Brandbrief ambtenaren: klimaatbeleid kabinet is ‘traag en tegenstrijdig’

Ambtenaren die zich publiekelijk uitspreken over overheidsbeleid: dat is een zeldzaamheid. Toch is dat precies wat meer dan 1.500 ambtenaren van een groot aantal overheidsinstanties in minder dan drie dagen tijd gedaan hebben, door het ondertekenen van een brandbrief waarin het kabinet wordt opgeroepen tot het versnellen van het klimaat- en natuurbeleid.

De auteurs van de brief noemen zich „bezorgde ambtenaren” en zijn uiterst kritisch op over de aanpak van klimaatverandering en ecologische crises. „We constateren dat de overheid haar zorgplicht niet waarmaakt”, schrijven ze in de brief, die op 28 juni online verscheen en naast aan het kabinet ook aan de Tweede Kamer is geadresseerd.

De groep ondertekenaars groeit sindsdien explosief: na de eerste dag waren het er circa 800, vrijdagmiddag volgens de auteurs meer dan 1.600. Relatief is hun aantal beperkt: Nederland telt honderdduizenden ambtenaren. Toch is de toon van de brandbrief opvallend uitgesproken. De brief komt ook op een moment dat de verhouding tussen politiek en ambtenarij in de schijnwerpers staat.

Zorgen over politieke bemoeienis

Hoge én lage ambtenaren klagen dat de wensen van de politieke leiding steeds vaker het beleid bepalen. „Ambtenaren moeten hun werk kunnen doen zonder het risico te lopen in het politieke debat te worden getrokken”, schreven vijftig kritische topambtenaren vorig jaar in een interne brief aan het kabinet. Ook de helft van de lagere ambtenaren heeft het afgelopen jaar met morele twijfels over hun werk rondgelopen, zo bleek vorige week uit onderzoek van I&O Research.

De schurende verhouding heeft verschillende oorzaken. Enerzijds heerst onder veel ambtenaren het gevoel dat het beschermen van bewindspersonen vaak belangrijker wordt gevonden dan het uitvoeren van goed beleid. Tegelijkertijd hebben ze soms ook moeite het beleid waaraan ze werken te rijmen met hun eigen politieke opvattingen.

Het met volledige naam ondertekenen ondertekenen van de brief heeft vooralsnog niet geleid tot problemen met leidinggevenden

De initiatiefnemers zien hun brandbrief zelf niet als een politiek statement. „Het is helemaal niet zo dat we politiek willen bedrijven, we willen dat de besluiten die de politiek zelf genomen heeft uitgevoerd worden”, zegt Daniël Koelikamp, een van de opstellers van de brief.

Lees ook: Fossiele subsidies zijn troebel en hardnekkig: steekt Nederland jaarlijks echt 17,3 miljard in vervuilende industrieën?

De ondertekenende ambtenaren roepen het kabinet concreet op het verzet van het kabinet in Brussel tegen de Europese Natuurherstelwet te staken en een einde te maken aan „fossiele subsidies en belastingkortingen”, twee terugkerende actiepunten bij protesten van milieu- en klimaatgroepen.

Koelikamp, zelf ambtenaar voor de provincie Groningen, spreekt echter liever van „een oproep om het beleid nog urgenter uit te voeren” dan van een activistische protestbrief. „Dit is staand beleid. Als er in 2009 bij de G20 afgesproken is om fossiele subsidies uit te bannen en dat is in 2023 nog steeds niet is gebeurd, laat dat zien dat het te traag gaat en dat er tegenstrijdigheid in zit. Wij zeggen alleen: voer je beleid ook met de benodigde urgentie uit.”

De snelle verspreiding en het aantal ondertekenaars heeft hem niettemin verrast. „Het is enorm, veel meer dan wij hadden verwacht. Blijkbaar is het een breed gedeelde zorg”, aldus Koelikamp. Over een moment om de brief aan het kabinet aan te bieden wordt nog nagedacht.

De ondertekenaars werken voor een groot aantal ministeries, gemeenten en provincies, maar ook voor instanties als Rijkswaterstaat, de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) en de Autoriteit Consument & Markt (ACM). En dan heeft hij nog nee verkocht op verzoeken uit de zorg en het onderwijs om ook te mogen tekenen, zegt Koelikamp. „Die vallen officieel niet onder de Ambtenarenwet.”

Anonieme ondertekenaars

Ambtenaren die zich actief tegen het overheidsbeleid verzetten lopen in sommige gevallen risico. Een ambtenaar van de gemeente Den Haag, die daarnaast actief was voor klimaatbeweging Extinction Rebellion nam dit jaar bijvoorbeeld ontslag. Ze was aangesproken door de gemeente, nadat ze zich bij een actie voor het VVD-partijkantoor had vastgetekend en was gearresteerd. Daarna voelde ze zich zo beperkt in haar demonstratierecht dat ze haar baan opzegde, zei ze tegen NRC.

Lees ook dit interview met een ambtenaar die ontslag nam omdat ze niet meer mocht actievoeren voor Extinction Rebellion

Een deel van de brieftekenaars is anoniem, maar de meerderheid staat met volledige naam en werkgever op de website, waar nieuwe ambtenaren zich nog altijd blijven aanmelden. Volgens Koelikamp heeft dat vooralsnog voor niemand tot problemen met hun leidinggevenden geleid. „Van wat ik hoor is de reactie voor het overgrote deel, misschien wel volledig, steun.”

„Dat past ook wel bij de oproep om meer tegenspraak te organiseren”, vervolgt hij. „Een collega van me, ook ambtenaar, zei onlangs: loyaliteit betekent niet dat je altijd je mond moet houden. Dat betekent juist ook discussiëren, gesprek aangaan.”

Zo is het ook verwoord in de brandbrief. „Met het voorrecht als ambtenaar om mee te werken aan beleid komt ook de plicht om daar waar nodig te waarschuwen’’, schrijven de auteurs.

„Het belang daarvan is onderstreept in het Toeslagenschandaal. We waarschuwen nu bij de klimaatcrisisaanpak. We zien dat er wel goed beleid is en dat de wetenschap overduidelijk is, maar dat ondanks de al genomen besluiten de urgente uitvoering daarvan achterblijft.”