Category: Boeken

Asta werkt aan haar tweede boek, tot de geschiedenis zich opdringt en een geheim uit haar studententijd haar pen overneemt. De afwikkeling van dit verborgen verleden is waar het om draait in De A van Asta, de tweede roman van de Kopenhaagse Tine Høeg (1985), die direct in de Deense bestsellerlijst belandde. Het boek won de Edvard P. Prisen, werd genomineerd voor de Dublin Literary Award 2024 en ook de slag naar het theater is al gemaakt. Nu is de Nederlandse vertaling verschenen.

De roman schakelt tussen het heden en het verleden. In het heden wordt Asta opgevoerd die als schrijver optreedt, aan het daten is en optrekt met haar beste vriendin Mai met haar zoontje Bertram. Ze schrijft een roman over de (werkelijk bestaande) Poolse portretkunstenaar Lysander Milo, die in een cementfabriek werkte tot hij op 23-jarige leeftijd verdween, met achterlating van honderd cementen bustes in de kelder van de fabriek, gemodelleerd naar de werknemers. In het verleden, lezen we, voegde Asta zich als student bij een groep medestudenten – onder wie Mai – in een groezelig studentenhuis, waar leuzen als ‘Rise and shine’ en ‘Wij zijn het antwoord op de crisis’ op keukenkastjes en deuren stonden. Daar leerde ze ook August kennen, student geneeskunde, haar huisgenoot en de vriend van Mai. Asta en August deelden zelfgeschreven poëzie met elkaar, maar hun contact raakte beladen, er broeide iets.

De reden voor dit opgerakelde verleden: een uitnodiging voor een herdenkingsbijeenkomst voor August, die is overleden aan een hartkwaal. Langzaam en secuur wordt de relatie die Asta onderhield met August helder. Ze tast haar studententijd af om de geschiedenis te vangen in een verhaal. Haar zogenaamde ‘betonboek’ stokt, omdat dit verhaal alles overneemt, ze raakt bevangen door dit nieuwe manuscript, dat ‘ontluikt, leeft en groeit’.

Het verhaal dat we lezen raakt in een loop wanneer de lezer een zin die Asta opschrijft herkent als de zin waar deze roman mee begon. Moeten we dan stellen dat we de roman lezen die zij ter plekke schrijft en zich Tine Høeg heeft toegeëigend? De spanning neemt met deze geheimzinnigheid toe: is de roman een biecht, een verklaring, een gedeeld verhaal? En wat is er eigenlijk voorgevallen tussen Asta en August? Enerzijds lijkt Asta door gewetenswroeging haar vriendin Mai eindelijk te willen inlichten over wat er destijds gespeeld heeft en anderzijds wil ze de verborgen geschiedenis als materiaal gebruiken voor een roman.

Zo ontstaat er een interessant spanningsveld, tussen een biecht en schrijfmateriaal, tussen vriendin en schrijver. Uiteindelijk toont Asta zich als de verteller van een verhaal dat ze gefictionaliseerd heeft: ze schrijft in een berichtje dat ze anders zou moeten heten, iets met een A, Anna of Asta. Deze metalagen laten de lezer voelen dat we iets lezen wat actief gemaakt wordt.

Emotioneel intelligent

De kern van de roman is simpel maar prachtig, of juist prachtig in zijn eenvoud. Het gaat over leven in een verhaal, in een geheim. Dat geheim blijkt an sich relatief onschuldig. De roman toont zich hier emotioneel intelligent: hoe er met schuld omgegaan wordt, is minstens zo afhankelijk van de persoon die de schuld draagt als van de omvang van de misstap zelf. Vervolgens komt het ware inzicht, over hoe Asta in relatie tot August voor het eerst echt iets voor een ander voelde, hoe ze uit de tent gelokt werd en uiteindelijk schrijver durfde te zijn, en in die rol ruimte voor zichzelf kon claimen.

Maar deze geweldig subtiele afwikkeling is niet de enige reden waarom dit boek zo’n bijzondere leeservaring biedt. Dat is de vorm. De roman volgt duidelijk haar eigen regels: na elke zin volgt een witregel, er is weinig interpunctie en er zijn geen hoofdstukken. De tekst geeft een geloofwaardige indruk van de manier waarop gedachten werken: vaak zonder duiding wie er spreekt, zonder interpunctie, snel en trefzeker genoteerd. Ook is een deel van de bladzijden ongenummerd – al valt daar geen methode in te ontdekken. De markeringen van sommige zinnen is dat wel: dit zijn appberichten die zonder verdere duiding (zoals afzender of datum) worden weergegeven.

Doordat de zinnen door wit omringd worden, raken ze geladen. Je leest ze zoals je poëzie leest: elk woord is gewogen, er staat alleen wat er moet staan, geen zin is overbodig. Zo concentreert het verhaal zich: het is siroop in plaats van limonade. Er ontstaat een prettige balans tussen deze zinnen en de witregels. Het effect is dat er soepele gaten vallen in het verhaal, waarbij de auteur lijkt te zeggen: vertrouw me maar, volg me maar.

De context geeft suggesties voor de interpretatie van de stiltes: is het een moment van aarzeling of overdenking, voordat een nieuwe gedachte gestalte krijgt? Raakt het moment hier beladen? Staat het wit simpelweg voor het verstrijken van tijd? Ook in de stiltes spreekt de verteller – en dat is precies wat hier heel goed lukt. Niet alles hoeft uitgetekend te worden om het toch voor je te zien. Misschien juist niet: door weg te laten, wordt de verbeelding aangewakkerd. Met weinig woorden wordt er een rijke wereld opgetrokken, waarin je als lezer moeiteloos meebeweegt.

Afbladderende nagellak

Het is ontzettend makkelijk om hartstochtelijk van dit boek en verteller Asta te gaan houden. De roman is opvallend bescheiden, in de luchtige vorm en in het karakter van verteller Asta. Zo beschrijft ze dat ze een brood bakt, dat ze, nadat het uit de oven komt, warm in een theedoek gerold, wiegt als een baby. Ze kan bovenmatig genieten van de kleinste dingen, zoals zoute stengels die ze in de supermarkt verkopen, die zo goed gaan bij koude wijn (‘ik moet bijna huilen / wat een prachtige en simpele uitvinding’). Wanneer ze zich naar een televisiestudio haast en bij de visagist in de stoel zit, toont ze een innemende oprechtheid: ‘en het werkt ook gigabevrijdend / om over een ander te schrijven zeg ik // om volledig uit je eigen hoofd te komen // ik ben mooi als ze klaar is / ik lijk helemaal niet op mezelf’.

De roman staat vol ijzersterke zinnen, zoals: ‘mijn gynaecoloog heeft altijd afbladderende nagellak’ – een schijnbaar betekenisloos detail dat de bijzonder opmerkzame Asta onthoudt, dat bovendien een humoristisch pragmatisch beeld suggereert: de nagellak die het telkens aflegt tegen inwendige onderzoeken. In de observaties is regelmatig vermakelijk ongemak te vinden.

Gedurende de roman bevrijdt de verteller zich van een lang verborgen geheim, niet alleen voor haar vriendin, maar vooral voor zichzelf. Door dit verhaal te vertellen, leert ze de lijnen zien in haar ontwikkeling, wie en wat in de roerige studententijd haar vormde. De manier waarop Høeg haar verteller aan het woord laat is bijzonder in overstemming met de introverte persoon die Asta is en het verhaal dat ze te vertellen heeft. Een plot hoeft niet groot te zijn om zijn belang te tonen, een bladzijde hoeft niet vol te raken om rijke beelden op te roepen. Dit is een roman die durft, en daarmee een pleidooi voor wat een roman mag zijn.

Delen

Mail de redactie

Wie de personages wil beschrijven die Martha Heesen schiep sinds ze zes jaar geleden romans voor volwassenen ging publiceren, komt uit op zoiets als dit: ze zijn er niet meer helemaal. In Zeiseman (2018) lazen we over een oudere man die overweldigd werd door zijn herinneringen, in De lus (2020) over een oudere vrouw die met pijn in het hart langs de vaste route van een trambestuurder stond te wachten en in het twee jaar geleden verschenen Achter de slaperdijk over de ingedutte levens in een dorpsgemeenschap. Vastgelopen zijn ze, tobberig terugblikkend op roeriger tijden waarin ze nog wel leefden, tijden vóór de scheur.

In het nieuwe Grondsoorten opnieuw zo’n sluimerend oord, ditmaal ergens tussen de landerijen in het stille Drenthe, sinds jaar en dag de natte droom van menig rustzoeker. Op de openingspagina’s scharrelt er een wandelaar door het gehucht die de pas erin zet om maar zo snel mogelijk die spookachtige sfeer achter zich te laten. In dat gehucht zelf leren we daarna de archetypische Heesen-mensen kennen: een oudere vrouw die er nog maar net is komen wonen maar die nu al twijfelt of ze daarmee nu wel het goede besluit heeft genomen, een rijke man aan wie geen vrouw wil blijven plakken en die nu vooral zijn paard lastigvalt, twee kiftende zussen, een oma wier kleindochter ze op school pesten. Ze zijn zo eenzaam als de pest en vermorsen hun tijd met het beloeren van die andere thuiszitters aan de overkant van de straat. De malende hoofden maken duivels van de ander en enigerlei toenadering blijft uit.

Kastulpen

Sneu volk dus, maar door Heesen licht en vermakelijk en in korte hoofdstukken gepresenteerd. Zo ligt Iris, de vrouw die nog maar net in het dorp is komen wonen, ’s nachts in bed te woelen omdat ze bang is voor wat komen gaat. ‘Vannacht, haar eerste nacht, lag ze wakker. Ze zouden aan de deur komen, de potige plattelandsvrouwen met bossen kastulpen: welkom, Iris, welkom, wat zijn we blij dat u onze kleine gemeenschap bent komen versterken, u bent precies wat we zoeken, hier is het rooster voor het verzorgen van de ezels in het ezelkamp, ook hoefkrabben, denk erom, en het inloophuis voor tieners kan nu gelukkig weer open, drie maal in de week van drie tot zes. Hier tekenen graag. Pas om half vier sliep ze in.’ Ja, denk je al snel, kwamen ze maar voor je, die vrouwen met hun kastulpen, want waarschijnlijk belt er niemand meer aan.

Dat Heesen een ambachtsvrouw pur sang is, staat buiten kijf. Cruciale informatie over de personages (bijvoorbeeld dat iemands moeder haar kind heeft verlaten) komt achteloos in de tekst voorbij, waarmee Heesen je verplicht om de tekst messcherp te blijven lezen. Of ze beschrijft de vluchtende wandelaar als ‘een nurkse God die al tijden genoeg heeft van zijn schepping’, waardoor een schijnbaar onschuldige passage over een verveelde man opeens (ook) over het patriarchaat gaat.

Het snuiven van een paard

En van Wim, het paard van de rijke man, maakte ze een echt personage, een dier met nukken en gedachten, maar ingebed in het vertrouwde fysieke gedrag van een paard. Nooit zult u het snuiven van een paard in de wei nog zonder bijgedachten aanhoren.

En toch word je na verloop van tijd een beetje futloos van Grondsoorten. Moet er in een roman, hoe kundig die ook in elkaar steekt, niet iets meer aan de hand zijn, niet iets meer op het spel staan dan het vangen van een handvol eenzame zielen op het platteland? Dat was in elk geval de gedachte die zich in de richting van het einde aan me opdrong: dat dit boek geschreven kon worden, maar ook net zo goed niet.

Lees ook

En het liefst… een andere vader

Delen

Mail de redactie

‘De afgelopen vijftien jaar ben ik op verschillende manieren met mijn Egyptische identiteit bezig geweest – mijn moeder komt uit Egypte. Onderdeel daarvan was dat ik ging kijken: welke boeken komen daarvandaan? Na de Egyptische revolutie, in 2011, kwam Utopia van Ahmed Khaled Towfik op mijn pad. Het verhaal legt goed uit hoe een maatschappij kan imploderen als de verschillen tussen arm en rijk te groot worden.

„Elk jaar bezochten we familie in Caïro, maar ik had toch het gevoel de cultuur niet helemaal te doorgronden. Online ben ik op zoek gegaan naar moderne Egyptische romans, en zo kwam ik uit bij Utopia van Ahmed Khaled Towfik. Het is een dystopie over de rijke bovenlaag van Egypte, die zich aan de noordkust terugtrekt achter dikke muren en zich afsluit voor de rest van de bevolking. De rest van de bevolking leeft in armoede. Die mensen noemen de rijken letterlijk ‘de Anderen’. Een jongen uit die rijke groep verveelt zich en gaat op avontuur in de wereld van de Anderen. Daar ontfermt een intellectueel zich over hem, maar aan het einde vermoordt de jongen hem. Dat lokt een opstand uit.

„Doordrenkt van ironie en cynisme doet Tawfik via de twee hoofdpersonages rake observaties over klasse, macht, religie en cultuur. Ik heb bij de tweede keer lezen weer enthousiast allerlei citaten gemarkeerd. Hij had een vooruitziende blik: hij schreef deze roman in 2008 en in 2011 braken de Egyptische opstanden uit. Ik las het boek een paar jaar daarna, toen ik 23 was. Het viel me op hoeveel elementen uit de werkelijkheid ik aan het boek kon koppelen. Tien jaar later blijkt het boek nog net zo relevant. De verschillen tussen rijk en arm zijn groter geworden. Hele bevolkingsgroepen worden gedehumaniseerd en, in het geval van de Palestijnen, aan hun lot overgelaten.

„Om zelf een band met Egypte op te bouwen, heb ik er in 2022 een paar maanden gewoond. De vrienden die ik maakte lieten mij een andere kant van het land zien: de kant van rijke progessieve jongeren die uitgaan, eigen bedrijven oprichten, kunst maken en navigeren tussen traditie en moderniteit.

„Het noorden van Egypte staat inderdaad bekend als een gebied met veel luxe buitenhuizen. Daar kwamen we met familie nooit, maar ik ging er nu naar festivals op privéstranden waar iedereen doet wat God verboden heeft, net als in het Utopia van Tawfik.

„Ik wil graag een documentaireserie maken over deze jongeren, om voorbij de clichébeelden te komen die men heeft van het Midden-Oosten: van arme vrouwen die brood verkopen en stoffige straten met militaire checkpoints. De groep waar ik het over heb bestaat uit de techondernemers, modeontwerpsters en mediaproducenten die we nooit zien. Dat is een kleine en exclusieve groep, maar wel een invloedrijke. Het was mooi geweest om Tawfik, die helaas al is overleden, hierover te spreken.

Normaal herlees ik nooit boeken. Dat vind ik zonde, want er zijn nog zo veel nieuwe binnen- en buitenwerelden te ontdekken via de literatuur. Maar de inzichten die ik dit keer uit het boek haalde zijn waardevol en hebben me geïnspireerd. Dat komt goed uit: over een week ga ik weer naar Egypte.”

Delen

Mail de redactie

In iedere Modiano is er wel een zin of een voorwerp waaraan je blijft hangen en die door het hele boek onopvallend om je aandacht vraagt. In Zondagen in augustus was dat een halsketting, in Dora Bruder een advertentietekst. In het nieuwe De danseres zijn het balletschoentjes en de zin ‘je moet niet bang zijn voor pijn, voor bloed in je spitzen’.

Die behoren toe aan ‘de danseres’, het titelpersonage dat Modiano in deze kleine roman uit zijn geheugen opdiept. Of beter gezegd, dat zich onwillekeurig aan hem opdringt ‘als het licht van een ster waarvan je denkt dat hij allang gedoofd is’. Achter die danseres schemeren fragmenten van Modiano’s heden en verleden door. Er is de verteller van nu die het Parijs van vroeger niet meer herkent, de stad is ‘één groot pretpark’ geworden. Tienduizenden toeristen met rolkoffers marcheren door de stad.

Desondanks verschijnen er beelden uit een lang vervlogen periode uit zijn leven op zijn netvlies. Ze hadden lang onder een laag ijs gelegen, maar dat was nu aan het smelten, en het was ‘onontkoombaar’ dat die beelden zouden ‘opduiken als drenkelingen in de Seine’.

Het begint met een man die een straat oversteekt, een gezicht uit zijn verleden. Een naam, Serge Verzini. Kent de verteller de man niet? Was hij niet degene van wie hij als jongeman, in een onzekere periode van zijn leven, een kamer huurde? Was hij niet de eigenaar van La Boîte à Magie, een restaurant in de buurt van de Porte de Champerret? De man ontkent. Maar ach, je kunt gemakkelijk iemand anders worden ‘in een stad waar je oude sporen niet meer zichtbaar waren’.

Herinneringen uit de toverdoos

Maar uit die boîte à magie, een toverdoos, ontsnappen vanaf dat moment beelden en herinneringen, de een na de ander. Hij herinnert zich de zevenjarige Pierre die hij van school ophaalde. Zijn moeder, de danseres, repeteerde in een studio waar hij vaak kwam.

Hij herinnert zich haar docent, de Rus Kniaseff, die ballet karakteriseerde als een overlevingsdiscipline, een gevecht tegen innerlijke chaos en depressie. Lichter moest ze worden, de danseres, zodat ze op een dag weg zou kunnen vliegen. Weg van de spoken uit het verleden die haar achtervolgden, ontsnappen aan die man uit haar vorige leven, toen ze in Saint-Leu-la Fôret woonde, de man die haar had opgespoord en die haar opnieuw bedreigde.

De verteller herinnert zich dat hij zelf op die leeftijd ‘niets’ was, dat hij zich onzichtbaar voelde, dat hij zweefde over straat, leeg en onzeker. Ook ditmaal lijkt de grens tussen de verteller en de auteur poreus. De wijken zijn die uit Modiano’s jeugd, het noorden en noordwesten van Parijs, die hij als jongen doorkruiste. De verteller herinnert zich dat hij niet wilde dat de jongen, Pierre, in de kantine overbleef. Zou die afkeer zijn voortgekomen uit zijn ‘eigen ervaringen op kostscholen in de bergen’? Het was de danseres die hem hielp meer lijn in zijn leven te brengen, ze trok hem mee naar de oppervlakte, ze was zijn gids in een overgangsfase.

Mysterieuze genezeres

De verteller herinnert zich vaag een verjaardagsfeestje met de grote dansers Rudolf Noerejev en Margot Fonteyn, met de choreograaf Maurice Béjart. Hij las toen boeken uit de bibliotheek van de danseres, werken over mystieke vrouwen en een sciencefictionboek met de titel Denkend kristal. Ook de mysterieuze genezeres Madeleine Péraud komt voorbij, de spirituele dame die we ook uit ander werk van Modiano kennen.

In een café ontmoet de verteller een uitgever die iemand zoekt om een manuscript om te werken. Het is getiteld The Glass is Falling, en ja, het brekende glas brengt hem geluk, zet hem op het juiste spoor. Even later hoort hij zichzelf voor het eerst zeggen: ‘Ik schrijf boeken’. Literatuur beoefenen vergt, net als ballet, bloed, zweet en tranen, alleen in een andere vorm. Zo schemert in De danseres het prille begin van Modiano’s schrijverschap door. Een verrukkelijke Modiano, in een heerlijke vertaling.

Lees ook

In de Parijse voetsporen van schrijvers

Delen

Mail de redactie

Schrijver Kurt Vonnegut hield ooit een lezing over verhaalvormen. Verhalen hebben vaak eenvoudige structuren, vertelde hij, zoals: persoon raakt in de problemen en komt er weer uit. Iets ingewikkelder is de vorm die hij „het populairste verhaal in onze westerse beschaving” noemde: persoon in erbarmelijke omstandigheden mag proeven aan wat geluk is, wordt hard neergesabeld, en vindt dan toch het volmaakte geluk. „We horen dit verhaal heel graag”, zei Vonnegut. „Elke keer dat het opnieuw verteld wordt, verdient er iemand een miljoen dollar.”

Vonneguts lezing kwam bij me op toen ik me afvroeg wat het nieuwe autobiografische boek van Griet op de Beeck, Het wordt beter, zo meeslepend maakt. Het is deels toon, ritme en stijl: Op de Beeck schrijft glasheldere, bedrieglijk opgewekte zinnen waar een wereld van drama achter ligt. Haar openheid is adembenemend: ze schrijft over seksueel misbruik door haar vader, zelfmoordgedachten, haar eetstoornis, haar dramatische relaties. Bovendien heeft Het wordt beter dus die ene aansprekende verhaalstructuur die het deelt met onder meer Assepoester: nare start, proeven aan geluk, akelige terugval – en dan, in Op de Beecks woorden, ‘de weg naar het echte beter’.

Op de Beeck had een vreselijke start in het leven en die start duurde tot rond haar veertigste. Haar vader reed tijdens het auto-ongeluk waarbij zijn eerste vrouw overleed. Op de Beeck, dochter uit zijn tweede huwelijk, kende hem als een alcoholist die ze ‘moest laten doen wat hij moest doen, met mij’. Op de Beecks moeder had onvoorspelbare woedeaanvallen en dreigde regelmatig met zelfmoord. Op de Beecks oudste zus werd in de familie doodgezwegen toen ze (eerder dan Griet) vertelde dat haar vader haar misbruikt had. Eenmaal het huis uit zocht Op de Beeck zelfvertrouwen in relaties met mannen die haar kleineerden. Kreeg een eetstoornis. Bezocht verschillende psychologen, wat niet hielp.

Rond haar veertigste leek het tij te keren. Ze had een psychotherapeute met wie ze het kon vinden. Haar debuutroman Vele hemels boven de zevende (2013) werd, net als de twee romans erna, een groot succes. Haar vader stierf, ze rouwde niet.

Haar terugval was deels publiek. In 2017 vertelde ze bij De Wereld Draait Door dat ze als kind door haar vader was misbruikt, maar dat had verdrongen. Haar therapeut had het wel doorgehad. En inmiddels zag ze zelf ook „beelden van een walgelijke merkwaardigheid” voor haar geestesoog die ze toch niet verzonnen kon hebben. Haar vierde roman, ging over incest en op persoonlijke vragen van journalisten wilde ze eerlijk antwoorden. Schaamtevol liegen speelt incestplegers in de kaart; daarom deed ze haar verhaal.

Dat heeft ze geweten. Want wat ze vertelde, leek sterk op zaken waarin therapeuten hun cliënten ten onrechte een incestverleden hadden aangepraat (‘Alles wijst erop dat je misbruikt bent’). Die cliënten hadden het geloofd, tot wanhoop van de onschuldige verdachten.

Kampen in de psychologie

Sinds eind vorige eeuw woedt er een felle discussie in de psychologie over de vraag of je traumatische gebeurtenissen totaal kúnt vergeten. In het ene kamp staan vooral onderzoekspsychologen die zeggen van niet: trauma wordt juist heel goed onthouden. In het andere kamp staan vooral therapeuten die zeggen dat traumatische herinneringen in het lichaam kunnen worden opgeslagen op een manier waar het bewustzijn niet bij kan (maar zij wel). De discussie is nog steeds niet beslecht, al zeggen beide kampen van wel.

Op de Beeck belandde er middenin. Haar incestverleden werd publiekelijk in twijfel getrokken, terwijl ze had gehoopt op catharsis, erkenning. Zelf bleef ze destijds ook twijfelen. Na dat tv-optreden kon ze maandenlang bijna niets.

Privé was ze intussen totaal afhankelijk geworden van haar psychotherapeute, schrijft ze in Het wordt beter: ‘Lotte werd mijn anker, degene die alles beter wist, degene naar wie ik luisterde alsof ze een orakel was.’ Dus toen Lotte zei dat ze vanwege financiële problemen de praktijk moest sluiten, gaf Op de Beeck haar geld, uiteindelijk ‘vele tienduizenden euro’s’. Lotte vroeg Op de Beeck ook advies bij haar eigen relatieproblemen, wilde dat ze mee ging stappen en vroeg haar mee naar haar buitenhuisje in de Ardennen.

Verder hield Lotte vol dat de onbereikbare man waar Op de Beeck al jaren een halfslachtige relatie mee had het écht voor haar was. Zo hou je iemand wel ongelukkig, en dus in therapie. Het is fascinerend om te lezen hoe Op de Beeck, duidelijk niet dom, in persoonlijke relaties steeds radicaal verkeerde keuzes maakt.

Alles wordt weer beter als ze via de televisiewereld de beroemde Belgisch-Amerikaanse relatietherapeut Esther Perel ontmoet. Iemand die ze bewondert en die in het echt niet tegenvalt: Perel heeft ‘de energie van een topsporter en het charisma van een popster’. Als Op de Beeck vertelt dat ze ook therapeut wil worden en graag een workshop bij Perel zou doen, nodigt die haar in New York. En daarna in Costa Rica, waar therapeuten jaarlijks een ‘traumaweek’ houden.

Die ‘wereldtoppers in therapieland’, zoals Op de Beeck ze noemt, worden haar ‘newfound family’. Ze geniet van hun gezelschap en volgt workshops bij hen in verschillende niet-mainstream therapievormen, zoals lichaamswerk, sessies met ketamine, en internal family systems, waarbij subpersoonlijkheden worden aangesproken.

Op de Beeck hemelt de therapeuten volledig op. Zo sterk, dat ik dacht: dat deed ze toch ook met haar onbereikbare partners, en met therapeute Lotte, die haar om geld vroeg? Op de Beeck beschrijft jaren van beïnvloedbaar en goedgelovig zijn; stort ze zich niet te kritiekloos in de armen van haar wereldtoppers? Bij enkelen van hen ondergaat ze ook weer therapeutische sessies, terwijl ze tegelijkertijd intieme vriendschappen met hen sluit. En die vriendschappen lijken wéér asymmetrisch. Ruilt ze niet de ene afhankelijkheid voor de andere in?

Het wordt beter bevat trouwens niet louter memoires. Op de Beeck beschrijft ook alle psychologische ideeën en theorieën die ze heeft geleerd en hoe die haar hebben geholpen. Ze wil laten zien ‘wat volgens de recentste inzichten écht werkt als je wil komen tot vrij en voluit leven’.

Maar er is nog relatief weinig onderzoek gedaan naar de therapievormen die Op de Beeck beschrijft. Natuurlijk: wetenschappelijk onderzoek is tijdrovend en heeft beperkingen. Sowieso hangt in therapie veel af van het vertrouwen dat therapeut en cliënt in de behandeling hebben, en van de klik die de cliënt met de therapeut heeft.

Maar dat betekent dus dat het extra heilzaam moet zijn om liefdevol te worden opgenomen in een groep grondleggers van verschillende therapievormen. Voor de getraumatiseerden onder de lezers zal het niet weggelegd zijn om therapeutische workshops te volgen over de hele wereld bij de bedenkers van de methodes. Wat hebben die lezers dan aan dit boek als ze ‘vrij en voluit’ willen leven?

Nou, Op de Beeck heeft zélf een therapiepraktijk geopend, daar kunnen ze terecht. Hoe haar mensenkennis nu is en hoe goed ze als therapeut is, is onbekend. Ze heeft geen psychologie gestudeerd, maar tientallen losse cursussen en workshops gedaan. De Vlaamse Vereniging van Klinisch Psychologen vindt haar niet gekwalificeerd om psychotherapie te geven.

Sowieso voelt het ongemakkelijk: al die ontboezemingen, dat hele mooi opgeschreven levensverhaal, is dat nou allemaal reclame voor haar nieuwe therapiepraktijk? Het is niet gek dat Op de Beeck haar podium gebruikt, maar het doet wel wéér aan Vonnegut denken: elke keer dat dit verhaal opnieuw verteld wordt, verdient er iemand een miljoen dollar.

Lees ook

‘Ik heb lang geleefd met het gevoel dat er een rat in mijn strot hing te bijten’

Delen

Mail de redactie

Het was een partij die tegenwoordig ver van ons afstaat. Wie ertoe behoorde, geloofde oprecht in de revolutie en het arbeidersparadijs. De Communistische Partij Nederland werd bewonderd om haar onverzettelijkheid, zowel in de klassenstrijd als in de Tweede Wereldoorlog – de partij was immers de partij van de Februaristaking, van Hannie Schaft en het verzet. En ze werd evenzeer verguisd, om haar kadaverdiscipline, omdat ze tegen de oorlog in ‘Ons Indië’ was, tegen de Oranjes, en men er misschien wel meer van Stalin hield dan van de koningin. De partij leed aan dat tweeslachtige imago waar ze tegelijkertijd van profiteerde: al bestond ze uit gestaalde Moskou-getrouwe kaders, ze zei klip en klaar waar het op stond waar anderen zwegen, zoals partijleider Marcus Bakker dat deed met de logica van de eenvoud die communisten in de Tweede Kamer eigen was.

De bewondering en afkeer die de partij oogstte, kenmerkt ook haar geschiedschrijving. Geschreven door voormalige kameraden of geestverwanten overheerst meestal de bewondering, of is op z’n minst een loyaliteit voelbaar aan het ideaal waarin men ooit hartstochtelijk geloofde. Zo schreef Ger Verrips in Dwars, duivels en dromend (1995) kritisch en vol mededogen over zijn partijgenoten van voorheen, en deed historicus A.A. de Jonge in Het communisme in Nederland (1972) meer zakelijk verslag van de veronderstelde historische betekenis van de partij.

En nu is er dan een nieuw boek over de communisten en hun partij, geschreven door Rob Hartmans. De historicus wil de partij recht doen, want ‘het verhaal van het Nederlands communisme is er niet alleen een van ideologische verblinding, maar ook van heroïek en opoffering’. De auteur wil weten waarom de kameraden zich wegcijferden, waarom ze afwijkende partijgenoten verwezen naar de mestvaalt van de geschiedenis, en waarom ze zo lang trouw bleven aan de Sovjet-Unie. Hij wil dat niet achterhalen door zoiets ongrijpbaars als de geest van het communisme te vatten, en evenmin wil hij een witboek of een zwartboek schrijven. Hartmans wil de feiten laten spreken.

Hartmans begint zijn verhaal in 1909, wanneer de voorloper van de partij zich afscheidt van de grote sociaal-democratische beweging, en eindigt in 1991, wanneer de Sovjet-Unie instort en de inmiddels aan interne discussies ten onder gaande Nederlandse partij zich opheft. Tussen die twee gebeurtenissen door behandelt de auteur het leninistisch-stalinistisch interregnum, de periode van ruim vijftig jaar waarin de partij aan de leiband loopt van de internationale organisatie voor de wereldrevolutie, de door Rusland aangestuurde Komintern.

In die tijd laat de partij zich van haar meest onverkwikkelijk kant zien. Elke interne broederstrijd – en ze worden bijna allemaal beschreven – wordt met een van bovenaf georganiseerd wantrouwen beslecht. In die tijd moet de partij ook de meest vreemde pirouettes maken: uitleggen in 1939 dat het niet-aanvalsverdrag tussen de Sovjet-Unie en het Derde Rijk (het Molotow-Ribbentrop-pact) een meesterzet van vredesapostel Stalin is, en een kleine twee jaar later juist oproepen tot verzet tegen de kapitalistenknecht Hitler.

Borrel bij Chroesjtsjov

Hartmans bespreekt het allemaal uitgebreid, net als de naoorlogse conflicten en de Koude Oorlogstijd. Hij doet dat met een aangename afstand en ironie, die in de eerdere studies ontbraken. De kroniekmatige aanpak vergt wel wat van de niet-ingewijde lezer, maar daar staat tegenover dat deze ook dikwijls het kleinmenselijk tekort onder de solidaire mensensoort openbaart. Bijvoorbeeld als hij beschrijft dat partijleider Paul de Groot groen wordt van jaloezie tijdens een vriendenbezoek aan de Sovjet-Unie wanneer hij hoort dat een hoge Nederlandse partijgenoot wel op de borrel mag komen in het buitenhuis bij Chroesjtsjov en hij, de paus, de Stalin van de vaderlandse partij, niet.

Toch gaat het Hartmans niet allereerst om dit soort zaken. Niet zozeer de partij staat de auteur tegen – die in zijn inleiding vermeldt ‘nooit communist’ te zijn geweest – maar haar imago. Te vaak wordt in documentaires en publicaties de nadruk gelegd op haar vervolging door de Binnenlandse Veiligheidsdienst en haar maatschappelijke uitsluiting tijdens de Koude Oorlog. En te vaak ook, aldus de auteur, wordt vergeten dat de partij heel lang ‘een gehoorzaam instrument’ was van een vijandige staatsmacht, de Sovjet-Unie – dit was geen partij van slachtoffers, maar van daders, wil hij maar zeggen.

Hartmans geeft een aantal even tragische als hilarische voorbeelden van de ontluisterende politieke opstelling waartoe deze volgzaamheid leidde. Wanneer de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, roept de partij, ingefluisterd door de Sovjet-Unie, dat ‘Churchill of Hitler lood om oud ijzer is’; bij de Watersnoodramp van 1953 doet ze niet mee met de nationale hulpactie, maar richt ze eigen ‘volkscomités’ op; en bij de inval van de Sovjet-Unie in Hongarije, in 1956, meldt de partij ‘dat een Sovjettank nooit de verkeerde kant op schiet’.

Zo’n partij heeft de rest van Nederland niet nodig om zich buiten de samenleving te plaatsen en heeft haar naoorlogse isolement minstens zo veel aan zichzelf als aan de kapitalistische vijandige omgeving te danken, denk je vanzelf. Dat is een belangrijk inzicht dat dit boek afdwingt. Maar hoe zit het ondertussen met die andere kwestie, de vraag naar wat toch de communistische mens bewoog? We zien hem van colportage naar bedrijfswerk naar scholing trekken; zijn ex-kameraden verketteren omwille van de vooruitgang; zich tegen het kolonialisme keren; en toen het er tijdens de Bezetting op aankwam de goede kant kiezen. Maar wat hem daartoe persoonlijk dreef, blijft vaak een raadsel.

Af en toe vangen we een glimp op van hem thuis achter de ramen. Maar we bekijken hem doorgaans vanaf de buitenkant, in zijn partijharnas, in dit boek dat het licht vooral laat schijnen op de zaak en niet zozeer op de mens – alsof het, onbedoeld, in de communistische traditie geschreven is.

Lees ook

Michail Gorbatsjov, moedige vechter die het communisme de doodsteek gaf

Delen

Mail de redactie

Zonder de jeugdgevangenis voor jongens in Bologna had Silvia Avallone haar nieuwe roman Donker hart niet kunnen schrijven. Ze draaide er een tijd mee, hoorde er de verhalen over moord en doodslag. Maar wat ze er vooral leerde was dat de jongens woorden aangereikt moeten krijgen door studie en workshops, om zichzelf ‘naderhand’ staande te kunnen houden. Gevangenis-slang alleen voldoet niet.

Deze verantwoording in het nawoord van de roman is geen spoiler maar onderstreept de ervaring die Silvia Avallone heeft opgedaan met het leven in detentie. Net zoals Christine Otten, die in Als ik je eenmaal mijn verhaal heb verteld schreef over een man die twaalf jaar in de cel zit, gaf Avallone lees- en schrijfworkshops aan de jongens uit Bologna waardoor ze hun gedachten deelde. Zinnen als ‘Detentie was net zoiets als de dood; iedereen had er evenveel plezier’ verzin je niet.

Hoofdpersoon Emilia uit Donker hart heeft zich in haar jeugd schuldig gemaakt aan zo’n ernstig misdrijf dat ze er de maximale straf van zestien jaar gevangenis voor kreeg. Ze was zestien toen ze werd aangehouden en op haar 31ste mocht ze de gevangenis, afgestudeerd en wel, wegens goed gedrag eerder verlaten. Want gestudeerd moest er worden, vond de directrice. Alles gericht op het ‘naderhand’.

Silvia Avallone (1984) maakte van de Bolognese jeugdgevangenis voor jongens een fictieve voor meisjes, jonge vrouwen tot 25 jaar. Maar het is geen detentieroman – haar boek begint juist vanaf de eerste dag dat de volledig getraumatiseerde Emilia begint aan dat ‘naderhand’ waarop maatschappelijk werk en psychologen steeds hamerden. Om maar niet terug te hoeven keren naar Ravenna, waar ze opgroeide, besluit ze de totale afzondering te zoeken in het verlaten dorp Sassaia in Piemonte. Dat voelt als een ‘stenen baarmoeder’ – ze kwam er vroeger met haar ouders – want daarbinnen ben je onschuldig en veilig voor de kille, boze buitenwereld. Een mooie beeldspraak, maar die wordt al minder knap gevonden als hij na ruim veertig pagina’s in een andere context weer wordt gebruikt: dan voelt de gevangenis als een ‘stenen baarmoeder’, strak, omhuld en wederom veilig voor die boze buitenwereld.

Alleen in het dorp is Emilia niet. De Catweazle-achtige Bruno (36), lange haren, lange baard, woont er ook in afzondering, al daalt hij elke ochtend af naar Alma waartoe Sassaia behoort om er les te geven aan een tiental kinderen. Hij maakte op zijn elfde een bergdrama mee en het lukt hem maar niet te accepteren dat hij die ramp overleefde en de anderen niet. Onschuld, schrijft Avallone, kan ook een last zijn.

Overbuurvrouw

Om Bruno en Emilia cirkelt het psychologische drama van Donker hart. Dat Bruno haar op de eerste dag al heeft gespot in het verder verlaten dorp is niet zo gek; hij ziet opeens licht branden bij de overbuurvrouw die al lang is overleden. Bruno is de verteller in een verhaal dat vooral bestaat uit flashbacks met een nadruk op de tijd dat Emilia in de gevangenis zat.

Donker hart is de vijfde roman van Silvia Avallone (1984) waarin wederom ‘kolossale eenzaamheid’ en een abrupt verbroken vriendschap een belangrijke rol spelen. Dat begon in het grootse debuut Staal (2011) tussen de dertienjarige Anna en Francesca in Piombino (waar Avallone haar jeugd doorbracht), zo was het in Een vriendschap (2021) tussen de jeugdvriendinnen Elisa en Beatrice, die elkaar kenden vanaf hun veertiende en zo is het in Donker hart waar ook aan de vriendschap tussen de buurmeisjes Emilia en Angela op hun zestiende een abrupt einde komt. In Donker hart speelt daarnaast het aantrekken en afstoten van de vijf jaar oudere Bruno. Dat is weer een herkenning uit Marina Bellezza (2014) waarin Marina ‘haar’ vallei in Piemonte wil ontvluchten omdat ze spanning zoekt, terwijl de zeven jaar oudere Andrea juist terugkeert om rust te ervaren. In zekere zin lijken het Emilia en Bruno wel die om verschillende redenen terugkeren naar de bergen.

Getouwtrek

Wat volgt in Sassaia is een langdurig getouwtrek om het verleden van de ander te ontrafelen. Emilia weigert haar verhaal te vertellen en verordonneert hem geen vragen meer te stellen: ‘We neuken, we leven, maar we blijven binnen de grenzen, oké?’ En daar zit tegelijkertijd het manco van de verder meeslepende roman: want waar Emilia niets wil vertellen, wil Avallone zóveel vertellen, zóveel duiden, dat het terugblikken bijna een kunstje wordt. Dan weer naar het verleden van de een dan weer naar het verleden van de ander en dan weer vliegensvlug naar Sassaia. Soms spinnen de gedachten zo over en weer dat er zelfs geen witregel van afkan – tijdens het Monopolyen met een leerling bijvoorbeeld is Bruno zo afgeleid dat het huizen kopen hem totaal ontgaat.

Tweede kans

De maatschappelijke ondertoon van de roman is tweeërlei: hoe kun je het leven weer oppakken nadat je onherstelbaar kwaad hebt aangericht en anderzijds hoe kijkt de buitenwereld naar daders van toen die hun straf hebben uitgezeten? Krijgen die een tweede kans of hebben ze het voor eeuwig verbruid? Donker hart laat beide kanten zien en oordeelt niet.

Dat Avallone langere tijd meeliep in de jongensgevangenis is absoluut een verrijking. Niet alleen om de rauwe, grappige en intens verdrietige verhalen die ze er gehoord zal hebben maar ook omdat ze de impact van onderwijs en ondersteuning op de jongeren vertaalde. Hoe raken gedetineerden ervan overtuigd dat ze niet alleen maar slecht zijn en dat opnieuw beginnen daadwerkelijk mogelijk is? Maar ja, breng het dan maar eens in praktijk. Elkaar verhalen vertellen over vroeger, over nu, moet welhaast de oplossing bieden. Zie ook hoe de 36-jarige Anir dat deed in Ottens Als ik je eenmaal mijn verhaal heb verteld. Het werkt, maar let wel op aan wie je het vertelt, want een onderzoeker is niet altijd te vertrouwen. Ook al zullen er verschillen zijn tussen de jeugdgevangenis in Bologna en de gevangenis voor langgestraften waar Otten schrijfonderwijs geeft, beiden benadrukken het belang van zowel onderwijs als de aanmoediging te beseffen dat je meer bent dan de daad. Zowel Anir als Emilia heeft meer dan tien jaar opgesloten gezeten. Juist in de jaren dat je gevormd wordt.

Voor Donker hart heeft Avallone terecht de Premio Viareggio gekregen, waar ze uitgelaten op reageerde omdat ook haar grote voorbeeld Elsa Morante de prijs in 1948 had gekregen. Ook Avallone heeft die heldere, empathische pen om een psychologisch drama voor het voetlicht te brengen. Niet alleen de jeugd van zowel Emilia als Bruno staat op je netvlies gegrift, ook de tijd daarna maakt Avallone intens en invoelbaar. De verbeelding stagneert even als de clichés over de top en niet nodig zijn (‘Haar duisternis moest ingekapseld blijven in haar binnenste, geïsoleerd als de kernreactor van Tsjernobyl in zijn sarcofaag’).

Dat zwart overheerst in de vertelling moge duidelijk zijn: ‘zwarte gezwel’, het ‘pikzwarte’ hart, de ‘zwarte’ horizon. Maar zelfs om de zwartste kraters piepen jonge grassprietjes op. En als er dan toch leven is in het ‘naderhand’ dan is de keuze van vertalers Pieter van de Drift en Manon Smits om Cuore nero niet met zwart maar met donker te vertalen, zeker te rechtvaardigen.

Lees ook

In deze roman herken je de vrouwen uit de boeken van Elena Ferrante

Delen

Mail de redactie

Erg genoten van De goddelijke comedyclub, de nieuwe roman van Christiaan Weijts – en erg erdoor teleurgesteld.

Hoe word je een niet-zo-leuke comedian? Dat is de vraag die onder Weijts’ achtste roman ligt, en die hij aanvankelijk zorgvuldig, enthousiasmerend en inzichtelijk lijkt te gaan beantwoorden, maar waarmee hij uiteindelijk toch niet echt uit de voeten blijkt te kunnen.

Maar het begint goed: het is die ene donderdag in maart 2020, de coronapandemie breekt los en dat is een blessing in disguise voor Felix Kajuit, comedian met een kwakkelende carrière. ‘Soms wrikte een grap een vloerplank los uit het bouwsel van de dingen en dan schemerde de afgrond eronder’, weet hij, maar zijn eigen grappen blijken nu ineens onleuk en verbeten. Het duizelt hem. Waarom toch?

Weijts laat Kajuit dan terugdenken aan zijn jeugd, en dan blijkt algauw dat daar iets zit, zoals hij zelf al een poosje probeert te erkennen, schoorvoetend. Hij had best een fijne jeugd, dacht hij altijd, zijn ouders waren ‘alleen wat eigenaardig’ en misschien wel ‘wat kil’, maar ach, dat leidde wel tot heerlijke anekdotes! We kunnen nu immers lachen om dat impopulaire knulletje, om ‘het moment dat de juf of meester mij toewees aan een van de gevormde kliekjes, dat me toeliet met een teleurgestelde knik’. En om de malle woedeuitbarstingen van vader Kajuit. ‘Het contactgeluid van de sleutel in het voordeurslot was rechtstreeks verbonden aan ons ruggenmerg’, schrijft Felix met smakelijk gevoel voor overdrijving. En denk terug aan die raketlancering die zo grandioos mislukte, en waar vader, die werkte ‘bij de ruimtevaart’, zo vreselijk door uit het veld geslagen was – ha ha!

Het is in de eerste plaats een genoegen, om aan Weijts’ hand meegevoerd te worden naar een kleurloze nieuwbouwwijk aan de rand van Leiden in de jaren tachtig – een tijd waarin alles zo goed leek te gaan, maar waar je misschien niet echt opgevoed werd met het idee dat het goed was om naar je eigen zwaktes en zelfgenoegzaamheid te kunnen kijken. Christiaan Weijts (1976) is altijd al goed geweest in het stofferen van zijn literaire decors, in het daarmee schetsen van tijdsbeelden – en in het vertellen van een goed, gloedvol verhaal. De uitweiding is het vormende principe waaromheen De goddelijke comedyclub gebouwd is, en dat ambacht beheerst hij: het ritme, het tempo klopt, de zinnen klinken. Nog een verhaal over de Kajuitjes op een Franse camping? Kom maar door! Graag!

Maar de andere kant die de roman opgaat, in het heden van de coronapandemie, pakt minder boeiend, uiteindelijk zelfs ongelukkig uit. Samen met zijn oude comedyvriend en -collega Tom gaat Felix zich ontfermen over een groepje pandemieoutcasts, die hij wil leren dat humor een goede copingstrategie is. Maar hun humoristisch talent houdt niet over (‘Aan ons lijf geen vaccinaise’) en hun woede zit te diep – en daarmee lijden ze in feite aan hetzelfde probleem als Felix.

Hij weet zichzelf vlekkeloos te duiden: ‘Zowel mijn ironie als mijn virtuoos-intellectuele gejongleer met woorden waren een uit de hand gelopen overlevingsstrategie.’ De jonge Felix leerde thuis om de ellende weg te lachen, om zo die eigenlijk best problematische vader aan te kunnen. Daar wortelt zijn woede – en daarom lazen we al die (amusante, maar in feite pijnlijke) jeugdscènes? Toch?

Hoe helder hij de psychologie van Felix ook leek te hebben, Weijts neemt een andere afslag. Hij wijt Felix’ problemen vooral aan de concurrentiestrijd die altijd bleef broeien tussen Felix en Tom. Hun verhaal krijgt voorrang, terwijl je als lezer toch stellig de indruk had dat het emotionele en psychologische zwaartepunt van de roman bij de vader-zoonverhouding lag. Het helpt dan niet dat Tom nogal ongrijpbaar blijft (om verhaaltechnisch verklaarbare redenen, maar toch), en dat ook het verhaal over de ‘complotgekkies’ z’n potentie niet waarmaakt (Felix lijkt zich aan hun kant te scharen, maar toch niet). Dan gaan je gedachten naar al die mooie, geslaagde memoir-achtige scènes in de roman, waar Weijts’ vertelling glorieerde.

‘En als je dat laatste verhaal nu eens gewoon vertélt’, suggereert Felix met een onverdraaglijk gelijkhebberig air aan de coronasceptici die maar verbeten en onleuk en moeilijk blijven doen. Hoe aanmatigend het ook voelt, als lezer van De goddelijke comedyclub krijg je precies die teleurgestelde overtuiging, dat de kraan gericht staat ‘op de verkeerde akker’, zoals Weijts zijn hoofdpersoon laat zeggen. ‘Op de ene plek verzopen hun verhalen in meligheid, ernaast stonden ze te verdorren.’

Lees ook

Moeten we weer troost bieden?

Delen

Mail de redactie

Sympathie, daar wil je het met Rachel Kushner over hebben, na het lezen van haar nieuwste roman Creation Lake, die genomineerd is voor de Booker Prize – aanstaande dinsdag is de uitreiking. Bij wie in het boek zou háár sympathie eigenlijk liggen?

Voor de lezer is dat geen uitgemaakte zaak. Want Sadie Smith, de verteller, is geheim agent, in te huren door wie maar betaalt, en in de roman infiltreert ze bij een groep milieuactivisten, de Moulinards, die zich in Zuid-Frankrijk afzonderen en zich tegen de agro-industrie verzetten. Sadie’s spionnenwerk is succesvol, naar het zich laat aanzien, maar zij blijkt er ook een cynisch nihilisme op na te houden. Ongenaakbaar is ze, stoutmoedig. Maar niet sympathiek.

En die activisten? Die hebben, strijdend tegen het grootkapitaal, mooie idealen, maar ze worden (door Sadie) ook afgeschilderd als de hypocriete, opportunistische en kleingeestige mensen die activisten ook kunnen zijn. Moet je sympathie voelen voor dat stelletje losers?

Bruno dan, de anarchistische goeroe van de activisten, die zich boven het aardse gekrakeel verheft en vanuit zijn grotwoning wijze lessen aan hen mailt, een correspondentie die Sadie dankzij een heimelijke hack geamuseerd meeleest. Hij bezigt eigenaardige wetenswaardigheden over Neanderthalers: dat zij uitermate gevoelig waren voor depressie en ‘voor verslaving, vooral aan roken’, staat op de eerste bladzijde van de roman. Zo voelt het ook riskant om je aan zijn kant te scharen: hij is buitenissig, maar misschien ook niet goed snik?

Lees ook

de recensie van Creation Lake

Op zo’n manier praten over haar werk, zoals Rachel Kushner (1968) nu tijdens haar boektournee voortdurend doet, bezorgt haar gemengde gevoelens. „De stand waarin je hoofd moet staan tijdens het schrijven van een roman is zó anders dan de stand waarin je een boek handzaam kunt samenvatten. Als ik in een alinea kon vatten wat mijn bedoeling was, waarom zou ik dan die hele roman schrijven? Dus ik heb nu het gevoel dat ik mijn roman moet beschermen, de complexiteit ervan, en ook de tegenstrijdigheden erin, die hem ook maken tot wat hij is. Mijn kunstdefinitie is dat kunst het ongeziene zichtbaar maakt – kunst toont iets van ons bestaan dat er al was, maar waarvoor we de vorm van het kunstwerk nodig hadden om het te kunnen zien. Als je daar een hele roman voor nodig had, wat zou de samenvatting daarvan dan nog overlaten? Alleen maar wat we al kenden, toch?”

„Ik voel sympathie voor ál mijn personages”, zegt ze. „Al staat Sadie wat houding en meningen betreft wel lijnrecht tegenover mijzelf. Het voelde als een manier om de rol of gestalte van een duivel in te nemen – haar gebrek aan moraal, haar overdreven zelfverzekerdheid en de grote verhulling die haar leven is, boden me een route om dit verhaal te vertellen. Het is geïnspireerd op een bestaande Britse undercoveragent die infiltreerde bij activisten en toen meerdere affaires begon met vrouwen uit die kringen. Waarop zij de Britse politie aanklaagden en in het gelijk gesteld werden, waarna hij op zijn beurt de politie aanklaagde omdat hij niet behoed was voor het risico verliefd te worden. Zijn verhaal heb ik verwerkt in de roman – Sadie kijkt op die undercoveragent neer, zij vindt hem een idioot. Zij zou zulke fouten nóóit maken.”

Zegt ze.

„Ja, zo presenteert ze zichzelf. Ondertussen is ze een alcoholist die overal waar ze komt een rotzooi achterlaat. Letterlijk: ze gooit gebruikte verpakkingen in een lege kamer en trekt dan de deur achter zich dicht, alsof de rotzooi niet bestaat.”

Zo zet u haar ook neer. We lezen niks over haar jeugd of voorgeschiedenis.

„Ja, omdat ik geen zin had in die typische trekken van een psychologische achtergrond in romans – dat kwam me voor als saai en conventioneel, en bovendien een luie manier om complexiteit te suggereren. Sadie’s voorgeschiedenis bestaat nu alleen uit haar eerdere missies, waar ze ook al eropuit was andermans levens te verwoesten. Dat idee intrigeerde me: waarom kiest iemand zo’n leven? Ik las over een FBI-agent, een vrouw, die een jonge eco-activist in Californië verleid had om samen met haar een bom te plaatsen in een proefdierenlab. Hij kreeg 21 jaar cel, waarvan hij er negen uitzat voor zijn advocaat haar valstrik bewezen had en de veroordeling nietig werd verklaard. Ik vroeg me af: wat voor iemand ben je als je het als je professionele plicht voelt om een leven zo te verwoesten? In het feit dat Sadie daarvoor kiest, zit fundamentele eenzaamheid, lijkt mij. Ze staat in het leven alsof niets ertoe doet – en wie zo in het leven staat, zit in een diepe existentiële crisis, denk ik. Als niets ertoe doet, doe je er zelf ook niet toe.”

Maar gaandeweg laat u haar toch van dingen genieten.

„Ja, ze raakt geïntrigeerd door de mails van Bruno. En door haar interesse wordt zij ook interessant, denk ik. Hij leert haar hoe ze de natuur kan waarderen – zijn beschrijvingen krijgen langzaamaan voor elkaar dat zij ook iemand met een geschiedenis en gevoelens van affectie wordt, die schoonheid leert waarderen en de zegeningen ervan erkennen. Met kleine stapjes, hoor: ze doet een dutje onder een walnotenboom, bijvoorbeeld.”

Ondertussen neemt ze de activisten volstrekt niet serieus. Hoe denkt u over hen?

„Oh, ik voel enorm veel sympathie voor hen! De Moulinards zijn geïnspireerd door mensen aan wie ik me verwant voel – mijn man heeft werk van een dergelijke groepering naar het Engels vertaald. Ik heb veel sympathie voor mensen die geloven dat er een betere, meer harmonieuze leefwijze zou kunnen zijn. Ze zijn vertrokken uit Parijs, met achterlating van de bourgeois stadscultuur, iPhones, broodjesketens, industrieel geproduceerd voedsel, het gecultiveerde leven. Ze trekken zich terug in een ruraal gebied in het zuidwesten van Frankrijk, dat trouwens een rijke geschiedenis heeft van mensen die zich daar terugtrokken om dichter bij de natuurlijke wereld te komen, en van verzet, ook bijvoorbeeld tegen de nazi’s.”

Waarom zijn de activisten in het boek dan zo knullig? Omdat Sadie nog onsympathieker is en we zo met een omweg verleid worden om háár vijanden als onze vrienden te gaan zien?

„Die knulligheid is niet het hele verhaal. De Moulinards zijn niet de meest sympathieke mensen ter wereld, omdat ze ook gewoon mensen zijn, ze hebben tegenstrijdigheden zoals alle mensen. Ze zijn anarchisten die een soort beschermde sfeer proberen te creëren om, zoals Bruno het misschien zou zeggen, de wereld te verlaten zonder hem te hoeven verlaten. Ze willen voorwaarden scheppen die niet gedicteerd worden door de logica van het kapitaal. Dat ziet Sadie allemaal niet, want zij denkt dat ze slimmer is dan wie dan ook en dat ze een zwakte in hen bespeurt die zij zelf niet doorhebben – maar dat is niet de beste manier om in het leven te staan. Je mist veel als je al denkt te weten wat alle andere mensen denken. Dit is geen boek van iemand die alleen maar haar eigen standpunt serieus wil nemen – dat is de geheime verbinding die er tussen schrijver en lezer moet zijn.”

Want die geheime verbinding gaat over wie er sympathie verdient?

„Voor mij is Bruno the heart and soul van het boek.”

Maar het is ook niet meteen logisch om hem sympathiek te vinden, toch?

„Hoezo niet?”

Hij leeft teruggetrokken in een grot, hij probeert bij de waarheid over de mensheid te komen door de Neanderthalers te onderzoeken en komt met, eh, opmerkelijke ‘feitjes’…

„Ik vond dat, behalve amusant, wel aansprekend. En ik vind hem ook een heldere denker, als hij zegt dat we nu afkoersen op onze uitroeiing in een glanzende auto zonder bestuurder en dat het de vraag is hoe we uit die auto stappen. Ik denk dat hij nog gelooft dat er waardigheid en betekenis te vinden is in het menselijk project; dat geloof, daar komen zijn gedachten vandaan.”

Is dat ook uw geloof? Of uw hoop?

„Ik had het laatst met mijn man over mythen, over hun nut. Hoewel we weten dat mythen fictief zijn, maakt misschien juist het besef van hun fictionaliteit ze zo verleidelijk. Alsof de onwaarheid nodig is om een zeker, reëel bestaand gat in ons sociale weefsel te dichten: er ontbreekt een verklaring, of er moet een tegenstrijdigheid opgelost worden over hoe de wereld in elkaar zit, en daar hebben we de mythe voor.

Zo werkte deze roman misschien voor mij, op een persoonlijk niveau, als een fictieve oplossing voor een gat dat ik wilde dichten – en dat was misschien wel de reden waarom het schrijven van deze roman het allerleukste was dat ik ooit heb gedaan. Het was mijn manier om te overdenken waarom de mensheid zijn vermogens niet volledig weet te benutten en waarom ik toch maar blijf vinden dat het leven zo heilig en gezegend is, ondanks alle bewijzen voor het tegendeel.”

En die zachte gedachte moest overslaan op de onsympathieke, cynische Sadie?

„Dat was de uitdaging, en dat dat lukte in mijn schrijfproces voelde als een soort mysterieuze genezing of een vreugdevolle extase. Ik liet Sadie boude en verontrustende dingen denken over de aard van de mens, die ook niet helemaal onwaar zijn, terwijl ik geen cynische hobbesiaan ben die denkt dat mensen alleen maar egocentrisch zijn, dat de mens voor zijn medemens een wolf is. Om mijn personage die amorele ideeën te kunnen laten hebben, moest ik er een oplossing voor vinden. Dat was: Sadie heeft de overtuiging dat je, als je alle zelfopgelegde ideeën en illusies van de mens stript, een ware kern overhoudt. In Bruno’s geval, moet ze dan toegeven, is die kern een onaantastbare neiging tot onschuld en vriendelijkheid. Zo kon ik haar iets laten leren, iets van waarde, in plaats van haar te straffen.”

Delen

Mail de redactie

Wát een schandaal. Heel Vlissingen heeft het erover. Betje Bekker, net zeventien, is ervandoor met Matthijs Gargon. Apotheker Busken noteert het op 25 juli 1755 in zijn dagboek. ‘[…] jfvw Elis. Bekker [is] met den vaandr. Gargon buiten weten van haar Vader weggegaan.’ Vaandrig Matthijs Gargon, officier in het Staatse leger en de zoon van een gestorven dominee, is vierentwintig. En nu?

Het lijkt erop, schrijft Marita Mathijsen in haar biografie van Elisabeth Wolff, geboren Bekker, dat ze zich een maand lang schuil hebben weten te houden. Geen ‘éénnachtsbevlieging’, wat Betje Bekkers eerdere biografen dachten. Geen avontuurtje met een ‘lichtmis’ die op seks uit is. Hun plan is om bij elkaar te blijven. Marita Mathijsen denkt dat door de vondst van een bron die onderzoekers tot nu toe ontgaan is. Daaruit blijkt dat Betjes vader, een welvarende Vlissingse handelaar, op 23 augustus 1755 beslag laat leggen op Betjes aandeel in de erfenis van haar vier jaar eerder gestorven moeder. Betje kan niet meer bij haar geld.

Bij die vernedering blijft het niet, want begin september worden Betje Bekker en Matthijs Gargon onder censuur gesteld door de kerk, een zware straf in die tijd. Tot driemaal toe laat de kerkenraad vanaf de kansel meedelen dat ze worden verstoten als ze niet heel snel spijt betonen en zich ‘boetvaardig’ gaan gedragen. Wat zal Betje zich verloren hebben gevoeld, schrijft Marita Mathijsen. In de steek gelaten, desperaat. Iedereen wijst haar na. Kijk, daar loopt ze, het ‘vuyle ding’. Als een verloren dochter keert ze terug naar huis en het zal tot mei 1756 duren voordat de stijfgereformeerde mannen uit de kerkenraad bereid zijn om haar weer in genade aan te nemen.

Deze twee gebeurtenissen, de mislukte vlucht met Matthijs Gargon en de banvloek van de kerk, zijn volgens Marita Mathijsen het breaking point geweest in het leven van Betje Wolff (1738-1804). In 1770 schrijft Betje – zo noemde ze zichzelf en zo noemden intimi haar – in een brief dat haar hart door de affaire ‘tot aan den wortel toe’ gescheurd was en dat de wond na tien jaar treuren soms nog bloedde. De wereld zou nooit haar ‘poëtische fratsen’ te lezen hebben gekregen als ze had kunnen doorgaan met Gargon. Ze zou niets anders gedaan hebben dan haar ‘lieven jongen beminnen’ en zich dag en nacht de ‘harsens hebben gebroken’ om ‘tog zyn heele hart te houden’.

En dan haar afkeer van de orthodoxe gelovigen, de felheid waarmee ze hen in haar poëzie bespot. In de eerste tien jaar van haar schrijverschap, zonder haar vriendin Aagje nog, kan ze er geen genoeg van krijgen om hen te ‘geselen met schorpioenen’ en hen te kijk te zetten als babbelaars, dwepers en pedanten, als domme en verwaande lui die ‘als een hoop ontzinde dwaazen’ staan te razen. Marita Mathijsen ziet het als een reactie op haar ervaring met de aanmatigende, berispende en haar eer bezoedelende Vlissingse kerkenraad.

Tegen de macht van de Oranjes

Een goede biografie toont iets van de tijdgeest van de gebiografeerde en onvermijdelijk ook die van de biograaf. De feministe Johanna Naber publiceerde in 1913 haar Betje Wolff en Aagje Deken, in 1954 volgde de literatuurhistoricus Hendrika Ghijssen met Een dapper vrouwenleven. In beide boeken wordt Betje, het ‘behaagzieke, pittige, wat al te dolle ding’, nauwelijks serieus genomen in haar religieuze vrijzinnigheid en haar patriottisme – tegen de absolutistische macht van de Oranjes, voor geloofsvrijheid, burgerrechten en democratie – tussen 1781 en 1787. Patriottisme was tot ver in de twintigste eeuw een ander woord voor bloedvergieten en revolutie. En het geloof, het orthodoxe geloof, was voor de meeste mensen vanzelfsprekend.

Toen verscheen, in 1984, Wolff & Deken van de Nijmeegse neerlandicus en hoogleraar Piet Buijnsters. Wat een verademing. Geen oordeelzucht, geen feitenvrije fantasieën over Betje Wolffs karakter en gedrag, geen verheerlijking van haar ‘guitige’ vrouwelijkheid. Piet Buijnsters deed grondig bronnenonderzoek en schreef een onberispelijke biografie, afstandelijk en toch liefdevol. Goed geschreven, dat ook nog. Waarom heeft Marita Mathijsen, ook neerlandicus en hoogleraar, uit Amsterdam, het overgedaan? Omdat er, schrijft ze, nu meer bekend is over de patriottentijd en de positie van vrouwen in de achttiende eeuw. Ze geeft meer aandacht aan Betje Wolffs uitzonderlijke moed om te schrijven wat ze wilde schrijven, al werd ze er nog zo hard om getreiterd en uitgekotst door het behoudender deel van de maatschappij.

„Ik denk”, zei ze twee jaar geleden tegen Piet Buijnsters in een gesprek met NRC, „dat ik nog wat beter dan jij kan voelen hoe ongelooflijk moeilijk het bestaan van Betje is geweest.” Ze schreef een „emobiografie”, zei ze, niet te verwarren met une vie romancée, want dan zou ze dingen gaan verzinnen. „Het blijft wetenschap, met verbeeldingskracht.” Waarop de zeer oude Piet Buijnsters – hij was 88, een paar maanden later zou hij sterven – instemmend knikte en zei: „En inlevingsvermogen.” Hij vond het geweldig wat Marita Mathijsen, toen 77, aan het doen was.

Een vrije geest heet de nieuwe biografie en nee, deze keer is het geen dubbelbiografie. Marita Mathijsen was „verliefd” geworden op Betje, niet op Aagje, met wie Betje later goed verkopende briefromans schreef, een nieuw genre in die tijd. De beroemdste, Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart, is in 2021 nog verschenen in modern Nederlands. En ja, Betje en Aagje waren een twee-eenheid, net als Louis Couperus en zijn vrouw, of Johan Thorbecke en zijn vrouw. Is er ooit iemand die vraagt waarom in de biografieën van die mannen hun vrouw wordt overgeslagen? Daarbij, schrijft ze, was Betje voor ze Aagje leerde kennen achttien jaar getrouwd met Adriaan Wolff, dominee in Midden-Beemster, Noord-Holland. Wolff, eenendertig jaar ouder, had grote invloed op Betje en hem haalt ze er toch ook niet bij?

Dit is wat je krijgt in Een vrije geest: een aangrijpende en meeslepende beschrijving van het noodlottige leven van een vrouw die dankzij haar lieve, intelligente en helaas te vroeg gestorven moeder al jong zeer belezen is en zich na haar debuut als dichter – poëzie stond in de achttiende eeuw in hoger aanzien dan proza – ontwikkelt tot een voorstaande intellectueel. In 1788 vlucht ze met Aagje naar Frankrijk vanwege hun patriottische overtuigingen. Ze vertrekken als succesvolle schrijvers, welgesteld door wat ze verdienen met hun boeken en door twee erfenissen, maar keren in 1797 berooid terug. Hun zaakwaarnemer is failliet gegaan en heeft met hun geld zijn schulden proberen te delgen. Op hun oude dag moeten ze bedelen bij familie en vrienden, en wat nog het ergste is: hun lezers zijn hen vergeten. Niet voor lang, want na hun dood blijven uitgevers hun werk herdrukken en Historie van mejuffrouw van Sara Burgerhart – opgenomen in de Canon van Nederland – wordt tot op heden erkend als een vernieuwende roman met een vooruitstrevende boodschap: vrouwen hebben ook recht om zich te ontwikkelen. Maar eind achttiende eeuw lijken Betje Wolff en Aagje Deken er even niet meer toe te doen.

Per trekschuit naar de Beemster

Marita Mathijsen liet in Een bezielde schavuit, haar biografie over Jacob van Lennep uit 2018, al zien hoe goed ze mensen uit het verleden tot leven kan wekken. In Een vrije geest doet ze dat nog beter. Ze heeft dezelfde vrije en onconventionele manier van vertellen als Betje Wolff en ze brengt haar zo dichtbij dat je vanaf de eerste bladzij met haar meeleeft. Goed voor een Netflix-serie, zou ik zeggen. Tien afleveringen, minstens, te beginnen met de openingsscène in de biografie.

Het is 2 november 1759, er waait een gure wind uit het zuidwesten. Betje, 21 jaar, dun en klein, nog geen 1 meter 50, en bepaald niet mooi, vindt ze zelf, maar wel ‘l’irrésistible en charmant air de plaire’ – behept met een plezierige uitstraling – staat op de boot die haar over de Noordzee naar Rotterdam moet brengen, waarvandaan ze per trekschuit en koets verder zal reizen naar Delft, Leiden, Haarlem, Amsterdam en Purmerend, tot ze een dag of drie, vier later zal zijn aangekomen in Midden-Beemster. Naast haar staat Adriaan Wolff in zijn donkere domineespak, tweeënvijftig jaar oud en weduwnaar. Ze heeft hem veertien dagen geleden voor het eerst ontmoet in het huis van haar vader, nadat ze elkaar hadden leren kennen door een ‘literaire’ briefwisseling, waarschijnlijk op Betjes initiatief.

Vier jaar na haar affaire met Gargon zocht ze een man om mee te trouwen. Zou hij, vraagt Marita Mathijsen zich af, al zijn tanden nog hebben gehad? Pruimde hij tabak? Hoe rook hij? Betjes oudste broer heeft een lelijke brief over het voorgenomen huwelijk geschreven aan een vriend in Parijs: die ‘oude knar’ is verliefd op Betje vanwege, wink, wink, haar grote verstand. Haha, nou, waar bestaat dat verstand dan wel uit? Wat poëzie en uiterlijke franjes. En zou Wolff ermee bekend zijn wat voor kwalijke uitstap die juffrouw heeft gedaan?

‘Schatjelief, slaap je nog?’

Daar zit Betje dan, de hele winter in de pastorie in Beemsterse modderpolder. De spullen van haar voorgangster staan er nog en de mensen moeten wel denken dat hun dominee is thuisgekomen met een pop, een speelpop. Samen slapen doen ze niet, schrijft Betje aan dokter Rupertus in Vlissingen, en ze verveelt zich te pletter. Lezen en schrijven, dat is wat ze doet. Maar godzijdank, in de zomer komt de Amsterdamse elite naar hun buitenhuizen en Betje Wolff, met haar scherpe intellect en die ‘charmante sfeer van plezier’ om haar heen, sluit al snel intense vriendschappen, met mannen en met vrouwen. Ze gaat vaak uit logeren, wekenlang, maandenlang soms, in Amsterdam en andere plaatsen. In die tijd, schrijft Marita Mathijsen, kijkt niemand ervan op als vrouwen met elkaar het bed delen. Lekker warm. Er zijn verliefdheden op mannen en op meisjes en die lopen vaak dramatisch af. En haar relatie met Adriaan Wolff? Die is koel. Maar dat verandert als Betje vanaf 1772 harde tegenaanvallen te verduren krijgt van de orthodoxen. Dat pikt hij niet en de normaal zo gematigde dominee Wolff neemt het publiekelijk voor haar op. Tegen het eind van zijn leven erkent Betje dat ze van hem houdt. In een brief beschrijft ze hoe hij haar in de ochtend de post bezorgt. Zij ligt nog in bed en hij komt in haar slaapkamer.

De dominee: ‘Betjelief.’

Betje hoort hem niet.

De dominee: ‘Schatjelief, slaap je nog?’

Betje: ‘Wat is ’t, Wolfje?’

Wolfje, zo noemt ze hem dus. En ook: ‘die goede Wolff, mijn brave Wolff, mijn vaderlijke vriend’.

In de nacht van 28 op 29 april 1777 sterft hij met zijn hoofd tegen haar hart. Ze schrijft diezelfde nacht nog een brief op rijm aan Aagje Deken, die ze een halfjaar eerder heeft leren kennen bij vrienden in Amsterdam. Ze is kapot, wie moet haar troosten? ‘Ach! myn waardste Deken, gy!’ Aagje Deken pakt de volgende dag al de trekschuit naar Midden-Beemster en trekt voorgoed bij haar in. ‘Ze bemint my’, schrijft Betje aan een vriend, ‘& ik betuig dat zy in de éérste plaatse mijn hart heeft.’

Betje Wolff sterft op 5 november 1804 in Den Haag, nadat ze jarenlang over verschrikkelijke buikpijn heeft geklaagd. Bij de lijkschouwing blijkt dat ze uitgezaaide kanker heeft. Aagje Deken regelt de begrafenis, laat de notaris komen voor haar testament en zegt daarna geen woord meer. Ze weigert nog te drinken, neemt haar medicijnen niet. Op de ochtend van de veertiende sterft ze. ‘Zinkingskoorts’, zegt de arts. ‘Gebroken hart’, schrijft Marita Mathijsen. Aagje wordt bij Betje in het graf gelegd. Het lag nog open, want de grond was stijf bevroren.

Delen

Mail de redactie