Beginnen met één sigaretje, daarna elke dag een ‘nicokick’: jongeren blijven sigaretten en vapes roken

De liefhebber van lange plakken kroepoek had in Nederland decennialang niets te klagen. Toko’s en Chinees-Indische specialiteitenrestaurants bakten ze vers in eigen keuken; in supermarkten lagen de voorverpakte plakken in het schap met een zelfde vanzelfsprekendheid als kroketten in het vriesvak. Lange kroepoek, kan je wel zeggen, was in overvloed beschikbaar.

Maar afgelopen zomer raakte het schap leeg, en vervolgens kwam er een ander product te liggen. De lange kroepoek was gewist alsof-ie nooit had bestaan en nooit meer zóú bestaan. Alle andere kroepoekvarianten lagen er nog wel – de chipjes, de gekruide, de vegaversie van cassave.

Het gebeurde plotseling en resoluut. Of het nu Unilever-merk Conimex betrof of de huismerken van Albert Heijn, Plus en Jumbo: ineens waren hun lange kroepoekplakken weg. Waarbij een Jumbo-woordvoerder tevreden opmerkte dat hún plakken nog „relatief lang beschikbaar” waren.

Liniaallengte

Wat is er aan de hand? Is de mondiale kroepoekmarkt verstoord, met de lange plak als onschuldig slachtoffer? Of speelt er iets anders?

Krupuk is een Aziatische uitvinding van zeker zo’n duizend jaar oud, maar het waren de Nederlanders die er plakken met liniaallengte van maakten. Vaststaat ook dat Nederlanders de kroepoek vanaf de negentiende eeuw uit Indië mee terugbrachten. In sommige landen heeft de snack de vorm van een forse cracker, maar nergens is kroepoek zo lang als in Nederland.

De productie ervan begint met een Indonesische garnalenboer, die de witte garnaal met een net uit de Javazee ophaalt of met een grote mand uit een vijver schept. Op een goede dag gaat het al gauw om zo’n vijf kilo. In Indonesië zijn hiervoor tal van ‘boerderijen’, met vijvers soms zo groot als voetbalvelden. Van de wereldproductie van witte garnalen komt 12 procent uit Indonesië. Gevangen garnalen worden in emmers gemengd met onder meer tapiocabloem, zonnebloemolie, suiker en zout. Dit dikke deeg wordt uitgerold tot dunne vellen: het halffabrikaat.

Die fragiele, rechthoekige vellen worden in Nederland onder meer geïmporteerd door Polak en Co., een Rotterdamse handelsonderneming, die ze verkoopt aan toko’s en restaurants. Daar, of op een ander tussenstation, worden ze afgebakken.

Grote machines

Is de lange kroepoek verdwenen door een verstoring in de aanleverroute? Dat fenomeen raakte de afgelopen jaren meer wereldmarkten en voedde de hang naar ‘strategische autonomie’, een eigen invulling van toelevering en productie.

Een vertegenwoordiger van Polak en Co. weet van niets. Het importeert en verkoopt het vertrouwde halffabrikaat nog altijd. Ook de importeurs van het Zoetermeerse Tiga Rasa hebben nergens last van; ze verkopen aan restaurants en toko’s – daar zijn de lange plakken nog wél te koop.

Een medewerker van plaatsgenoot Udang Mas, dat „een autoriteit wil zijn in de wereld van Aziatische kroepoek”, weet evenmin waar de lange plakken in de supermarkt zijn gebleven. „Zulke hoeveelheden lange plakken, die kúnnen wij niet eens bakken.” Daar zijn grote machines voor nodig. En er is, zegt hij, maar één bedrijf in Nederland dat dit kan.

Dat bedrijf blijkt een wereldmacht in de zoutjeswereld. Intersnack in Doetinchem, dochter van een Duits concern met 2,5 miljard euro omzet, levert naar eigen zeggen producten die uiteenlopen van „hartige snacks en knapperige popcorn tot voedzame noten en smeuïge, pindakaas”. Het bakte de lange plakken kroepoek voor Conimex, én voor alle Nederlandse huismerken.

Niettemin: bakte. Verleden tijd. Want Intersnack, zeggen woordvoerders van supermarkten, is ermee gestopt en gaat de productie niet opnieuw opstarten. Dat komt, aldus Albert Heijn en Jumbo, door de breekbaarheid: de lange plakken breken gemakkelijk, té gemakkelijk. Een aanzienlijk deel van de productie zou de supermarktschappen daardoor nooit gehaald hebben. De lange kroepoekplak, zegt de Jumbo-woordvoerder, „is een heel kwetsbaar product”.

Mysterie

Maar was die breekbaarheid niet juist een pre? De goede lange plak is immers bros én breekbaar. Dat maakt zo’n plak (133 calorieën, net zoveel als een ons rijst) simpel te proportioneren, handig om te delen en makkelijk te verbrokkelen boven de gadogado. Juist als breken stugger ging, moest je opletten: vaak had de plak te lang in de kast gelegen.

En was breekbaarheid de voorbije decennia dan géén issue? Supermarkten verkopen bovendien ook andere breekbare producten, zoals Indiase papadums en zakken chips? Goede vragen, vindt de woordvoerder van Albert Heijn. Maar hij beantwoordt ze niet.

Ook Intersnack weigert het mysterie definitief op te helderen. Op voicemail zegt een medewerker dat Intersnack „niet degene is die hierover informatie kan verstrekken”. Op vervolgvragen per e-mail laat het bedrijf weten dat na „interne navraag” is besloten niet op vragen in te gaan.

Delen

Mail de redactie

Tycho (16) ruikt aan zijn handen. Drie uur geleden heeft hij een sigaret gerookt, nu zit hij te vapen op zijn fatbike, schuilend voor een regenbui onder een afdak voor zijn school in Alkmaar. „Roken stinkt. Dat blijf je ruiken.” Toch doet hij het al sinds zijn twaalfde. Het begon ooit met één sigaret, nu wil hij elke dag „die nicokick”. Al haalt hij die tegenwoordig liever uit een vape [een elektronische sigaret]. „Dat is nu trending. Het stinkt niet, je rookt nog steeds, maar dan met een lekker smaakje. Het smerige is ervan afgehaald.”

Vroeger dacht hij: roken is zo vies, dat ga ik nooit doen. „ Maar als je het een keer hebt geprobeerd, dan blijkt het helemaal niet zo erg.” Tijdens school wordt vaak „in groepjes” gerookt, net buiten het schoolplein. Op deze druilerige dag is het daar leeg. Wie daar vaak staan? „Meestal de stoere jongens.” In zijn vriendengroep rookt niet iedereen, maar sommigen bietsen weleens. „Dan zegt iemand: geef me één pof. De volgende keer nemen ze er drie. En dan steeds meer, tot ze zelf ook roken.

De dalende trend in het aantal jongeren dat rookt, stagneert – zo blijkt uit cijfers van het Trimbos-instituut en het RIVM. Waar het aantal rokende scholieren (leeftijd twaalf tot zestien jaar oud) van 2003 tot 2017 omlaagging – in 2003 had 44 procent van de jongeren ooit gerookt, in 2017 nog maar 17 procent – blijft dat aantal sindsdien redelijk gelijk. In 2023 had 16 procent van de jongeren ooit een sigaret gerookt. Er wordt tweejaarlijks gemeten, de volgende keer in 2025.

De stagnatie is volgens een woordvoerder van Rookvrije Generatie, een initiatief van de Hartstichting, KWF Kankerbestrijding en het Longfonds, te wijten aan de invloed die de tabaksindustrie nog altijd heeft. „In de jaren vijftig heeft de industrie een beeld neergezet van roken als cool en sexy, dat zie je nog steeds terug in de media. Bruno Mars die een sigaret opsteekt tijdens het ontvangen van een Grammy Award, Lady Gaga die in een videoclip achter de piano zit met een sigaret: hoezo gebeurt dat, als we weten dat die beelden de kans vergroten dat jongeren gaan roken?”

Jonkies

Ook de populariteit van de e-sigaret speelt een grote rol, volgens Esther Croes, onderzoeker van het Trimbos-instituut. „Roken is vies, dat vindt iedereen die het voor het eerst doet, en je moet ervan hoesten. Maar in vapes zitten nicotinezouten die zacht voelen in de keel. Zo krijgen jongeren gemaskeerd door zoete smaakjes – mojito, suikerspin, baklava – en promoties van influencers enorme hoeveelheden nicotine binnen.”

De overstap naar sigaretten met tabak is vervolgens snel gemaakt, zegt Croes. „We horen ook dat de jonkies op het schoolplein vapen, maar dat in de bovenbouw niet meer stoer vinden. Dan gaan ze roken, wat in hun ogen nu weer een positiefs imago heeft gekregen.” Zo vormen e-sigaretten volgens haar een „enorme tegenkracht” voor campagnes die jongeren van roken moeten weerhouden.

Uit een deze week gepubliceerd onderzoek van het volksgezondheidsinstituut RIVM, in opdracht van Rookvrije Generatie, blijkt dat minstens 672.000 Nederlanders aan een chronische ziekte lijden als gevolg van roken. Ze hebben bijvoorbeeld kanker, hart- en vaatziekten of de longziekte COPD. Dat is voor het eerst becijferd, wat opvallend is te noemen, aangezien gezondheidsschade door roken al decennialang wordt onderzocht. Het RIVM berekent bijvoorbeeld jaarlijks het aantal sterfgevallen (19.000 tot 20.000 per jaar) en de totale ziektelast (8 procent van de ziekte in Nederland is te wijten aan roken), maar dit cijfer ontbrak vooralsnog. „Dat roken een groot gezondheidsrisico was, wisten we al, maar nu weten we ook hoevéél mensen er blijvend ziek van worden”, zegt onderzoeker bij het RIVM Henk Hilderink.

Snapchat

Tycho maalt er niet om. „Ik ben zestien, daar denk ik nog niet over na.” Een vriend van hem, die toevallig langsfietst en die door Tycho erbij wordt geroepen, zegt: „Die cijfers doen echt niks met me. Je kan ook kanker krijgen als je niet rookt of vapet, en er zijn ook mensen die het helemaal niet krijgen.” De veertienjarige jongen wil niet met zijn naam in de krant. „Dat vind ik veel te spannend, mevrouw.” Hij rookt vapes. „Die haal ik via Snapchat bij een dealer. Van mijn zakgeld of van verjaardagsgeld.”

Vapes zijn makkelijker te krijgen én goedkoper dan sigaretten, zegt ook Tycho. Voor sigaretten heb je „echt een achttienjarige nodig”, voor vapes alleen „kleine kinderen”. „Van die dertienjarigen die dat dan regelen. Die zeggen: ey, als je vape wil, moet je bij mij kopen.”

Op Snapchat kun je soms een slof krijgen voor 28 euro

Een groepje zestienjarige vrienden in een parkeergarage verderop kent ook wel iemand die sigaretten verkoopt „met korting”. „Geen idee waar-ie het vandaan haalt, maar je betaalt maar 7,50 per pakje en op Snapchat kun je soms een slof krijgen voor 28 euro”, zegt de jongen die door de groep als dé roker wordt aangewezen – al is hij het daar zelf niet mee eens. „Ik rook alleen op feestjes. Als andere mensen roken, doe ik mee.” „Bro, wat zeg jij”, roept een van zijn vrienden. „Jij bent altijd degene die begint!” Ook zij willen niet met (voor)namen in de krant. „Als onze ouders die namen bij elkaar zien, weten ze meteen dat het over ons gaat.”

Vapen vinden ze kinderachtig, want „het ziet er zo triest uit”, zegt een meisje uit de groep. Zelf heeft ze een jaartje gerookt, maar ze is gestopt omdat haar vriendje het vies vindt. „En ook wel omdat je er kanker van krijgt. Als ik rookte dacht ik soms opeens: what the fuck, ik moet eigenlijk echt stoppen.” Als ‘de roker’ van de groep hoort hoeveel mensen chronisch ziek worden van roken of erdoor overlijden, denkt hij even na. „Dan denk je wel: ik wil stoppen.”

Kratje

Daar heeft de achttienjarige Tara geen last van. Ze zit in dezelfde parkeergarage een sigaretje te roken op een omgekeerd kratje bij de kelderdeur van het restaurant waar ze werkt. „Je kunt overal ziek van worden, ook van een plakje kaas.” Ze rookt sinds haar dertiende, meestal zo’n acht stuks op een dag, maar als ze op het terras zit, kan het „uit de hand lopen” tot een pakje. Allebei haar ouders roken ook, ze kreeg het van jongs af aan mee. Ze was de eerste van haar vrienden die rookte. „Daarna ging de rest het ook doen.”

Ook Tara betaalt niet de reguliere prijs voor een pakje sigaretten, ze heeft een goedkoper alternatief. „Mijn vriend en ik kopen sloffen van mensen die ze uit Luxemburg of Duitsland halen.” Ze heeft het idee dat nu meer mensen beginnen met roken dan toen zij begon. „Het is normaal geworden of zo. Iedereen rookt, ook mensen bij wie het helemaal niet past. Gewoon om stoer te doen.”

Een meisje stopte met roken omdat haar vriendje het vies vindt. ‘En ook wel omdat je er kanker van krijgt’

Maar met stoer doen, heeft het niets te maken, zegt Damien Joha (18). Hij leunt tegen de etalage van de Albert Heijn waar hij werkt, met een sigaret in zijn hand. Hij heeft pauze. „Het is niet zo dat ik roken cool vind. Het is gewoon, het gevoel van een sigaret in je hand, dat je iets te doen hebt tijdens het praten… Een houding.” Het ziet er tenminste niet zo dom uit als vapen, zegt hij. „Het aansteken van een sigaret hoort gewoon bij roken.”

Oké, zegt Damien terwijl hij een paars apparaat uit z’n zak haalt, toevallig heb ik nu wel een vape bij me. „Maar die is om uit te delen aan vrienden die niks hebben. Ik wil ze geen sigaretten geven, dat is veel duurder.” Een vape kost zo’n 15 euro, een pakje sigaretten gemiddeld 11,10 euro, maar daar doe je minder lang mee. Gelukkig komt Damien vaak in Duitsland, omdat zijn vriendin dicht bij de grens woont. „Als ik daar ben, koop ik meteen zo’n pakje van veertig sigaretten.” Zijn dealer, bij wie hij eerst nog pakjes kon krijgen voor 1,50 euro, is verhuisd en is nu een autozaak begonnen in Spanje.

Ook op hem maakt de gezondheidsschade weinig indruk. „Ja, lullig, die zwarte longen. Maar ik blijf gewoon veel in beweging. Ziek worden kan altijd gebeuren.”

Delen

Mail de redactie

Eerst bellen de misdadigers op, vrijwel altijd naar ouderen, en dit is ruwweg hun riedel: ‘Goedendag, u spreekt met de politie, er zijn inbrekers gearresteerd in uw buurt, ze zijn lid van een grotere bende die nog altijd actief is. En het geval wil: de verdachten droegen uw adres bij zich. De politie neemt graag het zekere voor het onzekere, wilt u zo goed zijn al uw kostbaarheden te verzamelen? Wij sturen zo snel mogelijk iemand bij u langs om ze op te halen. Bergen wij ze veilig op.’

En klaar bij hun deur staan ze, de zich een hoedje geschrokken ouderen. Alleen al in de laatste weken gaf een 68-jarige Zwollenaar op zijn drempel 2.500 euro af en een man van 81 uit Apeldoorn een euro of 8.000. Een ouder echtpaar uit Surhuisterveen stond behalve contanten sieraden af en in Molenschot, bij Breda, opende een dankbare vrouw van 86 de deur waarna ze haar juwelen overhandigde.

Ik baal er flink van maar zelfs een familielid van mij trapte er laatst in. Mijn oudtante van negentig

Het aantal geregistreerde incidenten dit jaar bedroeg eind augustus ongeveer 3.400, ruim zes keer zo veel als het totaal van vorig jaar. De meldingen komen overal vandaan, al spanden Oost-Nederland, de regio-Den Haag en Oost-Brabant de laatste weken de kroon.

De politie, de echte, slaat alarm. Ze plaatst matrixborden langs autowegen („Let op! Nepagent actief!”), meet de kwestie groot uit op de homepage van politie.nl en post berichten op LinkedIn, zoals vorige week een brigadier in Utrecht-Centrum, Peter Brons: „Echte agenten vragen nooit om geld, bankpassen en sieraden”, schreef hij. „Wees extra waakzaam als je ouderen in je omgeving hebt.”

Respect

Waarom zijn juist ouderen het mikpunt van dit bedrog?

Simpelste reden, zegt beleidsadviseur veiligheid Alex van Scherpenzeel van ouderenbond ANBO-PCOB, is dat die overdag vaak thuis zijn. „En ze wonen ook vaak alleen.” „Bovendien,” zegt hij, „ouderen hebben van oudsher meer respect voor de politie. Ze zijn gezagsgetrouwer.” Peter Brons, de agent van het LinkedInbericht, zelf 35 jaar oud, herkent dat. In zijn Utrechtse werkgebied is hij voortdurend onder de mensen en ouderen, zegt hij, bejegenen je anders. „Ze doen vriendelijker, bescheidener ook. Ze lijken soms bijna bezwaard om ons iets te vragen. Nou, vergeet dat maar bij jongere mensen.” Vroeger stond de wijkagent in hoog aanzien, zegt Brons: „Je paste wel op voor die agent, vertellen ouderen. Anders zwaaide er wat.”

Wat ook meespeelt, zegt Paul van Lange, hoogleraar sociale psychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en onderzoeker van het fenomeen ‘vertrouwen’, is dat veel ouderen zelf geregeld spontaan hulp ontvangen, ook van vreemden. Van Lange ziet het vaak: „Iemand die éven een oudere de weg over helpt, éven die boodschappentas draagt. Zo’n concrete, fijne ervaring schept vertrouwen en is veel bepalender voor iemands gevoel en gedrag dan, zeg, het abstracte gegeven dat ‘de maatschappij steeds individualistischer wordt’.”

Hack

In werkelijkheid komt de politie, zoals brigadier Brons al schreef, natuurlijk nóóit aan de deur om juwelen en euro’s op te halen. Maar ja, eerst komt dat onrustbarende telefoontje en vaak stelt de misdadiger aan de andere kant van de lijn zich voor als een bestaande agent uit de omgeving.

Dus mocht een beoogd slachtoffer uit argwaan een naam checken: die van wijkagenten staan vaak open en bloot op politiewebsites. „Dat doen we juist om de afstand met de burger te verkleinen”, zegt woordvoerder van de landelijke politie Suzanne van de Graaf. Ook die poging tot nabijheid wordt door criminelen misbruikt. En de hack van contactgegevens van politieagenten vorige week is met het oog op de werkwijze van nepagenten „zorgwekkend”, zegt Van de Graaf.

Na het telefoontje wordt het slachtoffer amper tijd gegund. Een minuut of tien later, dan staat de nepagent al voor de deur. „Het verhaal van de crimineel rammelt natuurlijk”, zegt woordvoerder Van de Graaf, „maar tijd om te twijfelen, is er nauwelijks.”

Ouderen verzwijgen liever dat ze werden opgelicht, bang voor die ene vraag: hoe dóm kun je zijn?

„Joh,” zegt Van de Graaf en ze zucht, „ik baal er flink van, maar zelfs een familielid van mij trapte er laatst in. Mijn oudtante van negentig.” Bij haar belden ze niet op, vertelt ze, er stond meteen een nepagent voor de deur. Of ze wegens de vele inbraken in de wijk even wilde laten zien waar haar sieraden lagen. Of ze die wel netjes had opgeborgen. „Dát is aardig,” zei de oudtante, „wát een service.” En ze leidde de man naar haar slaapkamer. Toen ging haar telefoon in de woonkamer. Crimineel twee aan de lijn. Die hield de vrouw aan de praat, terwijl crimineel één zijn slag sloeg.

„Als je zo’n verhaal hoort of leest”, zegt hoogleraar Paul van Lange, „dan denk je: daar trap je toch niet in? Maar anderen hebben makkelijk praten. Voor hen is het verhaal een abstractie. Voor het slachtoffer niet.” Het slachtoffer stond namelijk oog in oog met meneer de nepagent. „En oogcontact”, zegt Van Lange, „dat associëren mensen vaak met vertrouwen. Met naar elkaar luisteren, elkaar helpen, al dat soort sociale vaardigheden. Je gaat dan héél snel mee in iemands verhaal.”

Nepkleding

De nepagent aan de deur draagt bovendien vaak een politiepolo – een online op de kop getikt nepexemplaar dat nauwelijks is te onderscheiden van echt, zoals ook nepvoetbalshirts en nepmerkkleding het oog bedriegen. Zo’n politieshirt wekt vertrouwen. Peter Brons weet het maar al te goed. Oké, hij loopt nooit alleen in een politiepolootje – dat doen agenten helemaal niet, die lopen in volledig uniform of volledig in burger – maar voor het idee: mensen bekijken hem totaal anders als hij in vrijetijdskleding loopt, vertelt hij beeldend en met Utrechtse tongval. „Sommigen lopen denk ik zelfs met een boog om me heen, hahaha. Mijn haar is kortgeschoren en ik heb een tattoo sleeve op één arm. En ik loop graag in sportkleding. Als ik dan na mijn nachtdienst ’s ochtends mijn hond uitlaat – ik heb een old English bulldog, dat is een grote hond, zo’n atletische – dan zie ik de mensen kijken zo van: wat doet die tokkie hier, moet hij niet werken dan? En als ik werk en mijn uniform draag, bij het station van Utrecht bijvoorbeeld, dan komt de ene na de andere persoon naar mij en m’n collega’s toe. ‘Meneer, waar is het busstation? Meneer, ik moet naar de Dom, welke kant moet ik op? Vaak komen we nauwelijks weg daar. We lijken wel de VVV.’”

Sommige ouderen doorzien het bedrog. Ze gooien de deur dicht en bellen 112. Precies goed, zegt Peter Brons. „Dan kunnen wij razendsnel die kant op en hebben we nog pakkans.” Idealer nog is om te bellen direct na het bedrieglijke telefoontje. Dan kan de echte politie de nepsmeris misschien zelfs opwachten.

Sisser

In de eerste acht maanden van dit jaar hield de politie 176 verdachten aan. Vaker wint de oplichter. Ouderen staan hun geld, pinpas en sieraden keurig af. Daarna daalt het besef in. En met het besef de schrik: o nee wat heb ik gedaan? De oudtante van politiewoordvoerder Van de Graaf zei de eerste dagen nog dat ze blij was dat ze haar niets hadden aangedaan, dat het gelukkig met een sisser was afgelopen. Toen kwam de dreun. „Ze is in de war en is eigenlijk het liefst de hele dag thuis. Ze voelt zich onveilig.”

Veel slachtoffers schamen zich. Soms doen ze daarom geen aangifte, terwijl de politie het doen van aangifte juist toejuicht. Ouderen vertellen het verhaal ook lang niet aan iedereen in hun omgeving, bang dat die ene vraag ze voor de voeten wordt geworpen: hoe dóm kun je zijn? Tja, leg dat maar eens uit. Leg maar eens uit dat, toen die bel ging en je opendeed en in de vriendelijke ogen keek van die behulpzame, attente politieagent (‘Was iedereen maar zo attent!’), dat het toen helemaal niet leek te gaan om slimheid of domheid.

Knap mens die de deur dichtsmijt.

Delen

Mail de redactie