Op het eerste gezicht is De minder bekende broer van Jack, de roman waarmee Barbara Trapido (1942) in 1982 debuteerde, een klassieke Bildungsroman. Aan het begin van het boek is verteller Katherine Browne jong, bleu en onervaren. Ze is opgegroeid in een saaie voorstad van London, enig kind van een keurige, burgerlijke weduwe die denkt dat gipsen eenden het toppunt van smaakvolle interieurdecoratie zijn en vooral hoopt dat haar dochter een nette jongeman zal trouwen, liefst met strakke zijscheiding in het haar. Dat Katherine filosofie gaat studeren in het swingende Londen van de jaren zestig baart haar dan ook enige zorgen: dáár ontmoet je natuurlijk nooit een suitable boy.
Maar het wordt nog veel erger want Katherine wordt verliefd op het chaotische bohemiengezin van haar filosofieprofessor, de kleurrijke, iconoclastische en – tot afschuw van haar racistische moeder – Joodse Jacob, ‘Jake’, Goldman.
De Goldmans zijn in alles het tegenovergestelde van Katherine’s moeder. Met z’n achten wonen ze in een groot huis op het Engelse platteland, vol boeken, kranten, muziek, kapotte stoelen en modderige kaplaarzen. Het huis is een bende, „afschrikwekkend smerig”; Katherine voelt zich er direct thuis. Met volle overtuiging schaart ze zich achter „de filosofie van het vuil” die de Goldmans aanhangen. (De lezer doet dat ook: zo aanstekelijk wordt het rommelige, levendige huis van de familie geschetst dat ik meteen besloot om nooit meer op te ruimen. Dat is de kracht van literatuur!) Jane Goldman, die zich aan het begin van het boek even terugtrekt in de slaapkamer om baby nummer zes te baren, is een openbaring voor Katherine. Jane heeft zich van haar rijke, aristocratische familie vervreemdt door met een arme Jood te trouwen, ternauwernood uit nazi-Duitsland ontsnapt, en geeft, in tegenstelling tot Katherine’s moeder, niks om geld of uiterlijk vertoon.
Zenuwachtig genie
Katherine krijgt verkering met de oudste Goldmanzoon Roger, een beeldschoon, zenuwachtig genie, die haar na een paar maanden vrij bruut aan de kant zet. Daarop vlucht ze, gebroken hart onder de arm, naar Rome om Engelse les te geven aan de Romeinen. Ondanks een aantal zeer vormende ervaringen hier zakt dit deel van de roman een beetje in en wordt het duidelijk dat waar het eigenlijk om gaat in De minder bekende broer van Jack niet per se Katherine’s ‘Bildung’ is, maar de familie Goldman.
De tien jaar die Katherine in Italië doorbrengt worden in een paar korte hoofdstukken beschreven. Pas als ze terugkomt in Engeland en haar vriendschap met de Goldmans opnieuw oppakt komt de roman weer tot leven, vertraagt het verteltempo en krijgt het verhaal de kleur en humor terug die het in de eerste helft had. Katherine’s coming-of-age is in de eerste plaats een aanleiding om dit gezin te beschrijven, zij geeft ons een raam op deze bijzondere, ‘gouden’ mensen.
Dat is geen kritiek: de familie Goldman is een verrukkelijk gezin – ze doen denken aan J.D. Salingers New Yorkse familie Glass, ook een half-Joods, intellectueel gezin met geniale kinderen, ook zo heerlijk eigen en levendig – en het portret dat Trapido ons van hen geeft is onvergetelijk; warm, grappig en onwaarschijnlijk echt. Dit zijn geen personages, dit zijn mensen. Ze zijn verfrissend politiek incorrect, vreselijk grofgebekt, nonchalant intellectueel. Ook opmerkelijk: veel van de Goldmans hebben op elkaar lijkende namen – Jake, Jane, Jont, familievriend John – iets wat makkelijk verwarrend kan werken, maar ze zijn allemaal zo volledig geschetst, hebben ieder zo’n duidelijke eigen stem, zo’n complete persoonlijkheid dat je net zo weinig geneigd bent ze met elkaar te verwarren als je je eigen kinderen door elkaar zou halen (iets wat mij overigens nog wel eens wil gebeuren).
Buitenstaander
Trapido komt oorspronkelijk uit ZuidAfrika, groeide op in een anti-apartheidsgezin en vluchtte op haar eenentwintigste voor het steeds gewelddadiger wordende regime naar Londen. In Engeland was ze dus een buitenstaander. Dit verklaart, denk ik, de ironische afstand waarmee ze de Britse samenleving beschrijft, en haar waardering voor een gezin van misfits als de Goldmans. Het verklaart wellicht ook haar scherpe oor voor taal, voor het ritme van gesprekken. In een interview met The Guardian vertelt Trapido dat de roman ontstond toen ze de stemmen van de Goldman familie in haar hoofd begon te horen. „I tapped out the rhythms of Goldman-speak, talking out sequences into the mirror.” Deze werkwijze merk je heel duidelijk als lezer: de dialogen in De minder bekende broer van Jack zijn een sprankelend taalvuurwerk, die in de uitstekende vertaling van Roos van de Wardt niks van hun kracht verliezen.
Op het West Cork Literary Festival in het Ierse vissersdorp Bantry rollen de Engelse volzinnen van de tongen van schrijvers en dichters. Zo vertelt Alan Hollinghurst op de openingsavond over zijn nieuwste roman Our Evenings, die ik onlangs met veel bewondering las. Maar op de dag dat ik zelf moet spreken over mijn boek The Sound of Utopia, is Hollinghurst al weer weg en kan ik hem niet met zijn boek feliciteren.
Wel luister ik in Bantry House, waar de nazaten van de graaf koffie, thee en scones serveren, naar de vermakelijke Katherine May, die je met haar bestseller Enchantment met de wereld om ons heen wil verzoenen. „We hebben capaciteiten om te voelen, maar laten die gevoelens vaak niet toe”, zegt ze, waarna ze uitweidt over het contact met je eigen lichaam. „Niets voelt zo heerlijk als trappelende babyvoetjes tegen je kin.” Het publiek, bestaande uit zo’n vijftig vrouwen van middelbare leeftijd, knikt instemmend toe, vooral als de schrijfster ook nog begint over het met blote voeten op gras lopen. De meesten veren pas echt op als May een pleidooi houdt voor de herinvoering van een stenen kring, waar buurtbewoners in de buitenlucht bijeen komen om met elkaar te praten. Stonehenge revisited, denk ik meteen als ze ook nog eens begint te betogen dat we een andere relatie met het landschap om ons heen moeten aangaan.
Na afscheid van May te hebben genomen, snel ik naar de lokale boekhandel, waar de nieuwste Engelstalige literatuur en non-fictie op de planken staat. Hier spreekt de jonge schrijfster Chloe Michelle Howarth over haar debuutroman Sunburn, een vertederend coming of age-verhaal over een meisje in een beklemmend Iers dorp dat haar homoseksualiteit ontdekt en een dubbelleven gaat leiden. Zelf woont Howarth inmiddels in het Zuid-Engelse Brighton, waar ze aan haar tweede roman werkt. „Maar het lukt me daar niet om me in een Brits personage te verplaatsen”, zegt ze bijna verontschuldigend. „Dat moet dus een Iers iemand zijn.”
’s Middags praat ik in de zuilenzaal van Bantry House met de jonge Ierse historicus Maurice J. Casey over onze Ruslandboeken. In zijn Hotel Lux. An Intimate History of Communism’s Forgotten Radicals portretteert Casey een groepje Ierse, Engelse, Duitse en Amerikaanse communisten die in de jaren twintig in de Sovjet-Unie de socialistische heilstaat helpen opbouwen. Ze wonen bij elkaar in een hotel in Moskou, waar gefeest, gedanst, gewerkt en geleden wordt, want hun avontuur eindigt met de Stalinterreur.
Casey baseert zijn verhaal op brieven die hij in een lade van een nazaat van een van zijn hoofdpersonen heeft gevonden. Vervolgens is hij de Moskouse archieven ingedoken met als resultaat een fascinerende geschiedenis waarvan je je bijna niet kunt voorstellen dat die waargebeurd is.
Een van zijn hoofdpersonen is de Nederlandse vakbondsleider Edo Fimmen, van wie ik nog nooit heb gehoord. Bij een Duitse communiste in Moskou verwekt hij twee kinderen. Tien jaar later zullen die in Zwitserse ballingschap een krant, de Alpenpost, maken voor hun vader, die voor verzetsactiviteiten elders in Europa voortdurend onderweg is. Alleen al zijn levensverhaal laat mij weer eens zien waarom geschiedenis zo’n mooi vak is. In Bantry House is iedereen het erover met me eens.
Op het West Cork Literary Festival in het Ierse vissersdorp Bantry rollen de Engelse volzinnen van de tongen van schrijvers en dichters. Zo vertelt Alan Hollinghurst op de openingsavond over zijn nieuwste roman Our Evenings, die ik onlangs met veel bewondering las. Maar op de dag dat ik zelf moet spreken over mijn boek The Sound of Utopia, is Hollinghurst al weer weg en kan ik hem niet met zijn boek feliciteren.
Wel luister ik in Bantry House, waar de nazaten van de graaf koffie, thee en scones serveren, naar de vermakelijke Katherine May, die je met haar bestseller Enchantment met de wereld om ons heen wil verzoenen. „We hebben capaciteiten om te voelen, maar laten die gevoelens vaak niet toe”, zegt ze, waarna ze uitweidt over het contact met je eigen lichaam. „Niets voelt zo heerlijk als trappelende babyvoetjes tegen je kin.” Het publiek, bestaande uit zo’n vijftig vrouwen van middelbare leeftijd, knikt instemmend toe, vooral als de schrijfster ook nog begint over het met blote voeten op gras lopen. De meesten veren pas echt op als May een pleidooi houdt voor de herinvoering van een stenen kring, waar buurtbewoners in de buitenlucht bijeen komen om met elkaar te praten. Stonehenge revisited, denk ik meteen als ze ook nog eens begint te betogen dat we een andere relatie met het landschap om ons heen moeten aangaan.
Na afscheid van May te hebben genomen, snel ik naar de lokale boekhandel, waar de nieuwste Engelstalige literatuur en non-fictie op de planken staat. Hier spreekt de jonge schrijfster Chloe Michelle Howarth over haar debuutroman Sunburn, een vertederend coming of age-verhaal over een meisje in een beklemmend Iers dorp dat haar homoseksualiteit ontdekt en een dubbelleven gaat leiden. Zelf woont Howarth inmiddels in het Zuid-Engelse Brighton, waar ze aan haar tweede roman werkt. „Maar het lukt me daar niet om me in een Brits personage te verplaatsen”, zegt ze bijna verontschuldigend. „Dat moet dus een Iers iemand zijn.”
’s Middags praat ik in de zuilenzaal van Bantry House met de jonge Ierse historicus Maurice J. Casey over onze Ruslandboeken. In zijn Hotel Lux. An Intimate History of Communism’s Forgotten Radicals portretteert Casey een groepje Ierse, Engelse, Duitse en Amerikaanse communisten die in de jaren twintig in de Sovjet-Unie de socialistische heilstaat helpen opbouwen. Ze wonen bij elkaar in een hotel in Moskou, waar gefeest, gedanst, gewerkt en geleden wordt, want hun avontuur eindigt met de Stalinterreur.
Casey baseert zijn verhaal op brieven die hij in een lade van een nazaat van een van zijn hoofdpersonen heeft gevonden. Vervolgens is hij de Moskouse archieven ingedoken met als resultaat een fascinerende geschiedenis waarvan je je bijna niet kunt voorstellen dat die waargebeurd is.
Een van zijn hoofdpersonen is de Nederlandse vakbondsleider Edo Fimmen, van wie ik nog nooit heb gehoord. Bij een Duitse communiste in Moskou verwekt hij twee kinderen. Tien jaar later zullen die in Zwitserse ballingschap een krant, de Alpenpost, maken voor hun vader, die voor verzetsactiviteiten elders in Europa voortdurend onderweg is. Alleen al zijn levensverhaal laat mij weer eens zien waarom geschiedenis zo’n mooi vak is. In Bantry House is iedereen het erover met me eens.
Het is weer tijd een dagboek te beginnen. Er hangt verandering en onrust in de lucht. Iedere dag kan er iets beslissends gebeuren. Het maken van aantekeningen helpt om een scherper zicht te ontwikkelen, lucht te geven aan angsten, en hoopgevende signalen te registreren. Zo ging het tijdens de Nederlandse Opstand en in de aanloop naar de Franse tijd. De Tweede Wereldoorlog leverde een zo rijke en unieke stroom egodocumenten op, dat er tachtig jaar later nog steeds uitgaven met dagboeken, memoires en brieven verschijnen die ons iets nieuws kunnen vertellen.
Er zijn ook veel mensen die geen crisis of oorlog nodig hebben om aan een dagboek te beginnen of hun levensverhaal op te tekenen. Die schrijven om, ja, waarom eigenlijk? Daarover gaat De storm die wij vooruitgang noemen van Arianne Baggerman, een meeslepende verkenning van de wereld van het Nederlandse egodocument sinds het midden van de achttiende eeuw tot in onze tijd. Soms geschreven door bekende auteurs, maar veel vaker door ‘gewone’ burgers. Het egodocument is een heel toegankelijk genre; iedereen kan er vandaag nog een begin mee maken.
En dan vooral niet denken aan meelezers. Eerlijk zijn. Maar als het egodocument de auteur overleeft, kunnen de bekentenissen alsnog een bijzondere inkijk geven in ons schaduwleven. Ene Jan Wiedeman Karsten die omstreeks 1800 een prachtige positie als ‘landsarchitect’ van Friesland verwerft, maar daarvoor bij lange na niet gekwalificeerd is, en zich vervolgens door het leven moet zien te bluffen. Of ene Gerrit Jan Mulder die omstreeks 1820 als aspirant-chirurgijn zijn nieuwsgierigheid naar de menselijke anatomie bevredigt door op het kerkhof een vers lijk op te graven. Het wonderlijkste is wel de hardloper met belletjes aan zijn schaarse kleding, die omstreeks 1900 opduikt en later in een heel stel autobiografieën wordt genoemd, onder andere bij Anton Constandse en Carel Scharten. Antoon Coolen zag zo’n hardloper bij mensen aanbellen „en ook in zijn stilstand bleef hij de voeten op dezelfde plaats in kleine draf houden”. Was deze mysterieuze hardloper steeds dezelfde, of waren er meer? Baggerman kan het niet oplossen, maar mooi dat ze het heeft gezien.
Patronen
Ze heeft honderden memoires en dagboeken gelezen, gedrukt dan wel in handschrift, niet alleen om er sappige details uit op te pikken, maar ook om patronen te ontdekken. Hoe dagboeken worden bijgehouden om er naderhand een lopend levensverhaal uit te destilleren. Hoe kinderen aan het einde van de achttiende eeuw van hun ouders opeens dagboekjes moeten bijhouden, om maar te laten zien dat alle opvoedkundige dwang die op hen wordt uitgeoefend ook resultaat oplevert. Of hoe er in het eigen brein wordt gezocht naar eerste herinneringen. Hoe die eerste herinneringen vaak vertekend zijn door de verhalen die er later omheen gesponnen worden. Maar ook dat het optekenen van eerste herinneringen pas omstreeks 1840 in zwang komt.
Het resultaat is verbluffend: een kleurrijk en goed geschreven betoog dat zich niet alleen laat lezen als een intieme geschiedenis van Nederland, of een mooi overzicht van onze inheemse autobiografische cultuur, maar vooral ook als een essay over hoe tegelijk met het dagelijks leven ook het wereldbeeld regelmatig diepgaand verandert.
Baggerman neemt een korte aanloop in de achttiende eeuw, juist om te kunnen laten zien dat omstreeks 1800 bijna alles ondersteboven gaat. Onder invloed van de Romantiek en de Franse Revolutie komen de gevoelens en verlangens van het individu in het middelpunt te staan: de mens gaat zichzelf steeds aandachtiger waarnemen en ook als maakbaar zien. De echte stroomversnelling komt pas in 1840, wanneer eindelijk ook in Nederland de Industriële Revolutie op gang komt. Opeens sluipt een woord als ‘ouderwets’ de autobiografische teksten binnen, om aan te geven hoe de vertrouwde dingen van vroeger zijn ingehaald door nieuwe en betere dingen. Er was een toen en er is een nu. Iedereen die tijd van leven had, kon eindeloze lijstjes van vernieuwingen aanleggen. De opkomst van riolering, elektriciteit, leidingwater, luchtschepen, auto’s enz. Bijna alle modernisering leidde tot het afsterven van het oude. De trekschuit verdween, net als de waterpomp, de gaslamp en de beruchte Boldootkar, waar de emmertjes ontlasting van stadsbewoners mee werd opgehaald. Het zijn veranderingen waar je als individu niet voor kiest, je bent er onderdeel van. Veel vernieuwingen, zoals de paardentram, bleken enkele jaren later alweer verouderd.
Onherroepelijk verlies
De storm die wij vooruitgang noemen gaat uiteindelijk vooral daar over; over het kunnen waarnemen en doorgronden van de maalstroom aan veranderingen. Hoe was het om voor het eerst in een trein te zitten, en met een vaart van bijna honderd kilometer per uur door het landschap te razen? Minstens tien keer sneller dan daarvoor gebruikelijk was. Hoe lang bleven mensen treuren om de teloorgang van de trekschuit? Mensen worden geleid door nieuwsgierigheid, maar ook door angst en gevoelens van onherroepelijk verlies.
Baggerman legt in haar inleiding uit dat ze tijdens haar onderzoek het plan opvatte om al die verschillende Nederlandse egodocumenten bij elkaar te nemen en „samen te smeden tot één geheel”, in de hoop „grondtonen” van het bestaan op te sporen die over de jaren heen steeds iets anders gingen „klinken”. Nederlandse historici spreken zelden dergelijke hoogdravende ambities uit – ernst, gewoonheid en degelijkheid zijn nu eenmaal hun handelsmerk –, en ze zullen ook nu wel weer klaar zitten om uit te leggen dat „grondtonen” helemaal niet bestaan, laat staan dat het mogelijk is die te horen veranderen. De lezers mogen intussen dankbaar zijn dat ze dit avontuur heeft aangedurfd, want het betoog levert niet alleen een veelkleurige geschiedenis op van een driftig voortveranderend Nederland, maar laat je ook nadenken over wat iedereen meemaakt: dat je eigen verleden met het ouder worden steeds exotischer wordt.
Hoe kun je nog jezelf blijven als de voortgaande modernisering van je vraagt steeds te veranderen? Voor 1800 was tijd gebonden aan de loop van de zon en de wisselingen van de seizoenen; kerktorens sloegen het uur, soms ook het kwartier, het gaf iedereen wat marge om de tijd een beetje ruim te nemen. Na 1800 kwam het zakhorloge in omloop; opeens gingen de minuten tellen. En toen omstreeks 1840 de eerste treinen gingen rijden tussen plaatsen die alle hun eigen tijdrekening hadden en waar de klokken allemaal op een ander tijdstip het uur sloegen, werd het verwarrend. De spoorwegen, die graag een exacte dienstregeling hanteerden, maakten aan deze eeuwenoude vrijblijvendheid een einde; er kwam een landelijke eenheidstijd, al gebeurde dat pas in 1892. Mensen begonnen bij de minuut te leven.
Moreel kasboek
Het bleek de opmaat naar een leven waarin snelheid steeds dominanter werd. Het dagboek werd door velen gebruik als een soort moreel kasboek om bij te houden of de tijd, iedere dag opnieuw, wel goed besteed was. Het leefritme werd niet meer bepaald door de loop van de zon, maar door het de exacte ritme waarin fabrieken en snelle vervoersmiddelen doordenderden, nog eens aangevuurd door een streng arbeidsethos om zich strikt aan deze nieuwe orde te houden. Het leidde ertoe dat mensen ook zelf in uurwerken veranderden: „De nieuwe punctualiteit die in dagboeken naar voren komt, weerspiegelt een nieuwe mentaliteit, een verinnerlijkte klok die werd afgedwongen toen het puritanisme en het kapitalisme een verstandshuwelijk aangingen”, aldus Baggerman. Het is een formulering die even laat zien hoe soepel ze beweegt tussen de alledaagse zorgen van die honderden eenzame schrijvers en de grote veranderingen die Nederland in met name de negentiende eeuw doormaakte.
Die veranderingen leidden soms tot ongemak en zelfs schaamte over dagboekpassages die je liever niet geschreven zou willen hebben. Nogal wat dagboeken zijn verminkt doordat er, veelal door de auteur zelf, rücksichtlos pagina’s uit zijn gescheurd. Het ging dan om pikante passages over voorbije liefdes, maar ook over politieke voorkeuren, zoals die van de revolutionairen aan het einde van de achttiende eeuw, die naderhand niet meer en vogue waren. Zo vertellen de dagboeken ook het cryptische verhaal van de geschiedenis die er niet meer is. Bekend is het dagboek van minister August Weitzel, die deze aantekeningen later omwerkte tot zijn memoires, waaruit een navrant beeld van het politieke bedrijf omstreeks 1870 oprijst, en dan vooral van het opereren van koning Willem III. Die memoires zijn al heel pikant, de aantekeningen waarop ze gebaseerd zijn zullen nog veel pikanter geweest zijn.
Kronkelwegen
Dagboeken en daaruit gedestilleerde levensverhalen hielpen hun auteurs om de kronkelwegen en doodlopende straten van de vooruitgang in zicht te krijgen. Anders dan kranten, die na 1800 eveneens de vele veranderingen van dag tot dag registreerden, bieden dagboeken ook inzicht in wat al die vernieuwingen met individuen deden. Boerenzoon Hendrik Krebbers zag in 1865, plat op zijn buik in het gras liggend (hij verkeerde in een „gedrukte stemming”), in de verte de nieuwe trein naar Hengelo voorbij komen, waarvan hij meende dat het een „uitvinding des duivels” was. Nadat de trein gepasseerd was en de leeuwerikjes nog steeds kwinkeleerden, was zijn angst gezakt, en omgeslagen in wat hij zelf „weemoed” noemde.
Veel dagboeken treuren over het verlies van de rust en de tijdloze schoonheid die het vroegere leven zo kenmerkte. Bijproduct van alle veranderingen is in veel memoires duidelijk waarneembare nostalgie, en soms ook pure machteloosheid. Terugverlangen naar een vroeger toen ook al zoveel mensen terugverlangden naar nóg vroeger. Uit de tijd van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog wemelt het van de klachten over lelijke snelwegen, druk verkeer, zielloze nieuwbouw en een veel te vol land. Nederland had toen nog maar de helft van het aantal inwoners van tegenwoordig.
Baggerman analyseert deze sentimenten over het hoge tempo van verandering aan de hand van veel sprekende voorbeelden. Haar conclusie is nuchter maar onontkoombaar. Die Nederlandse egodocumenten tonen maar zelden een zoektocht naar de eigen identiteit, maar veel meer die naar een verloren gewaande identiteit. Weinig diepere gevoelens, des te meer nostalgie. Typisch weer die oude domineesnatie waar de internationale Romantiek nooit heeft kunnen gedijen.
