zo geliefd is onder linkse academici. Over Foucault merkte hij ooit op dat „niemand me nog het belang van ’s mans werk heeft kunnen uitleggen”. Marxistische academici hebben Chomsky op hun beurt gehekeld als een man die „in de negentiende eeuw is blijven steken” (aldus Terry Eagleton) en het laat-kapitalistische ‘wereldsysteem’ niet begrijpt.

Maar het is vooral zijn geopolitieke anti-amerikanisme, uitgedragen met een zeer Amerikaanse voorkeur voor empirie boven theorie, die de blijvende aantrekkingskracht van Chomksy’s werk verklaart, ook dat over journalistiek.

„Alles wat we begrijpen over mensen, is behoorlijk eenvoudig”, zei Chomsky ooit in een interview. Een geruststellende gedachte voor wie media-kritiek zoekt in heldere kleuren of tonen. Wie de omwenteling die zich nu voltrekt wil begrijpen, heeft er weinig of niets aan.

Lees ook

De elite zit niet te wachten op democratie

Delen

Mail de redactie

Over Derk Visser zou je kunnen zeggen dat hij steeds hetzelfde boek schrijft. Met getroebleerde tieners als personages, met de rafelrand van de maatschappij als setting, met sprekende beelden en dialogen als voortstuwende kracht, en met een verhaal dat bestaat uit kleine gebeurtenissen. Ook Vissers nieuwste en achtste jeugdboek Gran Balconia sluit hierbij aan. Verrassen doet de novelle dus niet. Toch is deze wel relevant. Alleen al omdat Visser durft te schrijven over menstruatiearmoede en dat is best taboedoorbrekend. Ja, dat klinkt als een probleemboekthema. Maar zoals altijd bij Visser dient de grauwe realiteit vooral als decor. Het geldgebrek waar Shell (14) en haar zusjes Danni (13) en Jodi (11) en hun hoogzwangere moeder (van een vierde zusje van weer een andere vader) mee moeten zien te dealen, is een vanzelfsprekend gegeven dat hij vanuit het credo ‘show don’t tell’ knap onnadrukkelijk zichtbaar maakt.

De filmische openingsscène spreekt direct al boekdelen: „Ik sta in een dode hoek bij de flessenautomaat”, zo begint Shell haar verhaal. „Gisteren zou ik het rustig hebben gevonden in de supermarkt, nu voelt het onheilspellend stil. Mitchel DE OCTOPUS Moll staat een gang verder en vult het schap conserven aan. Hij heeft me niet gezien. Het meisje van het brood wel. Ze stond me aan te gapen omdat ik zonder lege flessen bij de automaat rondhing. Maar ze werd weggeroepen door haar baas./ In mijn mandje ligt een pak maandverband.”

Little Earthquake

Bam, in een keer sta je middenin het verhaal: geen introductie, geen uitleg, alleen enkele suggestieve rechttoe-rechtaan zinnen die Shells situatie doeltreffend schetsen. En die wordt er niet beter op omdat Shell, bevreesd voor „alle ogen”, het maandverband teruglegt. Integendeel, ze voelt zich onzeker en beschaamd: wat als ze doorlekt? Daarbij heeft hun wasmachine met de even geweldige als veelzeggende naam Little Earthquake het ook nog eens begeven. Gelukkig heeft Shell via Lenny Montana een gratis strippenkaart bij de wasserij van zijn moeder weten te regelen, omdat ze hem het idee heeft gegeven dat ze verkering hebben. Al vindt ze verliefd zijn eigenlijk niks: „Als het om jongens gaat”, zegt ze tegen Danni, „moet je blijven nadenken en je niet laten meeslepen door rare gevoelens. Ik wil niet worden zoals mama.”

Krijgen ze elkaar of niet? Die vraag is feitelijk de motor van dit verhaal dat zich afspeelt tijdens een zomervakantie in en rond de galerijflat van Shell met het balkon als „beachclub”. Dat levert een dunne plot op. Maar de levensechte karakterisering van de personages maakt veel goed. Via treffende, soms geestige soms ontroerende dialogen tussen Shell en haar moeder, en Shell en Lenny krijg je goed inzicht in wat ze drijft alsook in hun onderlinge verhoudingen. Bovendien tonen ze overtuigend hoezeer je achtergrond je vormt. Als Shell haar moeder vertelt dat ze bang is Lenny haar liefde te tonen, en haar moeder haar adviseert haar hart te durven volgen, antwoordt ze gevat, „alsof dat van jou altijd de goede kant uit wees”.

Varkensrollade

Sterk is ook haar ogenschijnlijk potsierlijke vraag aan Lenny of hij kinderen wil. De jongen is veertien, natuurlijk heeft hij daar nog nooit over nagedacht. Voor Shell ligt dit echter anders. Het beeld van haar zwangere moeder als „een varkensrollade” met „grillige, donkerrode strepen als een onderhuids vuur over haar buik” doen haar inzien dat een zwangerschap geen roze wolk is. „Eerder een donderwolk, Lenny”, zegt ze. „En als de bliksem inslaat, is ze dood en blijf ik over met twee jonge zusjes. Ik hoef geen kinderen. Ik heb ze al.”

Soms klinkt in Shells woordkeus Vissers stem door. „Het strijklicht van de bedlamp” en verliefdheid als „die wereld van verlangen en vertwijfeling” zijn geen woorden van een veertienjarige. Maar die missertjes zijn Visser vergeven: Gran Balconia is een eerlijk, rauw portret van een meisje dat droomt over romantiek maar er door de omstandigheden moeilijk in kan geloven.

Delen

Mail de redactie

‘Het was 2012, ik was twintig en had heel erg liefdesverdriet. Ik woonde toen op de Wallen en ik weet nog dat ik mezelf naar boekhandel Athenaeum sleepte. Ik had niet veel geld, maar ik mocht van mezelf een paar boeken over liefdesverdriet kopen.

Boeken zijn altijd al leidend geweest in moeilijke periodes. Ze geven houvast, troost, herkenning, afleiding. Ik denk dat het vooral gaat over het kunnen opgaan in een andere wereld, andere perspectieven, dat je uit je eigen situatie wordt getrokken of juist herkenning voelt die minder eenzaam maakt. Maar ook gewoon de schoonheid van taal op zichzelf. Dat dubbele, dat voelde ik ook toen heel sterk.

Ik heb altijd iets gehad met de kleur blauw. Ik weet niet precies waarom, maar ik voel me er enorm toe aangetrokken. Dus toen ik die dag Bluets van Maggie Nelson zag liggen, dacht ik meteen: dit boek moet ik lezen. In het begin van het boek heeft het hoofdpersonage nog een relatie, maar langzaam gaat het over verlies, over niet los kunnen laten. En wat me zo raakt aan Bluets, is hoe Nelson speelt met die grens tussen geraakt worden door iets en erdoor geobsedeerd raken.

Wanneer is iets gewoon een fascinatie, en wanneer slaat het om in een obsessie? Die vraag zit heel erg in het boek verweven, hoe ze een verloren liefde niet los kan laten, en juist met dat vasthouden bepaalde aspecten van zichzelf verliest. En dat herken ik

Nelson schrijft erg associatief, fragmentarisch, losse flodders worden aan elkaar gekoppeld. Zo denk en schrijf ik zelf ook. Ik ben iemand die sowieso veel nadenkt, filosofeert over van alles en nog wat. En dat zit in Bluets: het is niet alleen een boek over liefdesverdriet, maar ook over depressie, over melancholie, over schoonheid, over jezelf opnieuw uitvinden na donkere periodes, maar ook over hoe bepaalde dingen je blijven achtervolgen.

Toen ik het nu herlas, had ik geen liefdesverdriet, maar zat ik in een periode van overspannenheid. Dat is natuurlijk heel anders, maar tegelijkertijd zijn er ook veel overeenkomsten. Het gevoel van controleverlies, van veel huilend alleen thuis zitten. En ook weer dat zoeken naar houvast, naar iets wat je even optilt.

Ik heb eerder depressies gehad, en die overspannenheid deed me daar vaak aan terugdenken. Dat gevoel van lusteloosheid, somberte, uitzichtloosheid was hetzelfde en herkende ik deze keer ook veel meer in het boek.

Wat ik ben gaan inzien, is dat liefdesverdriet eigenlijk een soort rouwproces is. En door dit boek opnieuw te lezen, begon ik me te realiseren hoe vaak ik in een soort mildere vorm van liefdesverdriet heb gezeten.

Ik heb een paar grote rouwprocessen meegemaakt in mijn leven, onder andere rondom de dood van mijn moeder. Maar de afgelopen jaren ook in kleinere vormen: vriendschappen die veranderen, mensen die andere paden kiezen. Dat vind ik moeilijk. Ik ben nu 33 en dit is natuurlijk zo’n fase waarin veel mensen kinderen krijgen, de stad verlaten. En ik niet, of nog niet. Dat houdt me bezig. Ik vind het lastig om dingen los te laten, en daar blijf ik soms lang in hangen. En dat is misschien waarom dit boek me al twaalf jaar zo raakt. Omdat het precies dát gevoel vangt: het willen vasthouden van iets wat niet vast te houden is.”

Delen

Mail de redactie

Ook de Boekenweek staat dit jaar in de schaduw van de historische tijden die we beleven. Dat komt vooral door het thema, ‘Je moerstaal’. Hierdoor lijken we onze vijand niet meer te verstaan, zoals ook een kneuterige meerderheid in de Tweede Kamer deze week liet zien. Er hoeft dan ook nog maar iets mis te gaan of we slaapwandelen een oorlog met Rusland in.

De goede verstaander van Poetins moerstaal weet dat de vrede waar de Amerikaanse president Trump zo van droomt er nooit zal komen. Al was het maar omdat ze in het Kremlin alleen genoegen nemen met heel Oekraïne, waarvan ze ook nog eens de nationale moerstaal en cultuur willen uitroeien. Het is een ambitieus plan, maar wie de Russische geschiedenis kent, weet dat de holbewoners van het Kremlin maximalisten zijn, die met weinig middelen vaak heel veel voor elkaar krijgen. Mensenlevens doen er voor Poetin en zijn trawanten tenslotte niet toe.

Ik raakte er opnieuw van overtuigd door het lezen van Al onze helden liggen hier. Verhalen van het Marsveld van Phaedra Werkhoven. Het is het aangrijpende verslag van de vele ontmoetingen die deze journaliste had op de heldenbegraafplaats in de West-Oekraïense stad Lviv. Sinds de oorlog in Oekraïne in 2014 begon vonden honderden gesneuvelde militairen er hun laatste rustplaats. En het worden er steeds meer.

Op het Marsveld interviewt Werkhoven hun nabestaanden. Zij vertellen over het verlies van hun mannen, zoons en dochters, die door een tekort aan westerse wapens aan flarden geschoten zijn door de Russische artillerie. Die gesprekken doen me eens te meer beseffen in wat voor een permanente nachtmerrie veel gewone Oekraïners leven. Je schaamt je er bijna voor dat je naar het Boekenbal gaat, tenzij je dat als dansen op de vulkaan beschouwt.

In een ontroerende scène leest de 37-jarige Jana Halstova in tranen een brief van haar man Serhii, die eerder die dag bij Bachmoet is gesneuveld. „Kleintje,” staat daarin, „als jij deze brief leest, betekent het dat ik dood ben. Ik wil dat je een nieuwe man vindt die evenveel van je houdt als ik heb gedaan.” Op zo’n moment voel je niet alleen haar verdriet, maar ook dat van zoveel andere Oekraïners. Als even later Serhii’s pro-Russische moeder eindelijk begrip krijgt voor de idealen van haar gesneuvelde zoon en zij zelfs wat Oekraïens begint te praten, krijgt dat leed een extra dimensie.

Op haar beurt gelooft een andere moeder die Werkhoven spreekt niet dat Oekraïne de oorlog kan winnen. „We hadden Oekraïne nooit, en we zullen het ook nooit hebben”, zegt ze op verslagen toon bij het graf van haar zoon. „We zijn slaven, als het niet onder de Russen is, dan wel onder de Polen of de Amerikanen. Al die Oekraïense vlaggen hier, terwijl we niet eens als zodanig bestaan.” Het is een wanhoopskreet, die zowel door Donald Trumps gesol met Oekraïne als de naïviteit van Europa wel eens gauw werkelijkheid kan worden.

Zelf put Werkhoven vooral hoop uit de heldenmoed van de gesneuvelden, die hun leven voor hun land hebben gegeven. Ook dat is iets wat veel Nederlanders zich niet kunnen voorstellen. De patriottische –burgemeester van Lviv omschrijft de bevlogenheid van die militairen als een keuze tussen vrij zijn of als slaven verder leven. tussen het hebben van een toekomst of doodgaan. „We willen leven”, zegt hij. „Daarom vechten we.”

Delen

Mail de redactie

Liefde, dood, zingeving. Existentiële psychotherapie gaat ervan uit dat veel van ons psychisch leed teruggaat op problemen rondom zulke fundamentele thema’s. Het is een op de filosofie geënte vorm van therapie die halverwege de twintigste eeuw ontstond in het kielzog van de psychoanalyse. Eén van de belangrijkste auteurs in het vakgebied is de Amerikaanse schrijver-psychiater Irvin D. Yalom (1931), bij het publiek beter bekend als schrijver van romans als Nietzsches tranen en De therapeut.

Naast lijvige handboeken voor behandelaars en leesbare fictie heeft Yalom ook mooi geschreven over therapie voor een breder publiek, in boeken als Scherprechter van de liefde. Naar dit genre keert hij terug in wat zeer waarschijnlijk zijn laatste werk zal zijn, Het uur van het hart. Het werd geschreven met hulp van zijn zoon Benjamin – Yalom is op leeftijd en zijn geheugen gaat achteruit. Daar merk je in dit boek overigens niets van: het is een intieme, intelligente afsluiting van een indrukwekkende carrière als therapeut en schrijver.

Een belangrijk aspect van existentiële psychotherapie is het besef dat de therapeut zich bezighoudt met de subjectieve ervaring van een ander mens. Therapie is dus een ontmoeting tussen twee mensen waarbij een therapeut met bescheidenheid probeert te begrijpen wat genezing voor de persoon tegenover hem zou kunnen betekenen. Therapie is, voor de existentiële therapeut, geen kwestie van het opleggen van een standaardmethode, geen arts die je diagnosticeert of je levensvragen beantwoordt, maar een menselijke ontmoeting tussen twee individuen. Het is deze benadering – empathisch, nederig en bewust van de risico’s van het opleggen van de eigen waarden en overtuigingen – waarmee Yalom bekendheid verwierf. En het is ook precies deze aanpak die in zijn laatste boek opnieuw naar voren komt.

Intuïtie en ervaring

De gesprekken in Het uur van het hart, die Yalom met zijn patiënten voerde, zijn eenmalig en daarmee geen therapie in strikte zin, maar zijn wel degelijk therapeutisch van aard. Yalom vaart op zijn intuïtie, gevoed door zijn decennialange ervaring, en aarzelt niet om soms pijnlijke of harde waarheden te verkondigen. Zo vertelt hij een jonge vrouw, Maya, bijna botweg dat haar relatie-idealen onrealistisch zijn – een benadering die in een langdurige therapie waarschijnlijk anders zou zijn. In een ‘echte’ therapie zou de patiënt die conclusie idealiter zelf trekken, maar Yaloms ervaring en intuïtie maken dat hij hier directer kan, of liever: moet, zijn. Over het algemeen heeft Yalom een zeer interessante stem. Hij is warm en vriendelijk, maar tegelijkertijd ook scherp en behoedzaam. Dit geeft hem een natuurlijk gezag, iets wat je hoopt te vinden bij een therapeut. Warm maar kordaat, zoiets.

Wat dit boek verder bijzonder maakt, is Yaloms vermogen om in de korte hoofdstukken levensechte portretten te schetsen. Hier vaart hij duidelijk op zijn talent als romanschrijver. Hij schrijft met precisie en tegelijkertijd weet hij patiënten in één gesprek tot leven te wekken, zowel in werkelijkheid als op papier. Tegelijk reflecteert hij ook op zijn eigen leven, vooral op het verlies van zijn vrouw, zijn levenslange partner.

Yalom begrijpt als geen ander dat onze cultuur moeite heeft om de grote levensvragen het hoofd te bieden. Existentiële therapie, zelfs in de vorm van een enkel gesprek, heeft als doel ons terug te voeren naar de essentie. Waarom vrezen we de dood? Wat willen we met ons leven bereiken? Met wie willen we onze tijd delen? We prijzen onszelf graag omdat we openlijk over psychologische thema’s spreken, maar als het gaat om de diepste, existentiële kwesties, schieten we nog altijd tekort. Ik moest tijdens het lezen denken aan Rilke, die ooit schreef: „De dingen die het dichtst bij ons staan, zijn door de alledaagse afweer zo ver uit ons leven gedrongen dat de zintuigen waarmee we ze hadden kunnen waarnemen, zijn verschrompeld.” Yaloms boek is een krachtige opfrisser van die zintuigen – een uitnodiging om opnieuw contact te maken met wat écht telt.

Persoonlijke dimensie

En dus kleurt ook Yaloms eigen persoonlijke dimensie de gesprekken, in zijn overtuiging dat therapie altijd een intersubjectief proces is. Hij weet dat de meeste patiënten feilloos aanvoelen als een therapeut zelf door grote levensveranderingen gaat. „Margaret, ik wil je wat vragen”, zegt hij in een van de gesprekken. „Wat voelde je toen ik net vertelde dat ik mijn vrouw verloren heb? Hoe was dat voor jou?” In plaats van zich te verschuilen achter het ‘blanco scherm’ – de traditionele rol van de therapeut als een gedistantieerde arts zonder eigen gevoelens – maakt Yalom zijn eigen gevoelens dus onderdeel van deze gesprekken. Riskant, maar in Yaloms handen werkt het.

Want er schuilt wel risico in Yaloms aanpak. Zijn improviserende stijl wekt soms de indruk dat therapie niets meer zou zijn dan het voeren van een goed gesprek, dat niet veel verschilt van een boom opzetten met een oude vriend of je opa of oma. Maar de realiteit is dat therapie op cruciale manieren afwijkt van ‘helpende’ gesprekken met familie of vrienden. Natuurlijk weet Yalom dit, hij is geen beginner, verre van. Zijn aanpak is het resultaat van een leven lang oefenen, denken en voelen naast zijn patiënten. In korte theoretische passages legt hij dus mooi uit hoe essentieel bijvoorbeeld reflectie is in therapie – een stapje opzij zetten en reflecteren op het gesprek zelf – ook als zulke onderbrekingen van de natuurlijke ‘flow’ onnatuurlijk aanvoelen. „Je zegt dat je het moeilijk vindt om je open te stellen. Maar hoe is dat nu tussen ons? Vind je het bij mij ook zo moeilijk?”

Het uur van het hart is het slotakkoord van een bijzondere therapeut en schrijver, een van de meest geliefde stemmen in het vakgebied – zowel onder therapeuten als bij het brede publiek. Yalom is op zijn best én het meest uitdagend als hij zijn eigen gevoelens inzet om zijn patiënten te helpen, een risicovolle maar inspirerende keuze. Dit boek is niet alleen een ode aan de kunst van het luisteren betekenis geven, maar ook een ontroerend afscheid van een man die zijn vak beheerst.

Delen

Mail de redactie

Martin Rombouts was al een bekende schrijver voordat er iets van hem was gepubliceerd. Dankzij de tv: hij deed mee aan De slimste mens, werd daar „dichter” genoemd, dus ja, oké, dat was hij dan – en hij won aflevering na aflevering, ook de finale, en toen floepten er „e-mails van wel negen uitgeverijen in mijn inbox”, en hoewel hij dichter was, de cashcow van de kunsten maar niet heus, kreeg hij hoge voorschotten aangeboden en moest hij dat ineens gaan waarmaken, want „nu is er in mij geïnvesteerd” – dus was hij het de lezer „verschuldigd” om „alles te geven”, zoals dat heet. Oké, dat doet hij, all-in, hij zal alles geven. „Alles als ik dit boek maar niet over mijn vader hoef te laten gaan.”

Want: cheap. Goedkoop, cliché, afgezaagd. Hij wilde, alsjeblieft, álsjeblíéft, „niet de duizendmiljoenste schrijver of dichter” worden „wiens kutroman gaat over papa, omdat hij zich in zijn kutleven nooit in iets anders heeft kunnen verdiepen dan in zichzelf”. Fuck hen, die krabbelaars die dat wel doen. „Fuck hoe hun fictie werkt. Fuck de verwijzingen naar de popliedjes uit hun jeugd. […] Fuck hun oneven-aantal-akten-structuurtjes”, enzovoorts, want wat een inwisselbare shit levert dat op. „Fuck al die vaderboeken van die moederskindjes, ja”, fulmineert hij, en dat doet hij op de lekkere beat van 2Pac’s ‘Hit ‘Em Up’, want ze wérken wel, die verwijzingen en structuurtjes, hij is daar ook niet immuun voor („ja, fuck ook mezelf, ja”) – en niet gek. Hij weet ook wel wat een schrijver anno 2025 te doen staat als het showtime is.

Badadabing badaboem

Een show geven! Jezelf verkopen! En zie: zijn naam neemt meer dan de helft van de boekcover in beslag. „Eindelijk is het er dan”, ronkt de achterflap: „Mijn hemelbestormende debuutroman.” Boek 1 luidt de titel – want het suggereert bescheidenheid, de totale uitgekleedheid waarnaar hij op zoek is, oprechtheid, maar het is zogenáámde pretentieloosheid, vol branie, want we weten ook wel dat het gespeeld is. En vanwege de ironische lading van die aanstellerij is dat misschien juist superpretentieus. Wat óók weer werkt.

Het is een dubbelzinnige aangelegenheid, Boek 1, de show die Martin Rombouts (1992) opvoert. Aan de ene kant trekt hij alles uit de kast, hij spuwt zijn verhaal vol vuur de pagina’s op, met de jazzy swag van spoken word – op de pagina’s zien de woorden er dan ook uit als dichtregels: veel wit, regelafbrekingen die het ritme aangeven, een vorm waar je meteen in meegaat, want het is goed gedaan, Rombouts vangt je, het wérkt; trefzeker maakt hij zich de woorden eigen, zoals hij een Wikipedia-lemma over zijn moeder schrijft en dan eindigt door zijn eigen verwekking, door een getrouwde man, zo te laten klinken: „Hij zei dat hij gescheiden was. Zij vroeg niet door tot het te laat was, badadabing badaboem baby”.

Aan de andere kant is dat ook het probleem, dat het zo lékker werkt, en zich dus conformeert aan de onvermijdelijke wetten van de markt. Problematisch, want hij wil zichzelf ook niet in de uitverkoop zetten en waardeloos worden. Hij wil geen model worden („Er zal een fotograaf tegen me zeggen dat ik leger uit mijn ogen moet kijken omdat ik een kleerhanger ben”).

Hij wil iets maken wat waarde heeft, dus maakt hij dáár een boek over, over die worsteling en zoektocht, „over het bepalen van waarde”. Zo klinkt het ontzettend meta, bedacht, als de al te zeer overdachte uitwerking van een concept, door iemand die is afgestudeerd aan een kunstopleiding. En zo iemand ís Martin Rombouts ook en zo’n project ís Boek 1 in zekere zin wel – maar de doortastendheid, slimheid en grote greep waarmee Rombouts zijn concept heeft uitgewerkt, maken het tot een opwindend, vernieuwend werk, zoals dat er nog niet was. Zijn wervelende show biedt een ontluisterend kijkje onder de motorkap van het beginnend schrijverschap anno nu, van het literair ondernemerschap waaraan hij niet ontkomt als hij wil leven van de pen.

De obsessie met geld was hem (dichtertje op een kamertje van dertien vierkante meter) al met de paplepel ingegoten, door zijn moeder. Maar een zielig verhaal over armoede en een intergenerationeel geldtrauma wil hij er ook niet van maken – gááp, en het zou vals zijn, onwaar (hij ging als kind op vakantie naar Zwitserland!). Rombouts streeft de standaard-autofictie voorbij door verder dan zijn eigen sores te kijken. Door het onpersoonlijker te maken in feite, en zijn blik te richten op de greep van het geld.

Exclusieve seksclub

Daartoe neemt hij verrassende omwegen, in hoofdstukken over AI-gegenereerde teksten en plaatjes van eendjes, over avonturen in een exclusieve seksclub in Lissabon, over ‘mogelijkheidsvoorwaarden’. Het zwiert alle kanten op, heel conceptueel – en heel leerzaam ook, over economische wetmatigheden; Rombouts verdiepte zich écht niet alleen in zichzelf. Ondertussen tekenen de terugkerende motieven zich af: telkens gaat het over waarde, transacties, exclusiviteit, ongelijkheid. En hoe je daar dan maar in meebeweegt, „pleasen, pleasen, pleasen, alsof je een taalmodel bent”, zoals hij als slimste mens het leven doorworstelt, óf hoe je ertegen in opstand komt.

Want het draait om geld, maar vooral om macht en onmacht. Ook in het persoonlijke domein: uiteindelijk voert Rombouts zijn vader even ten tonele, ja, toch nog, in een herinnering waarin hij zich door zijn vader verraden voelde, als labiel probleemgeval weggezet, geminacht. De betekenis daarvan krijg je (gelukkig) niet uitgespeld, maar je mag er als lezer zelf waarde aan toekennen, door het bijvoorbeeld te lezen als een voorbeeld van zijn machteloosheid ten opzichte van de wereld. En de enige manier om die onmacht te overwinnen is: zelf die macht te verwerven.

En hoe doe je dat? Door jezelf dat verleidelijke lachje van je vader aan te leren. Speel het spel mee, maar op je eigen manier. Door je eigen waarde te bewijzen, en dát doe je door moeite te doen, door iets op het spel te zetten, nee, niet iets, álles. En zo is de cirkel van Boek 1 rond en de riskante branie waarmee Rombouts de literatuur bestormt, blijkt helemaal gerechtvaardigd. Hij heeft alles gegeven.

Delen

Mail de redactie