Category: Boeken

‘Altijd zijn wij de vrouw die op bed ligt en wacht in dat stilleven, zoals zoveel vrouwenlevens in een liminaal raamwerk gevangen werden: liggend, wachtend, haperend.” Emma Laura Schouten (1994) zet in haar debuutroman Nachtschade migraine centraal, de hersenaandoening die zo’n een op de drie vrouwen treft. Grillig en ongrijpbaar is de ziekte (ook wel ‘Antaura’ genoemd, naar de vrouwelijke Griekse migrainedemon): er is geen remedie en een eenduidig medisch advies ontbreekt.

Aan het woord is een filosofiestudente die in Londen aan haar scriptie werkt over Anna Finch, Engelse dichteres en denker, die net als zijzelf kampte met migraineaanvallen. Verwoed zoekt de verteller naar de sporen van de ziekte in haar werk en correspondentie. Daarnaast geeft ze Nederlandse les op een expatschool, huurt ze een morsig kamertje en bezoekt zo nu en dan de bibliotheek. Sociaal contact met huisgenoten en collega’s mijdt ze: als een geest beweegt ze door het leven, bang om ruimte in te nemen, bang voor een terugkerende aanval, bang voor triggers.

Het leven én het narratief worden in beslag genomen door Antaura, als een demonisch, onzichtbaar personage dat zich voortdurend ongevraagd op de voorgrond dringt: „Ze is subliem in haar alomvattendheid, de complete overgave die ze afdwingt, de weigering om concessies te doen; ze laat zich niet omruilen, niet weglokken, niet opsluiten.” Wie niet weet hoe het is om gevloerd te worden door migraine, krijgt van deze roman zeker een idee: „Wie haar kent, kent het primitieve, het rauwe, weet wat het is om dier te zijn.” Nachtschade maakt indringend duidelijk hoe waanzinnige en terugkerende pijn je leven (ver)vormt.

Hier en daar wordt de tekst onderbroken door kleine essayistische passages over schrijvende vrouwen als Virginia Woolf, Sylvia Plath en Susan Sontag, die ook met deze aandoening moesten leven. De drijvende vraag is telkens hoe zij hiermee omgingen: „Waar was Antaura in of tussen haar woorden en ideeën gekropen?” Er zit een fanatisme in het zoeken naar voorgangers, maar tot sterke inzichten leidt het niet echt; het lijkt voornamelijk te dienen om haar eigen angst in te kapselen in iets groters. Wel duidelijk wordt de machteloosheid van de herhaling: zoveel pijn, zoveel vrouwen, al zolang. In de roman weerklinkt kritiek op achterstallig medisch onderzoek bij vrouwen en hoe klachten verkeerd geduid of niet gehoord werden én worden. Frustrerend genoeg krijgen experts óók geen greep op de aandoening: „Ik moest luisteren naar mijn lichaam, datzelfde lichaam dat alles veroorzaakte.”

In de voortdurende poging om iets onzichtbaars in woorden te vangen, overstemt de ziekte alles, ook het verhaal. Dat stemt overeen met het fenomeen zelf en de heftige beleving ervan, maar maakt het ook lastiger om als lezer voet aan de grond van de roman te krijgen. De wereld buiten de migraine blijft even verdoofd als die mét. De verteller lijkt afwezig, weggedrukt door de ziekte. Het is dan ook tekenend wanneer de verteller over haar onderzoeksobject Anne Finch stelt: „Ze leek haar woorden heel precies te wegen om de lezer een idee te geven van wat er speelde, zonder echt iets van zichzelf weg te geven.” Uiteindelijk is het moeilijk om te ontwaren wat de verteller precies zoekt – troost, erkenning, herkenning, of toch een remedie? – en waar ze heen beweegt.

Maar je blijft de kleine, omtrekkende bewegingen volgen, tot de onvermijdelijke acceptatie aan het eind, waaruit de bescheiden hoop gloort dat de verteller zich ertoe zet om meer van het leven toe te laten. Schoutens taal is rijk en wekt nieuwsgierigheid, omdat ze de zoektocht naar accurate taal voor het beschrijven van pijn thematiseert. Dat leidt tot mooie vondsten als: „alles wat je in grammatica kan vatten is minder bedreigend.” Soms schiet ze uit en voelen de formuleringen wat wollig, zoals wanneer er pijn op de loer ligt: „In de geslotenheid van mijn slaap, waar ik mij bedrieglijk veilig waan, aan de randen van mijn bewustzijn, een rafelig, kartelig kantelen, een schaduwachtig naderen, een golvend en verend kolken. Een opstijgend zinken, een krimpende diepte, een verbeten wringen, een vlamachtig waken.” De kwaal lijkt in deze roman groter dan het hoofdpersonage, wat uiteindelijk zowel een waarachtige weergave als een verdoofd verhaal oplevert.

Delen

Mail de redactie

We zijn hyperactief. We werken ons te pletter als brandhout voor het kapitalisme, onze vrije tijd moeten we nuttig besteden en zelfs ons liefdesleven is ondertussen ten prooi gevallen aan de efficiëntiedwang: wie intelligent en snel genoeg swipet zal online zeker de ware vinden. Nee, het is geen vrolijk beeld dat de filosoof Lieke Knijnenburg (1994) in haar boek Een schitterende leegte schetst van onze tijden.

Die worsteling met efficiëntie en snelheid dateert niet van gisteren, constateert Knijnenburg. Friedrich Nietzsche waarschuwde al in 1878 dat al die rusteloosheid zou eindigen in een nieuwe barbarij, want de hyperactieve mens zou in alle drukte niet meer in staat zijn om zelf na te denken. En ook De vermoeide samenleving, waarin de Duits-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han stelt dat al die hyperactiviteit en vooral de versplintering van onze activiteiten ons geheugen aantast, dateert alweer van begin vorig decennium. WhatsApp stond toen nog in de kinderschoenen en Tinder moest nog gelanceerd worden.

Ons verlangen om nuttig te zijn en de bijbehorende angst om als lui te worden weggezet zit diep, stelt Knijnenburg vast. We leven om te produceren en te consumeren. Wie wil ontsnappen aan die ratrace doet dit via quiet quitting, echt uit het systeem stappen is haast onmogelijk.

Knijnenburg ziet wel ideeën en schuchtere pogingen om te ontsnappen aan die mallemolen. Alternatieve vormen van samenwonen zoals co-housing, een kortere werkweek, gratis kinderopvang. Maar ze constateert ook hoe die initiatieven weinig ruimte krijgen of zelfs worden tegengewerkt. Leningen voor alternatieve woonvormen zijn moeilijker te krijgen, een kortere werkweek stuit op verzet van ondernemers en politici en de zorg wordt duurder door privatisering, in plaats van goedkoper of gratis.

Dansvloer

De in Berlijn wonende Knijnenburg ziet nog andere opflakkeringen van verzet en protest, daar waar je die minder zou verwachten. In de liefde, bijvoorbeeld, want liefde is aandacht schenken, en net die aandacht dreigt een schaars goed te worden, om het maar eens in productiviteitstermen te stellen. Of op de dansvloer, daar waar we ontsnappen aan het ritme van werk en rusten en ons overgeven aan een gemeenschappelijke extase. Ook al maakt Knijnenburg haar claim dat dansen een mogelijk politiek hervormende kracht is niet helemaal hard, revoluties ontstaan soms op bizarre plekken, zoals operahuizen (België, 1830) of de voetbalstadions in voormalig Joegoslavië. Over de liefde als protestvorm, bijvoorbeeld in polyamorie of andere vormen die breken met het traditionele gezinsideaal, stelt ze vast dat ze er misschien te veel van verwacht.

Quiet quitting is een optie, uit het systeem stappen is haast onmogelijk

Maar ook al hadden de liefde en het nachtleven als vormen van protest nog wat meer verdieping kunnen verdragen, Knijnenburg schrijft wel prikkelend en met zwier over hoe een nieuwe generatie probeert om te gaan met al die productiviteitsstress. Ze put daarbij veelal uit eigen ervaring, de pogingen om te ontsnappen uit het harnas van ‘Lieke Lijstje’, zoals vrienden haar noemen, maar haar blik is weids genoeg om navelstaarderij te ontlopen.

Een andere manier om te ontsnappen aan de waan van alledag is de neiging om het nieuws stop te zetten. Even te verdwijnen en te focussen op de kleine, fijne dingen in het leven. Het is een vaststelling die ook de Vlaamse filosoof Ignaas Devisch (1970) maakt in zijn boek We informeren ons kapot een duidelijke knipoog naar Neil Postmans We amuseren ons kapot uit 1985, over de funeste invloed van televisie op ons kritisch denkvermogen.

Infocratie

Veertig jaar na Postman moeten we niet alleen leren omgaan met infotainment, maar ook met overvloed en georganiseerde desinformatie die ideologische segregatie en polarisatie in de hand werkt. Dat is op termijn bedreigend voor onze liberale democratie, stelt Devisch. Hij staat uitgebreid stil bij alle mechanismen van de hedendaagse infocratie, om nog maar eens een term van Byung-Chul Han te gebruiken. Maar hij zoekt ook naar manieren om hieraan te ontsnappen. Het nieuws even stopzetten of wat meer mediawijsheid alleen zullen niet baten, volgens Devisch. We moeten ons wapenen door het leren negeren van desinformatie en info van lage kwaliteit. Zijn boek draagt niet voor niets de ondertitel ‘Pleidooi voor onwetendheid’, al voegt hij daar graag aan toe dat het gaat om „weloverwogen onwetendheid”. En hij sluit af met tien vuistregels om „georganiseerd ruzie te maken”, een verwijzing naar hoe de Franse denker Claude Leforts democratie definieerde.

Hoe waardevol die vuistregels ook zijn, ze kampen met hetzelfde manco als de verzetsroutes van Knijnenburg: het zijn grotendeels individuele oplossingen voor problemen waarvan ook de auteurs erkennen dat een systeemverandering zich opdringt, of toch op z’n minst collectief moeten worden aangepakt.

Devisch ziet wel heil in het versterken van informatienetwerken om tunnelvisie te doorbreken, en ook Knijnenburg ziet volop kansen in de verbinding met anderen, ook al is het soms anoniem in een donkere nachtclub. Maar dat blijft toch een beetje krabben aan de oppervlakte. Knijnenburg beseft dit, en geeft ook het argument om toch te handelen, ook al is het als individu lastig opboksen tegen het systeem. Maar je handelen zou niet moeten afhangen van de vraag of het nut heeft, aldus Knijnenburg. „Het gaat erom dat je niet met jezelf kunt leven als je wél zou gehoorzamen.”

Delen

Mail de redactie

De tijden dat Willy Vlautins romans werden afgedaan als zijn violons d’Ingres liggen terecht ver achter ons. (Voor wie het begrip niet kent: Jean-Auguste-Dominique Ingres was een 19de-eeuwse Franse schilder die een passie had voor het vioolspel. Zijn schildertalent bleek echter groter, al overleefde zijn vergeefse verlangen een erkend musicus te worden dan juist weer de tand des tijds.)

Vlautin (1967) was al een succesvolle singer-songwriter in zogenoemde alt-countrybands als Richmond Fontaine en, tot heden, the Delines, toen de romans die hij schreef vergelijkingen begonnen op te roepen met auteurs als Charles Bukowski, John Steinbeck, Denis Johnson en Raymond Carver. Ondertussen heeft hij in de afgelopen twee decennia al een meesterlijk oeuvre bij elkaar geschreven, zonder dat de waardering voor zijn muzikale prestaties daaronder leed.

De hoofdpersonen in Willy Vlautins romans zijn zonder uitzondering de Amerikanen aan wie de Amerikaanse Droom voorbij is gegaan, maar die dikwijls, ook heel Amerikaans, blijven geloven dat ergens, vaak ergens ver weg, die droom realiteit zal worden. Dat heeft in zijn vorige boeken tot heel schrijnende episodes geleid. Het gaat op voor Lynette uit De nacht valt altijd (2021), de broers Frank en Jerry Lee uit Motelleven (2007), de jonge oorlogsveteraan Leroy uit Vrij (2014). Drank of andere verslavingen horen vaker dan gemiddeld tot de oorzaken, maar in alle gevallen: het is de zelfkant, het dikwijls uitzichtloze bestaan aan de onderzijde, waar Vlautin zijn thema’s vandaan haalt.

Muzikantenmilieu

Dat geldt nu ook, in de roman Het paard, voor Al Ward, 67 jaar oud. Hij woont in een hut bij de niet langer functionerende goudmijn die hij heeft geërfd, nabij Reno, Nevada, Amerika’s tweede gokstad (waar Vlautin vandaan komt en waar veel van zijn boeken zich afspelen, als het niet in Portland, Oregon is waar hij tegenwoordig woont). Tot Als schaarse bezittingen behoort een oude gitaar waarmee hij decennialang als begeleider en sessiemuzikant zijn brood verdiende. Zijn herinneringen aan al die muzikale expedities beheersen het grootste deel van deze roman, en Vlautin vraagt van zijn lezers een flinke bereidheid om te schakelen in tijd en (soms ook) plaats. Al was redelijk succesvol in die muzikantenrol, al bleef die doorgaans beperkt tot optredens in zogeheten casinobandjes, waar nauwelijks iemand naar hem luisterde. En zo verstrijkt zijn leven, zijn tijd gaat voorbij zoals in het boek, en Vlautin beschrijft voor het eerst het muzikantenmilieu dat hij zo goed moet kennen.

Daarbij blinken twee portretten in het bijzonder uit: dat van de ietwat verlopen zangeres Mona, die hem verleidt maar helaas ook het liefje is van de leider van de band waarin hij op dat moment zijn brood verdient. En van de altijd ruziënde en speedy Sanchez Brothers, die met hem als gitarist hopen eindelijk echt succesvol te worden. Maar het blijft bij Uno-Dos-Tres, I’m gonna bust your face. Zijn sterke punt blijkt uiteindelijk toch songwriter te zijn in het country & western-genre, en het is een waar genot alleen al de enorme verzameling titels te lezen van het repertoire dat Al in de loop der jaren aflevert. Vlautin schept er duidelijk genoegen in deze titels te verzinnen, en je kunt ze eenvoudig zien als een parodie op het vaak larmoyante karakter van het genre: The Bottle’s the Only Friend I Got Left, A Busted Windshield and a Broken Hand, Help me Brother I’m Sinking Fast, Crying from a Payphone enzovoorts.

Daarnaast noemt hij een groot aantal bestaande, al dan niet levende, country & western-artiesten op (Freddy Fender, Buck Owens, de Californische punkrocker John Doe aan wie het boek is opgedragen) die het vermoeden van een stevig autobiografisch gehalte versterken. Dat klopt niet, want waar Al een gesjeesde gitarist is, is de auteur een behoorlijk succesvol singer-songwriter – zij het niet van Hall of Fame-status. Misschien heeft Vlautin een (zijn) leven beschreven zoals dat verlopen was als hij andere (of minder) keuzes had gemaakt.

Campbellsoep

Maar dan staat er plotseling, in het heden, een paard voor zijn hut, blind, of zo goed als. Het weigert water te drinken, gras te eten en weigert zelfs te genieten van de spaghetti die Al voor hem kookt. De blikken Campbellsoep waar Al zichzelf mee voedt blijven het arme dier bespaard. Al wordt heen en weer geslingerd tussen mededogen en de hoop dat het dier even plotseling verdwijnt als het is gekomen, als een metafoor voor het verleden dat hem blijft achtervolgen. Dat gebeurt niet, maar Vlautin eindigt zijn boek, evenals veel van zijn songteksten, met een voorzichtige dosis hoop.

Hoezeer Vlautins literaire en muzikale oeuvre met elkaar verweven zijn blijkt ook uit zijn eigen muzikale repertoire. Zelf verklaarde hij ooit in een interview dat hij weinig verschil ziet tussen die muzikale en literaire productie. „In mijn hoofd zijn die twee vormen aan elkaar verbonden. Mijn songs worden verhalen en de verhalen worden songs. Het enige echte verschil is, geloof ik, dat ik als schrijver wat lichter kan zijn, terwijl ik het in mijn liedteksten moeilijk vind luchthartig te zijn.”

Een van Vlautins vroege romans, Northline (2008), had wat hem betreft een muzikale begeleiding nodig en die kwam er ook, in de vorm van een instrumentale cd. En op de cd van Richmond Fontaine met de fraaie titel You Can’t Go Back If There’s Nothing To Go Back To staan nummers met titels als The Blind Horse en (identiek aan de titel van een van zijn latere romans) Don’t Skip Out on Me.

Is Willy Vlautin een gitarist die uitzonderlijk mooi kan schrijven, of een auteur die toevallig ook nog eens goed gitaar kan spelen? Ach, wat doet het ertoe. Zijn muziek is een plezier om naar te luisteren, en ook als je geen liefhebber van zijn muziekgenre bent, zijn Vlautins romans altijd een groot genot om te lezen. Zijn proza is vol van mededogen, hoe schraal hij dikwijls ook schrijft, en toch uitermate beeldend, als de literaire helden met wie hij wordt vergeleken.

Delen

Mail de redactie

Op 24 februari 2022, de dag van de Russische invasie van Oekraïne, schreef de toenmalige Duitse defensieminister Annegret Kramp Karrenbauer op X: „Ik ben zo boos op onszelf vanwege ons historische falen. Na Georgië, de Krim en de Donbas hebben we niets voorbereid wat Poetin echt zou hebben afgeschrikt. We zijn [..] vergeten dat onderhandelingen weliswaar altijd op de eerste plaats komen, maar dat we militair sterk genoeg moeten zijn om te zorgen dat niet onderhandelen geen optie is voor de andere kant.”

In de afgelopen maanden waarin de Amerikaanse president Trump niet voor het eerst dreigde de beschermende NAVO-paraplu voor Europa in te klappen, zullen veel Europeanen hetzelfde hebben gedacht. Waarom hebben Europese landen de afgelopen vijftien jaar, waarin de Russische agressie steeds feller en zichtbaarder werd, niets gedaan om hun eigen defensie te versterken? Waarom laten wij ons toch telkens weer door Rusland verrassen?

Met die vraag begint het onlangs verschenen boek Land van het Grote Sterven van de Belgische slavist en defensiespecialist Joris Van Bladel. Daarin beschrijft hij de ontwikkeling van de Russische militaire cultuur en analyseert hij de complexe relatie tussen de Russische staat, het leger en de samenleving. Waar Europese strijdkrachten zich geleidelijk hebben aangepast aan de veranderende eisen van hun eigen samenlevingen enerzijds en de steeds complexere geopolitieke uitdagingen anderzijds, heeft ‘de dood’ in het moderne Rusland nog altijd een centrale plaats in het sociale contract tussen de staat en zijn burgers.

Met de theorie van de Franse historicus François Braudel als leidraad, die de geschiedenis zag als een wisselwerking tussen ‘trage’ en ‘snelle’ ontwikkelingen, betoogt Van Bladel dat Europese politici en analisten te veel focussen op Russische incidenten en provocaties en te weinig aandacht hebben voor de dieper liggende militaire cultuur, die ten grondslag ligt aan het wrede en nietsontziende Russische optreden. Waar westerse burgers individualisme en zelfontplooiing nastreven, worden Russen nog altijd geacht zich op te offeren voor de hogere, militaristische doelen van vadertje staat.

Hypersonische wapens

Dat gebrek aan kennis werkt aan westerse zijde inschattingsfouten in de hand. En dat terwijl de Russische militaire cultuur sinds het einde van de Sovjet-Unie niet eens zo gek veel is veranderd. Onder Poetin zijn de strijdkrachten weliswaar flink gemoderniseerd, maar al zijn gepoch met moderne uitrustingen en ‘hypersonische’ wapens ten spijt, is het Russische leger een groot, wreed en ideologisch gestuurd massading gebleven. „In de modder van de Donbas demonstreert het Russische leger nog steeds de brute, stuntelige en op resultaat gerichte militaire tactieken die sinds de Tsjetsjeense oorlogen – en zelfs de Tweede Wereldoorlog – zo kenmerkend en ‘typisch Russisch’ waren”, aldus Van Bladel. Dat maakt het extra pijnlijk dat Europese leiders zo weinig lessen hebben getrokken uit het verleden en zich zowel militair als politiek nog steeds door Moskou in de luren laten leggen.

Het verschil in militaire cultuur verklaart volgens Van Bladel ook waarom Europese beleidsmakers zo geschokt waren door de invasie: de militaristische instelling van het Kremlin staat eenvoudigweg te ver af van hun eigen leefwereld. Volgens hem kenmerkt de aanloop naar de grootschalige invasie van 2022 zich dan ook een dodelijke mix van „westers ongeloof en Russische bravoure”, gecombineerd met een ondoorgrondelijke besluitvorming in het Kremlin. Wanneer nam Poetin precies de beslissing tot de invasie? Was het een teken van zelfvertrouwen of juist een wanhoopsdaad?

Sluitende antwoorden op die vragen zullen niet gevonden worden, zolang Poetin aan de macht is en de archieven gesloten blijven. Bovendien, schrijft Van Bladel, zijn geluk, toeval en militair talent vaak doorslaggevende factoren waar militaire inlichtingen het laten afweten. Dat gegeven ontslaat westerse leiders echter niet van hun verantwoordelijkheid om zich beter te wapenen tegen toekomstige Russische dreigingen. Hij pleit voor een herziening van het moderniseringsproces, maar ook „een fundamentele verschuiving in de militaire mentaliteit”. Welke stappen de NAVO-landen daarin al zetten, zal in juni zichtbaar worden op de NAVO-top in Den Haag.

Door zijn historische en semi-wetenschappelijke inslag mag Land van het Grote Sterven op het eerste gezicht ietwat taaie kost lijken, dankzij Van Bladels diepgaande kennis van Rusland en zijn beknopte en heldere pen, vormt het een onmisbaar boek voor wie de Russische oorlogsmentaliteit wil doorgronden en een beter begrip wil krijgen van de oorzaken van de oorlog in Oekraïne.

Fictief scenario

Goed getimed is ook het essay Als Rusland wint van de bekende Duitse defensiespecialist en hoogleraar Internationale politiek Carlo Masala. Aan de hand van een fictief scenario, dat door veel militaire analisten als zeer aannemelijk wordt beschouwd, zet hij uiteen waar een Russische winst in Oekraïne in de komende paar jaar toe kan leiden. In Masala’s boek geen ‘eind goed, al goed’ waarin Europeanen koppig willen blijven geloven. In ruim honderd bladzijden beschrijft Masala hoe een ‘perfecte storm’ er voor Europa op de korte termijn uit zou kunnen zien, als we niet snel handelen en onze defensie op orde brengen.

In Masala’s scenario is de oorlog in Oekraïne net beëindigd en heeft Poetin zich teruggetrokken in de coulissen. Zijn opvolger, de jonge, moderne Obmantsjikov lijkt een vreedzame hervormer te zijn. Maar schijn bedriegt: hij besluit zijn strijdkrachten het Estse stadje Narva te laten bezetten om met deze ‘speldenprik-tactiek’ een reactie uit te lokken van de NAVO en zijn artikel 5-principe te testen. Is een aanval op één inderdaad een aanval op allen?

Waar de risico’s voor Moskou beheersbaar zijn (het kan zijn leger immers zo weer terugtrekken), leidt de schaamteloze Russische actie in Europese en NAVO-hoofdkantoren tot kortsluiting in de besluitvorming en tot een internationale kettingreactie van gebeurtenissen. Terwijl Europa worstelt met zijn artikel 5-verplichting, krijgt het tegelijkertijd te maken met een door Rusland kunstmatig gecreëerde vluchtelingengolf aan de zuidflank. Ondertussen trekken de VS zich steeds verder terug in hun isolationistische bubbel en maakt China handig van de gelegenheid gebruik om zijn eigen doelen in de Stille Oceaan te verzilveren.

Als je Masala’s essay uit hebt, besef je hoe reëel zijn scenario is. Als Rusland wint is dan ook een onversneden militaire dystopie met een ijzingwekkend actuele lading.

Delen

Mail de redactie

Om te beginnen met de conclusie: het leven van Elselina Versfelt (1776-1845) – alias Ida Saint-Elme, alias la Contemporaine – moet ab-so-luut worden verfilmd. Een vrouw die als tiener wegloopt uit een ongelukkig huwelijk, minnares wordt van Napoleons generaals, als man verkleed zijn leger achterna reist, op het toneel staat, bestsellers schrijft én ruzie krijgt met de laatste koning van Frankrijk verdient een rolprent – of beter nog: een dure tv-serie.

Maria Johanna Elselina Versfelt is anno 2025 een zeer bescheiden voetnoot in de geschiedenis van de negentiende eeuw, maar schrijver en historicus Marja Verbraak ontrukt haar met de fijne biografie Elselina. Avontuur in het voetspoor van Napoleon nu aan de vergetelheid. Verbraak is duidelijk onder de indruk van haar vrijgevochten Nederlandse hoofdpersoon, maar bekijkt haar leven ook kritisch. Versfelt fabuleerde er in haar Mémoires d’une Contemporaine namelijk flink op los, dus alles wat ze beweert moet in andere bronnen gecontroleerd worden.

Elselina trouwde als vijftienjarige met de acht jaar oudere Jan Ringeling (ze loog twee jaar bij haar leeftijd) en kreeg rap daarna een zoon en een dochter. Het bestaan als echtgenote en moeder kon haar echter niet bekoren: tijdens een reis naar Frankrijk ging ze vreemd met een officier. Dat was eigenlijk de schuld van haar man, schreef ze later. „Helaas was mijn verstand nog lang niet gevormd; ik had een gids moeten hebben die steviger en strenger was dan de echtgenoot aan wie de zorg voor mijn lot volgens de wet en mijn eigen wil was toevertrouwd. Waarom vertrouwde hij zo blindelings op de prudentie van een kind?”

Affaire met generaal

Drie jaar na haar huwelijk besloot Versfelt haar gezin te verlaten. Ze zou zich de rest van haar leven niet meer om hen bekommeren. In Parijs vond ze zichzelf opnieuw uit als Ida Saint-Elme, en begon een affaire met de revolutionaire generaal Jean Moreau. Verbraak noemt haar „een niet zo chique courtisane”, omdat ze met Moreau meereisde langs zijn legerkampen – iets wat een ‘normale’ minnares niet in haar hoofd zou halen. Versfelt was echter dol op avontuur. Toen Moreau haar opzijgezet had om te trouwen met een vrouw waarmee hij voor de dag kon komen, probeerde Versfelt voet aan de grond te krijgen als actrice. Haar debuut voor de Comédie Française in de rol van de Carthaagse koningin Dido in maart 1801 was echter geen succes.

De Courrier des spectacles recenseerde genadeloos: „Als een zeer mooi figuur, een goede houding en gratie voldoende waren om een goed actrice te zijn, dan zou Madame St-Elme weinig te wensen overgelaten hebben. Maar een grote intelligentie, gevoeligheid, smaak zijn de meest essentiële kwaliteiten, en die heeft ze, we zeggen het met spijt, zelden laten zien.” Het publiek moest zelfs om haar lachen, aldus de recensent, terwijl het stuk toch echt een tragedie was.

Gelukkig voor Versfelt hoefde ze niet van het toneel te leven. Ze kreeg een relatie met Michel Ney, een flamboyante man die zou uitgroeien tot een van Napoleons beroemdste maarschalken. Verbraak vindt hiervoor bewijzen in de memoires van twee militairen, die haar aan Neys zijde hebben gezien tijdens een veldtocht. Eén van hen beschrijft haar als „een mooie blonde dame, gekleed in schitterend amazone-rood, wat een zeer verleidelijk en hoogst ridderlijk effect gaf”.

Versfelt speelde een interessant spel met haar vrouwelijkheid, schrijft Verbraak. In haar in 1827 verschenen memoires toonde ze enerzijds allerlei eigenschappen die indertijd van een vrouw werden verwacht – ze kreeg een flauwte van de emoties, begreep niets van politiek en was dol op mooie jurken – maar aan de andere kant ging ze alleen op reis, sliep in legerkampen en kleedde zich regelmatig als man.

Dat laatste werd als schokkend ervaren, maar Versfelt schaamde zich er niet voor. In haar memoires, die mede hierom uitgroeiden tot een succès de scandale, zette ze dit aspect juist extra aan. „Ik had mijn haren afgeknipt; de zon had mijn teint gebruind; mijn uiterlijk had uiteindelijk zoiets viriels aangenomen, dat Ney vaak tegen me zei: ‘Als je niet zou praten, durf ik te wedden dat men je niet zou herkennen voor wat je bent, zeker niet te paard.’”

Of hij dat gezegd heeft, is onduidelijk. Versfelt beweerde dat ze zelfs aan Neys zijde was tijdens de bloedige slag bij Eylau in 1807 en gedurende de rampzalige Russische veldtocht van 1812, maar dat is wel heel onwaarschijnlijk. Hoe het ook zij: Ney was haar grote held, en toen hij in 1815 na de abdicatie van Napoleon werd gefusilleerd, was ze ontroostbaar. Het belangrijkste doel van haar memoires was zijn rehabilitatie.

Ghostwriters

Verbraak onderzoekt nauwkeurig wat er waar is van het latere verwijt dat Versfelt die boeken niet zelf geschreven zou hebben. Ze komt tot de conclusie dat La Contemporaine wél zelf de veer ter hand nam, maar dat ze werd geholpen door ghostwriters – indertijd teinturiers genoemd – die haar Frans verbeterden en stukken tekst toevoegden.

De memoires werden een enorm verkoopsucces, maar omdat haar uitgever er financieel een potje van maakte, werd Versfelt niet rijk. Met haar latere boeken, bijvoorbeeld over een reis naar Egypte, wist ze het succes niet te evenaren.

Het laatste deel van haar leven sleet ze in ballingschap in Londen en Brussel, omdat ze het aan de stok had gekregen met koning Lodewijk Filips. Ze verspreidde vervalste documenten met belastende informatie om zijn troon aan het wankelen te brengen. Versfelt overleed uiteindelijk drie jaar voordat Lodewijk Filips in de revolutie van 1848 zijn kroon verloor. Haar dood haalde het nieuws in meerdere landen, iets dat haar ongetwijfeld genoegen had gedaan.

Delen

Mail de redactie

Niet alleen door de omvang maar ook door de historische reikwijdte van zijn nieuwe boek verraadt filosoof Gabriël van den Brink zijn ambitie. De actualiteit van het archaïsche telt meer dan 700 bladzijden en gaat terug tot in de verre oertijd. Als dit geen grote greep mag heten, wat dan wel? Hij schaart zich in het rijtje van recente auteurs als Yuval Noah Harari (Sapiens) en David Graeber en David Wengrow (Het begin van alles), die evenmin op een millennium meer of minder kijken. Van den Brink peilt de menselijke natuur, aan de hand van een diepgaande studie van het menselijke handelen. Zijn doel is zo te komen tot een ander, „breder” mensbeeld.

Dat laatste impliceert dat het huidige mensbeeld niet breed genoeg zou zijn. Om welk mensbeeld het gaat, kan bij Van den Brink geen vraag zijn. Net als in zijn vorige boek Ruw ontwaken uit de neoliberale droom (2020) is dat het neoliberale beeld van de mens als een „homo economicus”. Van Brink vindt dat veel te „schraal”. We zijn zoveel meer dan rationeel calculerende individuen die zich enkel om hun eigenbelang bekommeren. Dat leert de duik in de lange ontstaansgeschiedenis van de menselijke soort, inclusief de vergelijking met andere zoogdieren, die Van den Brink in zijn nieuwe boek onderneemt.

Hij doet dat aan de hand van een twintigtal menselijke „handelingen”, die worden onderverdeeld in vier categorieën: vitaal (onder andere voeden, paren en vechten), cognitief (onder andere denken, maken en spelen), sociaal (onder andere samenwerken, verbeelden en deugen) en cultureel (onder andere zingen, spreken en schilderen). Elk hoofdstuk, gewijd aan één handeling, is op dezelfde manier opgebouwd. Het begint met een korte inleiding en definitie, daarna een algemene verkenning, gevolgd door een evolutionaire, een individuele en een culturele plaatsbepaling. Terwijl de tekst steeds bestaat uit kleine afzonderlijke alinea’s van gelijke grootte, gemiddeld drie per pagina.

In het slotdeel, dat een soort van synthese bevat, vraagt Van den Brink zich af of de lezer door de bomen het bos nog wel kan zien. Inderdaad, je krijgt een lawine van kennis en informatie over je heen, wat enige verwarring kan veroorzaken, maar wie de aan het begin geformuleerde „hoofdvraag” niet uit het oog verliest, komt er wel uit. Die hoofdvraag luidt „of we onze natuur als een neerslag van miljoenen jaren evolutie kunnen opvatten en waar spanningen met het moderne heden optreden”. Anders geformuleerd: bestaat er een discrepantie tussen de evolutionair gegroeide menselijke natuur en de specifieke eisen die de westerse moderniteit aan ons stelt? En verklaart dat misschien het onbehagen of de „moedeloosheid” (zoals het in de ondertitel wordt genoemd) waarmee die moderniteit zo vaak gepaard gaat?

Het merendeel van het boek bestaat uit de bespreking van die twintig handelingen, die het hele spectrum van het menselijke doen en laten bestrijken. En daaruit blijkt zonneklaar dat veel van onze gewoonten en hebbelijkheden een oeroude oorsprong hebben, dus al heel lang bestaan en ook niet zo gauw zullen verdwijnen. Dat is geen nieuwe gedachte, uiteraard, en dat geldt voor meer in dit boek. Je vraagt je wel eens af of de enorme omweg langs het dierenrijk en de prehistorie nu echt nodig was om tot het inzicht te komen dat vooral jonge mannen geneigd zijn tot fysiek geweld, dat we spelen omdat we het leuk vinden, dat het leven in steden een toename van „diversiteit, intensiteit en zelfs tempo” met zich meebrengt of dat mensen bij rampspoed geestelijk houvast zoeken bij hun geloof. Et cetera. Maar dat iets nogal voor de hand ligt, wil natuurlijk niet zeggen dat het onwaar is. En Van den Brink laat mooi zien onder welke evolutionaire omstandigheden zulke zaken tot stand zijn gekomen, wat menigeen weer niet zal weten.

Dierenrijk en prehistorie

Op deze manier slaagt hij erin zijn titel volledig waar te maken: in onze menselijke natuur is „het archaïsche” nog altijd actueel. In ieder van ons schuilt een oermens. Maar of die oermens zo dominant is dat hij frontaal in botsing komt met de eisen van de moderniteit, is na lezing De actualiteit van het archaïsche minder duidelijk. Het pleit voor Van den Brink dat hij daar geen doekjes om windt. Van „één grote mismatch” tussen moderniteit en menselijke natuur is geen sprake, daarvoor is er nog altijd te veel wat wèl goed gaat.

Er is volgens hem ook niets mis met een aantal zaken die hij met de moderniteit identificeert, zoals individualisme, efficiency, mondigheid, innovatie, openheid, professionalisme, rationaliteit en dergelijke. „Het is vooral een kwestie van maathouden, het juiste tempo volgen en goed kijken hoe vernieuwingen in de praktijk uitpakken”.

Ook dat kan moeilijk een nieuwe gedachte worden genoemd. Elke min of meer conservatieve cultuurkritiek mondt uit in een pleidooi voor matigen en temperen, altijd is het evenwicht zoek en ontbreekt de balans. Van den Brink schaart zich wat dit betreft in een lange traditie, ook al reikt die niet tot in de oertijd.

Pleit dit tegen hem? Niet per se, zou ik zeggen. Ter ondersteuning van zijn voorkeur voor matiging (iets wat minstens teruggaat tot Aristoteles) somt hij in een bijlage een lange reeks spreekwoorden op: ook de „alledaagse wijsheden” zijn het met hem eens. Wie de menselijke natuur verkent, kan het zich niet permitteren om al te origineel te zijn. Hetzelfde geldt voor de ethiek: die komt eigenlijk altijd weer neer op de wederkerigheid van de „gulden regel” (wat gij niet wilt dat u geschiedt…).

Zo ook bij Van den Brink. De hang naar wederkerigheid, maar ook naar samenwerking en verzoening vloeit voort uit de sociale natuur van de mens, hetgeen door zijn onderzoek naar die twintig handelingen royaal wordt bevestigd. In weerwil van zijn cultuurkritiek blijkt Van den Brink er een tamelijk optimistische kijk op de mens op na te houden.

Toch zal niet iedereen tevreden zijn. Neem de feministen die al hun kaarten hebben gezet op de gelijkheid van man en vrouw. Zij krijgen lang niet altijd gelijk van Van den Brink, die graag de verschillen tussen de seksen onderstreept. Die verschillen, veelal gerelateerd aan de voortplanting, zijn volgens hem niet cultureel bepaald zoals de feministische doxa het wil, maar evolutionair verankerd. Ook hier is dus een zekere matiging geboden. Wat de moderniteit aan eenzijdigheden kent, dient van tegenwicht te worden voorzien – daar komt het steeds weer op neer.

Van den Brink vat het handzaam samen in een aantal kernbegrippen: individualisme versus gemeenschap, rationaliteit versus geloof, bewegingsvrijheid versus grenzen, vooruitgang versus geschiedenis, gelijkwaardigheid versus gezag. Voor de ware balans zijn steeds beide zaken nodig. De werkelijkheid is volgens hem „dialectisch” van aard en heeft behoefte aan „synthese”, een verzoening van de tegenstellingen op een hoger plan.

Uit de sporadische autobiografische inkijkjes die Van den Brink verschaft, weten we niet alleen dat hij in een goed restaurant altijd frites met mayonaise bestelt en zijn hypochondrie heeft overwonnen met hardlopen, maar ook dat hij in zijn jonge jaren marxist is geweest. Inmiddels is daarvan nog alleen het hegelianisme over, zoals ook mag blijken uit zijn omkering van Marx’ beroemde laatste stelling bij Feuerbach: ,,De filosofen hebben de wereld slechts verschillend geïnterpreteerd; het komt er op aan haar te veranderen.” Van den Brink schrijft: „Onze wereld is zozeer aan het veranderen dat een andere interpretatie dringend nodig is”. In De actualiteit van het archaïsche verschaft hij die. Een –uiteraard gematigd – conservatieve interpretatie, die niet elke hoop op verandering heeft opgegeven.

Dat blijkt alleen al uit zijn nadruk op menselijke handelingen, die wordt afgezet tegen de filosofische nadruk op het zijn. Dat laatste interpreteert Van Brink kennelijk als iets wat tot onveranderlijkheid leidt. Dat mag opgaan voor het „zijn” bij Parmenides of bij Plato en diens eeuwige „ideeën”, het geldt bijvoorbeeld niet voor het „zijn” bij Heidegger. En als je zegt: de mens is wat hij doet, verdampt zelfs de hele tegenstelling. Maar goed, door ook zaken als denken, waarnemen en spreken op te vatten als handelingen accentueert Van den Brink de beweeglijkheid en dus ook veranderbaarheid van het menselijke leven. Want elke handeling is bij hem getekend door het wereldbeeld van degene die handelt. Vandaar het grote belang dat hij hecht aan de verbeelding.

Een gemeenschap leeft bij gratie van een collectief verbeelde wereld, een „bezielde” wereld, die Van den Brink relateert aan het „animisme” van onze vroege voorouders. Je kunt ook zeggen: de moderne wereld bestaat voor een belangrijk deel uit zelfgemaakte ficties, moderne versies van de goden van weleer. Die wereld mag dan geseculariseerd zijn, maar dat heeft het geloof in de eigen – noodzakelijke – verzinsels niet verminderd. Inclusief het geloof in goed en kwaad, een duo dat in het grote geheel van de natuur geen grond heeft, hooguit in de sociale behoeften van de menselijke natuur.

Pleidooi voor matiging

Zelfgemaakte ficties zijn per definitie te veranderen, en daarin schuilt het belang van het „bredere” mensbeeld dat Van den Brink voorstaat. Door anders naar onszelf te kijken, gaan we ons misschien ook anders gedragen. Of daarmee tevens de matiging, het evenwicht of de balans waarvoor Van den Brink pleit werkelijkheid zal worden, blijft echter hoogst twijfelachtig. Het is niet toevallig dat er in de traditie van de cultuurkritiek keer op keer om wordt gevraagd. Het komt er blijkbaar nooit van.

Misschien wel omdat excessiviteit het wezen uitmaakt van elke historische verandering. En wat is geschiedenis anders dan permanente verandering? Juist de moderne tijd wrijft ons dat in, gezien de onwaarschijnlijk versnelde veranderingen die de laatste tweehonderd jaar (dankzij de wetenschapsrevolutie, de industriële revolutie en de Franse Revolutie) plaatsvonden en tot een exponentiële groei van de mensheid hebben geleid.

Met alle gevolgen van dien, moeten we daarbij zeggen, van overbevolking tot klimaatverandering. Dat is geen wijsheid achteraf. Van meet af aan is men zich bewust geweest van de schaduwzijden van alle revolutionaire veranderingen. Als we deze veranderingen „verlicht” noemen en het aanwijzen van hun schaduwzijden „romantisch”, dan levert dat een fundamentele verdeeldheid op die misschien wel kenmerkender is voor de westerse moderniteit dan de eenzijdige nadruk op de verlichte innovaties. Ter correctie van die laatste, in het bijzonder van hun neoliberale versies die de afgelopen veertig jaar domineerden, heeft Van den Brink zijn dieptepeiling naar de menselijke natuur ondernomen.

Aldus levert hij ook een bijdrage aan de moderne verdeeldheid. Niet doordat er een serieuze kans bestaat op de matiging die hij bepleit, maar doordat zijn pleidooi als tegenwicht deel uitmaakt van de verdeelde dynamiek die de moderniteit gaande houdt. Voor die dynamiek zou een duurzaam evenwicht waarschijnlijk dodelijk zijn. Deze gedachte heeft helaas niets geruststellends, maar kan wel het inzicht vergroten in onze moderne werkelijkheid, net zoals – op zijn geheel eigen manier – dit bijzondere boek dat doet.

Delen

Mail de redactie

‘De eerste keer dat ik Zeepijn van Charlotte Mutsaers las, was in het najaar van 1999. Het was toen net uit. Ik was dat jaar overgestapt naar een groter advocatenkantoor en kwam daar voor het eerst op het kantoorkerstfeest. Tussen de feestende collega’s met flessen champagne in hun hand, droeg ik vanaf het podium een in Zeepijn opgenomen ‘menugedicht’ voor, met strofes als ‘hartverwarmende apéro Noël als eerlijke eetlustverwekker.’

Ik was toen al heel erg bezig met het zoeken naar een eigen, oorspronkelijk taalgebruik. Ook in mijn vak, intellectueel eigendom; rechtspraak en handboeken blijven nogal eens in abstracties hangen. Op dat punt in mijn leven, en nog steeds trouwens, zocht ik naar literatuur die inspireert om dingen vanuit een niet voor de hand liggende invalshoek te benaderen. Zeepijn is daar een lichtend voorbeeld van.

Want Charlotte Mutsaers schildert met woorden. Ze is een ware woordkunstenaar: in haar taal zit altijd iets beeldends verstopt. Haar woordenschilderingen in Zeepijn zijn, zoals de talloze naalden van een den, virtuoos tot in de kleine details. Hoe schrijf je de dennen, de zee en de vissen? Door ze te worden! Mutsaers literatuur inspireert mij ook bij het juridische schrijven. Zo heb ik Zeepijn gebruikt in een merkenrechtelijk artikel over geurkerstboompjes die op elkaar leken. Details doen ertoe. Ook in het recht.

Zeepijn begint met Charlotte Mutsaers’ zoektocht naar een verjaardagscadeau voor haar man, die vijftig wordt. In een schelpenwinkel in Oostende vindt ze een gele, porseleinen vis die op zijn rug een peper- en zoutstel draagt. Op de zij van die vis zijn een dennentak en twee dennenappels geschilderd. Het wonderlijke voorwerp is eigenlijk niet te koop, maar uiteindelijk doen de eigenaren het haar cadeau. Uit zoet altruïsme belooft ze een antwoord te vinden op de vraag „waarom het dennentakje op deze vis even logisch is als de kerstboom in jullie etalage”. Zeepijn is het resultaat van die ultieme zoektocht.

Je kunt de hoofdstukken als een samenhangend geheel lezen, maar ook als op zichzelf staande essays, verhalen en gedichten. Als een echte spoorzoeker bewandelt Mutsaers hoofd- en zijwegen en dwaalsporen, om al die paden uiteindelijk toch weer bij elkaar te brengen. In het rijk van dennen en zee is Mutsaers de evergreen.

Bij het herlezen heb ik veel meer samenhangende lagen ontdekt. Mutsaers beschrijft in Zeepijn heel treffend dat de drang tot herlezen niet zomaar uit de lucht komt vallen, maar dat het bij waarachtige literatuur pas echt genieten wordt als je de afloop kent. Zeepijn stal opnieuw mijn hart. Dat resulteerde in een tweede herlezing en nog meer plakkertjes.

Het hilarische gedicht ‘Kerstmis Metathesis’ uit Zeepijn is inmiddels uitgegroeid tot familiebezit dat regelmatig wordt voorgelezen. Daarin zingen ‘de hurders en de drie kinongen’ niet Gloria, maar ‘Glario‘!

Een derde herlezing ligt in het verschiet. In de zomerzon, onder een schaduwrijke pijn aan zee, laat ik me dan weer betoveren door deze waarachtige literatuur.”

Delen

Mail de redactie