Tot voor kort maakte socioloog Jacob Boersema zich nog geen zorgen als hij langs de Amerikaanse douane moest. Zijn koffer met academische artikelen over racisme, gender en kolonialisme werd soms wel geïnspecteerd, maar dan bleef het bij een licht sarcastisch commentaar: „Goh, u houdt wel van lezen.”
Nu is het anders. Toen Boersema, die werkt aan New York University, onlangs voor een lezing naar Nederland kwam, nam hij een paar exemplaren van zijn boek Can We Unlearn Racism? What South Africa Teaches Us About Whiteness toch maar niet mee. „Ik wil tenslotte ook terug en je weet nooit”, zegt Boersema in een Leidse lunchroom, een paar dagen voor zijn terugreis naar de VS.
Met de jacht die de Amerikaanse staat heeft geopend op wetenschap die zich bezighoudt met gender, racisme en andere ‘knettergek linkse’ onderwerpen kan ook een Nederlandse socioloog met een green card maar beter oppassen. Hij doceert over racisme en kolonialisme, maar houdt het bij de douane op zijn formele leeropdracht, zegt hij: „Sociologische methoden en technieken.”
Veilig ver weg
Jacob Boersema (47), naast socioloog ook historicus, promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam en doceert alweer jaren in de VS, eerst aan Columbia University en nu aan New York University. Ook die universiteit siddert onder het offensief dat Trump heeft ingezet.
En die, benadrukt Boersema, staat niet los van wat in Nederland gebeurt. „Je voelt hier toch een soort buzz dat het bij ons allemaal zo’n vaart niet zal lopen. Mensen zeggen me: wat erg, wat er in Amerika gebeurt. Wij hullen ons graag in een soort neutraliteit, veilig ver weg. Natuurlijk zijn er grote verschillen tussen Nederland en de VS, maar dezelfde mechanismen werken ook hier. De opgeklopte paniek over ‘woke’ in politiek en media die het voorstadium was van Trumps maatregelen, die zie je hier ook.”
Heb ik het er voor over om mijn baan en inkomen op het spel te zetten?
Na de Gaza-protesten die eind 2023 begonnen – en aan Columbia University op verzoek van de instelling door de politie werden beëindigd – sloeg ook aan zijn universiteit de angst toe, zegt Boersema. „In het gebouw is inmiddels alles afgegrendeld om protesten te ontmoedigen. Mensen letten op wat ze zeggen, of ze zwijgen gewoon. Collega’s van kleur doen de deur dicht als ze in gesprek zijn. Openlijk zeggen ze niets controversieels, ook studenten niet.” Ook hijzelf weegt tijdens colleges zijn woorden. „Lang niet alle studenten denken hetzelfde over Trump. Er hoeft er maar één tussen te zitten die aanstoot neemt aan wat je zegt en je kunt de klos zijn.”
Is er verzet? „Het is voor iedereen nu een kwestie van moed. Heb ik het er voor over om mijn baan en inkomen op het spel te zetten? Ik heb zelf geen tenure, een vaste aanstelling, dus het kan zomaar afgelopen zijn.” Uit voorzorg deed hij niet mee aan de Gaza-protesten vorig jaar. En dan is het gevaar voor hem nog betrekkelijk laag, zegt hij. „Ik ben me erg bewust van mijn privileges. Mensen zeiden me: wat is het ergste wat jou kan gebeuren? Gedwongen terug naar Nederland, is dat nu zo’n ramp? Ik heb collega’s van kleur voor wie de bedreiging vele malen groter is. Zij kunnen geen kant op.”
Onverholen
Bovendien, ook een gewetensvraag: verdient de universiteit het in de huidige opzet eigenlijk om verdedigd te worden? „Universiteiten als de mijne zijn in de VS neoliberale instellingen die zich met torenhoge collegegelden richten op een mondiale elite. De zeggenschap van staf en studenten is maar heel beperkt.”
In artikelen voor het Nederlandse magazine OneWorld schrijft Boersema sinds 2020 onverholen over het gevaar van een nieuw fascisme in de VS – en hier – ook als historicus. „Ik zeg graag: het gaat er niet om wat de jaren dertig ons over Trump kunnen leren, maar wat Trump ons over de jaren dertig kan leren. Je leert begrijpen hoe het destijds werkte. Dan kun je constateren dat we soms de verkeerde lessen hebben getrokken.”
Ik maak me vooral zorgen over acceleratie, over een autoritaire olievlek die zich uitbreidt
Hij bedoelt, bij voorbeeld: kijk eens hoe de tech-giganten van Silicon Valley zich in korte tijd naar het nieuwe regime hebben gevoegd – en dat zelfs aanjagen. „Tech-ondernemers waren heel lang de helden van progressief Amerika, nog onder Obama. Ze steunden bij de verkiezingen in 2016 Hillary Clinton tegen Trump. Nu is Elon Musk Trumps grote uitvoerder geworden. Dat verbaast mensen maar zo ging het ook in de jaren dertig, toen het kapitaal zich schikte naar de nieuwe machten. Een les die we vergeten zijn.”
Reden genoeg dus voor sombere verwachtingen. „Ik maak me vooral zorgen over acceleratie, over een autoritaire olievlek die zich uitbreidt. In Nederland zien we daar ook tekenen van met het huidige kabinet. Dat is een veel groter gevaar dan een paar radicale studenten die iets willen doen aan de ellende in de wereld.”
Omineuze vraag
Hij werkt nu aan een boek over racisme in het Nederlandse koloniale rijk, van eind achttiende eeuw tot de Tweede Wereldoorlog. Aan bod komen historische notabelen als de antirevolutionaire staatsman Abraham Kuyper en de oriëntalist Christiaan Snouck Hurgronje, vanuit hun eigen teksten. „Ik ben meer van de empirie dan van het moraliseren, je kunt de feiten heel goed voor zichzelf laten spreken. Je moet de bronnen openslaan, daar staat het allemaal open en bloot. Dat gebeurt nog steeds te weinig als het om dit onderwerp gaat.”
Maakt zijn boek – dat zal wemelen van woorden die door Trump verdacht zijn gemaakt – nog kans bij een Amerikaanse academische uitgeverij? Ook dat is nu een open, omineuze vraag. „Ik hoop het.”
