Een vliegtuig van KLM dat onderweg was naar Rio de Janeiro is boven Noord-Frankrijk omgekeerd en veilig geland op Schiphol. Dat laat Luchtverkeersleiding Nederland weten aan persbureau ANP. In het vliegtuig was volgens KLM sprake van een ’technisch mankement’, waarop het na veertig minuten in de lucht omkeerde.
De veiligheid van de passagiers niet in gevaar geweest, zegt de woordvoerder van KLM tegen ANP. Het vliegtuig zou boven de Noordzee kerosine hebben laten vallen om daarna de „voorzorgslanding” in te zetten. Passagiers kunnen later op de dag met een ander toestel alsnog naar Rio de Janeiro vliegen.
Het is onduidelijk wat het technische mankement precies inhield. Het voorval komt hoe dan ook op een slecht moment voor Boeing, dat geplaagd door meerdere veiligheidsincidenten in crisissfeer verkeert. In januari schoot een paneel van een Boeing-toestel kort na het opstijgen los, waardoor een gat in de wand van het vliegtuig ontstond. Daardoor viel de cabinedruk weg en moest het vliegtuig terugkeren naar de luchthaven van vertrek.
Later zijn verschillende Boeing-toestellen geïnspecteerd op mogelijke tekortkomingen, die werden gevonden: de Amerikaanse luchtvaartmaatschappij United Airlines stelde losse bouten en andere „installatieproblemen” vast. In maart stapte de top van de multinational op.
Lees ook
Hoogste bazen van Boeing weg na zoveelste tegenslag en dodelijke ongevallen: ‘nederigheid en complete openheid’ nodig
Als de Georgische regering verschillende ondemocratische wetten niet terugdraait, komt de toetreding van dat land tot de EU feitelijk stil te staan. Dat stelt het Europees Parlement in een motie die het woensdag heeft aangenomen.
Georgië is sinds december 2023 kandidaat-lid van de EU. In 2020 was dat lidmaatschap nog een van de verkiezingsbeloften van regeringspartij Georgische Droom, maar inmiddels waait er een autoritaire wind door het land.
Dit voorjaar nam het Georgische parlement een omstreden wet aan, die ngo’s en media met financiering uit het buitenland bestempelt als ‘buitenlands agent’. De wet wordt door tegenstanders ook wel de „Russische wet” genoemd, naar een vergelijkbare wet die in dat land sinds 2012 van kracht is.
Opgeschort
Door de „autoritaire agenda” van Georgische Droom is de Europese integratie van het land nu „effectief opgeschort”, schrijven de Europarlementariërs. Zolang „wetten die de media, het maatschappelijk middenveld en de lhbti-gemeenschap onderdrukken” niet worden teruggedraaid, kan er volgens het parlement geen voortgang worden geboekt in de betrekkingen tussen Georgië en de EU.
Het parlement eist dat alle EU-financiering aan de Georgische regering, zo’n 121 miljoen euro, wordt bevroren tot de „ondemocratische wetten” zijn ingetrokken. Ook wil het parlement dat er een diepgravend onderzoek komt naar het politiegeweld bij demonstraties tegen de „Russische wet” in het voorjaar van 2024.
Lees ook
De bevolking van Georgië wil aansluiten bij Europa, maar de regering gooit roet in het eten
„Blij dat jullie allemaal zijn bijgepraat nu!”, zegt John Jumper lachend. Hij draait zijn telefoon naar zijn laptopscherm, waar zijn collega’s in een videovergadering te zien zijn. Enkelen zitten thuis, en er is ook een groep bijeen in een vergaderzaal. Daar zijn ze opgesprongen om elkaar te omhelzen en te feliciteren, terwijl Hans Ellegren, secretaris-generaal van de Koninklijke Zweedse Academie van Wetenschappen, nog bezig is met de aankondiging dat Jumper, hun baas, dit jaar de Nobelprijs voor Scheikunde heeft gewonnen.
John Jumper (39) en Demis Hassabis (48) van het aan Google gelieerde DeepMind krijgen samen de helft van de prijs voor AlphaFold2, een computermodel dat de vorm van eiwitstructuren kan voorspellen. De andere helft gaat naar David Baker (62), voor het maken van nieuwe eiwitstructuren. Dankzij hun werk is er een revolutie aanstaande in tal van industrieën, waaronder de medicijnontwikkeling, voedselproductie, recycling en gewasbescherming.
Kralenketting
Die grote invloed op zoveel gebieden wordt verwacht omdat eiwitten essentieel zijn voor vrijwel alle biologische processen in levende organismen. In het menselijk lichaam verteren ze onder meer voedsel, zorgen ze voor celgroei, reguleren ze de bloedsuikerspiegel en zijn ze actief in het immuunsysteem. Nu te achterhalen is hoe eiwitten eruitzien, is beter te begrijpen hoe ze werken. En is hun werking te sturen.
John Jumper op het kantoor van DeepMind UK in Londen.Foto Toby Melville/Reuters
Eiwitten bestaan uit ketens van aminozuren, die zich automatisch op een unieke manier opvouwen, in een kluwen van helixen, krullen en plattere stukken – als een kralenketting, die steeds op dezelfde manier in de knoop raakt. De volgorde van de aminozuren – de kralen – is tamelijk eenvoudig te achterhalen, maar welke vorm de knoop precies aanneemt niet. Terwijl de functie van een eiwit afhangt van hoe hij is opgevouwen.
Beter begrip van eiwitten is zó gewild, dat al twee keer eerder een Nobelprijs naar eiwitonderzoek ging: in 1962 werd de uitvinding van kristallografie beloond, de tot nu toe beste manier om de 3D-structuur van een eiwit in beeld te krijgen. Daarvoor moet eerst een kristal gemaakt worden van een eiwit, dat vervolgens met röntgenstralen wordt doorgelicht. In 1972 volgde een Nobelprijs voor het inzicht dat een eiwit zich steeds op dezelfde manier opvouwt, en dat deze vorm afhangt van de volgorde van de aminozuren.
Wetenschappers dachten nu wel achter het geheim te zijn: wie de aminozuur-volgorde weet, kan ook de vorm voorspellen. Maar zo eenvoudig bleek het niet, het zogenoemde prediction problem werd de grootste uitdaging in de biochemie. In 1994 werd een tweejaarlijkse eiwitvoorspel-competitie in het leven geroepen om de ontwikkeling voort te stuwen. Jarenlang bleef de accuraatheid van de voorspellingen hangen op 40 procent. Tot Demis Hassabis deelnam in 2018: zijn model AlphaFold was 60 procent accuraat – een doorbraak. De laatste horde werd genomen toen John Jumper zich aansloot bij Hassabis: AlphaFold2 kon in 2020 eiwitstructuren met 90 procent accuraatheid voorspellen.
Demis Hassabis, ceo van DeepMind Technologies, poseert op zijn kantoor in Londen nadat bekend is geworden dat hij de Nobelprijs voor Scheikunde heeft gewonnen.Foto AP Photo/Alastair Grant
Werkelijkheid
Aan de basis van AlphaFold2 ligt een database van 200.000 bekende eiwitstructuren die eerder met kristallografie zijn bepaald. AlphaFold2 vergelijkt een aminozuurketen waarvan de vorm nog niet bekend is allereerst met aminozuren van eiwitten in die database. Ook verkent het welke interacties de verschillende aminozuren met elkaar aangaan; positief en negatief geladen aminozuren interacteren met elkaar, sommige zijn hydrofoob, andere hydrofiel, et cetera. Dan komt het model met een idee hoe stukjes van de aminozuurketen zich in de ruimte tot elkaar kunnen verhouden. Het proces van plaatsbepaling in de ruimte herhaalt zich een aantal keer, en dan komt er een structuur uit rollen. AlphaFold2 vertelt er meteen bij hoe waarschijnlijk het is dat de gepresenteerde structuur vergelijkbaar is met de werkelijkheid.
In het wetenschappelijke tijdschrift Science werd dit proces in 2020 vergeleken met het maken van een puzzel: eerst worden de stukjes aaneen gelegd tot kleine groepjes – in dit geval dus clusters met aminozuren – en dan wordt gekeken naar manieren om die kleine groepjes tot een groter geheel te smeden.
David Baker poseert op slippers voor zijn huis in Seattle, nadat bekend is geworden dat hij de Nobelprijs heeft gewonnen.Foto Lindsey Wasson/AP Photo
Rosetta
De vinding waar David Baker de Nobelprijs voor krijgt, is van jaren eerder. Baker – die in 1998 ook deelnam aan de eiwitvoorspel-competitie – had ook een model, genaamd Rosetta. Ook daarvan was oorspronkelijk het doel eiwitstructuren te voorspellen, maar hij had een slimme gedachte: kon Rosetta ook suggesties doen voor de aminozuurvolgorde als het gevoed werd met een eiwitstructuur? Hij hoopte dat zo misschien wel eiwitten met totaal nieuwe functies konden ontstaan.
In 2003 lukte dat voor het eerst. Het eiwit kon niks, maar dat het helemaal nieuw was en niet in de natuur voorkwam, was spectaculair. Baker publiceerde sindsdien regelmatig over nieuwe eiwitten met gerichte functies, zoals het op gang brengen van specifieke chemische reacties.
Baker en DeepMind hebben allebei hun achterliggende code publiek beschikbaar gemaakt. Het bleek een goudmijn voor onderzoekers en bedrijven. Voorheen kostte het maanden tijd – en veel geld – om met kristallografie een eiwitstructuur te bepalen. Nu kan dat in minuten. Ook het ontwerpen van eiwitten met gewenste eigenschappen is in een stroomversnelling gekomen.
Commercieel bedrijf
„Dat deze vondsten nu al deze erkenning krijgen, is geweldig”, zegt Stef van Grieken. Hij is mede-oprichter van Cradle, een bedrijf dat een platform ontwikkelt waarmee wetenschappers en bio-engineers op een toegankelijke manier nieuwe eiwitten kunnen ontwerpen en optimaliseren. „Het is nog vroeg, concrete producten zijn er nog niet veel, omdat onderzoek en ontwikkeling voor bijvoorbeeld nieuwe medicijnen en voedingsmiddelen alsnog jaren duurt. Het gaat hiermee wel zoveel sneller, en is zoveel goedkoper, dat ik echt denk dat het voor een revolutie gaat zorgen.”
Het is voor het eerst dat mensen van een commercieel bedrijf – DeepMind is van Google – de Nobelprijs voor Scheikunde winnen. Dat is opvallend, vindt ook Van Grieken – zelf ex-werknemer van Google – maar niet verrassend nu zoveel nieuwe ontwikkelingen in de scheikunde computationeel van aard zijn. „Aan universiteiten zijn de middelen nu eenmaal beperkt, Google heeft oneindige rekenkracht. Waar menselijke creativiteit en AI elkaar raken, kan AI veel impact hebben en dat is in de wetenschap bij uitstek het geval.”
Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Judith Uitermark noemt het verzoek van PVV-Kamerlid Marco Deen om aan te sturen op het ontslag van burgemeester Femke Halsema van Amsterdam „ongepast”. Dat zei de minister tegen de pers na het debat over de begroting van haar ministerie.
Kamerlid Deen greep het begrotingsdebat aan om de minister te verzoeken „onmiddellijk gebruik te maken van haar recht om een verzoek tot ontslag van deze burgemeester in te dienen”. Dit verzoek volgde op tweets van PVV-leider Geert Wilders waarin hij zei dat Halsema „toestaat dat antisemitische [sic] tuig mag demonstreren” en „het land uit” moet.
Pro-Palestijnse demonstratie
Afgelopen maandag was er op de Dam in Amsterdam een herdenking van de terreuraanval van Hamas op Israël een jaar geleden. Burgemeester Halsema stond toe dat er in de buurt van die manifestatie een pro-Palestijnse tegendemonstratie plaatsvond. Tegendemonstraties moeten volgens de wet binnen zicht- en gehoorafstand van de oorspronkelijke betoging kunnen plaatsvinden. „Zo lang het vreedzaam gebeurt”, aldus Halsema. Dat mislukte. De herdenking werd korte tijd verstoord door tegendemonstranten. Uiteindelijk zijn er meer dan driehonderd pro-Palestijnse demonstranten aangehouden, de meesten omdat ze geen gehoor gaven aan de oproep van de burgemeester om de tegendemonstratie te ontbinden.
Uitermark reageert direct
„Er is geen haar op mijn hoofd die eraan denkt om haar ontslag nu voor te dragen bij de koning”, aldus Uitermark. De minister koos ervoor om direct na het debat de pers hierover te woord te staan, in plaats van haar reactie te bewaren voor morgen. Dan is het tweede deel van het debat en is het de beurt aan de minister om te reageren op de inbreng van de Kamerleden.
Volgens Uitermark moeten burgemeesters moeilijke beslissingen nemen en verdienen ze om die reden „onze steun”. Burgemeester Halsema zal „als doorgewinterde politica” een „zorgvuldig besluit” hebben genomen. Bovendien is het aan de „lokale politiek” om de beslissingen van burgemeesters in eerste instantie te beoordelen, aldus Uitermark. Die lokale politiek maakte het Halsema niet moeilijk tijdens het debat dat woensdag plaatsvond in de Amsterdamse gemeenteraad over de demonstraties van afgelopen 7 oktober.
Lees ook
Burgemeester Halsema: ‘Het verwijt van het faciliteren van antisemitisme laat ik mij niet meer aanleunen’
