Algoritme rekende lukraak ‘schulden’ uit van Australiërs met een uitkering

Een jaar nadat hij de eerste aanmaning had ontvangen, overwoog Dan Hogan (35) om een einde aan zijn leven te maken. „Ik ging iedere dag opnieuw het gevecht aan over die schuld, ik wist zeker dat het niet klopte. Maar op een gegeven moment verloor ik de motivatie om door te gaan. Als je zomaar beschuldigd kunt worden van fraude en je wordt niet geloofd, wat heeft het leven dan voor zin”, zegt hij.

De aanmaning kwam van de overheid. De Australische uitkeringsinstantie Centrelink stelde dat hij ten onrechte een werkloosheidsuitkering had ontvangen. Hij had volgens de instantie een schuld opgebouwd van 900 Australische dollar (omgerekend zo’n 550 euro) en moest die per direct terugbetalen.

„Dat was veel geld voor mij in die tijd”, zegt Hogan. Hij had een nul-uren-contract als leraar op een basisschool. Van zijn bescheiden salaris moest hij al een studieschuld aflossen. „Mijn auto moest gekeurd worden en ik had niet genoeg geld om dat te betalen én die zogenaamde schuld af te lossen. Zonder mijn auto kon ik niet naar mijn werk, en zou ik mijn baan verliezen. Dus ik was meteen in paniek.”

Hogan is een welbespraakte dertiger met een volle baard en zachte, bruine ogen. Hij wist zeker dat hij recht had op de werkloosheidsuitkering, want in die periode had hij geen baan. Tevergeefs probeerde hij de schuld aan te vechten, maar de uitkeringsinstantie bleek onvermurwbaar. „Ik ging aan mezelf twijfelen, vroeg me af of ik nog wel goed bij mijn hoofd was. Dankzij de steun van familie, vrienden en een dure therapeut heb ik het overleefd. Anderen hebben dat geluk niet gehad.”

Onschuld bewijzen

Hogan was niet de enige die door de regering werd beschuldigd van fraude. Tussen 2015 en 2019 kregen bijna een half miljoen Australiërs een brief waarin stond dat ze een deel van hun uitkering moesten terugbetalen. De bedragen liepen uiteen van een paar honderd tot tienduizenden Australische dollars.

De schuld werd berekend door een algoritme dat verschillen tussen de verstrekte uitkeringen en de belastingaangifte opspoorde. Er werd gekeken naar het gemiddelde inkomen en als het leek af te wijken, werd vrij lukraak een schuld berekend. Terwijl voorheen een ambtenaar handmatig controleerde of het inderdaad klopte dat er te veel uitkering betaald was, gebeurde dat vanaf 2015 niet meer. Het aantal schulden liep op van 20.000 in 2015 tot bijna 800.000 in 2016.

Het beleid staat inmiddels bekend als ‘robodebt’, omdat de schuld door een robot werd bepaald. Het moest de regering 1,7 miljard Australische dollar (ruim 1 miljard euro) opleveren. Slachtoffers moesten bewijzen dat hun schuld niet terecht was, in plaats van dat de overheid moest aantonen dat er onrechtmatige uitkeringen waren verstrekt. Het zorgde voor schrijnende situaties. Mensen raakten dakloos, sommigen pleegden zelfmoord.

Al meteen bij de invoering in 2015 waren er signalen dat de geautomatiseerde berekeningen niet klopten. Bovendien kreeg Scott Morrison, toenmalig minister van Sociale Zaken en later premier, het advies dat het systeem mogelijk illegaal was. Toch duurde het vierenhalf jaar totdat het programma werd beëindigd.

Ik voelde me machteloos, zegt een van de slachtoffers

Via sociale media vonden slachtoffers steun bij elkaar. „Thank God for Twitter”, zegt Megan Verevif (41). De alleenstaande moeder kreeg in 2016 een brief waarin stond dat ze een schuld van 6.000 Australische dollar had (ruim 3.600 euro). „Ik voelde me machteloos. Ik probeerde het aan te vechten, maar er werd niet naar me geluisterd”, zegt ze.

Via Twitter kwam Verevif in contact met andere slachtoffers. Zo raakte ze betrokken bij een groepsgeding tegen de staat in 2019. Pas toen bleek dat het beleid onrechtmatig was, werd het stopgezet. Twee jaar later schikte de regering de zaak voor 1,8 miljard Australische dollar (1,1 miljard euro). Schulden werden kwijtgescholden en sommige slachtoffers kregen een compensatie voor het aangedane leed.

Hogan was niet betrokken bij het groepsgeding en kreeg daarom geen compensatie. Na tweeënhalf jaar werd zijn schuld ineens gehalveerd. „Ze wilden me niet laten zien hoe ze de schuld opnieuw hadden berekend. Ik geloofde nog steeds niet dat het klopte, maar uiteindelijk heb ik toen toch betaald om ervan af te zijn.” In 2020 gaf de instantie na bijna drie jaar toe dat ze fouten had gemaakt. „Ik kreeg een telefoontje met het nieuws dat ik mijn geld terug kreeg. Ze gaven toe dat ik nooit een schuld had gehad.”

‘Hard, wreed en corrupt’

Bij het aantreden van zijn Labor-regering in mei vorig jaar beloofde premier Anthony Albanese een diepgravend onderzoek naar het schandaal. Onder leiding van rechter Catherine Holmes moesten tientallen ambtenaren, oud-ministers en twee oud-premiers getuigen over hun betrokkenheid. Ook verschillende slachtoffers werden gehoord.

In het onderzoeksrapport dat afgelopen vrijdag werd gepubliceerd wordt het systeem ‘hard, wreed en corrupt’ genoemd. Het rapport van bijna duizend pagina’s is snoeihard. „Robodebt was een meedogenloos systeem. Het was illegaal en gaf mensen het gevoel dat ze crimineel waren. Deze kostbare blunder door het openbaar bestuur heeft enorme menselijke en economische gevolgen gehad”, zei rechter Holmes bij de presentatie van het rapport.

Ook premier Albanese had geen goed woord over voor zijn voorgangers. „De meest kwetsbaren in onze samenleving waren het doelwit van dit wrede beleid”, zei hij na de presentatie van het rapport. „Ze werden bedrogen en het veroorzaakte een menselijke tragedie. Het was fout, illegaal, het had nooit mogen gebeuren en het mag nooit weer gebeuren”, aldus de premier.

Eén hoofdstuk uit het rapport blijft voorlopig geheim. Hierin staan de namen van degenen die volgens de commissie strafrechtelijk moeten worden vervolgd. Ook worden oud-ministers en hoge ambtenaren doorverwezen naar de nationale anticorruptiewaakhond.

Oud-premier Scott Morrison is een van de meest prominente figuren die onder vuur liggen. Hij was minister van Sociale Zaken toen het systeem werd ingevoerd. Volgens de commissie wist hij dat het beleid mogelijk onrechtmatig was, maar vroeg hij er niet op door en heeft hij het parlement misleid. Morrison ontkende de beschuldigingen. „De conclusies kloppen niet en zijn niet onderbouwd”, stelde hij in een verklaring. Zijn politieke toekomst is kwetsbaar. Zelfs binnen zijn eigen partij vinden mensen dat hij moet opstappen.

Voor slachtoffers zijn de harde conclusies een erkenning van het onrecht dat hen is aangedaan. Ze hopen dat er gauw een strafrechtelijk vervolg komt. „De betrokkenen moeten ter verantwoording geroepen worden”, vindt Verevif. „Ze wisten wat ze deden, het was geen onschuldige fout.”

Dan Hogan is voorzichtig optimistisch. „Het is een bevestiging dat ik niet gek was, hoewel Centrelink me dat wilde doen geloven. Ik denk dat ik het nu langzaamaan achter me kan laten”, zegt hij. Hij hoopt dat de regering alle aanbevelingen van de commissie overneemt en dat de Australische verzorgingsstaat hervormd wordt. „Als we mensen met een uitkering blijven demoniseren, ontzeggen we hen een eerlijke kans op een goed leven.”

Het schandaal laat diepe littekens na in de Australische samenleving. In 2019 bleek uit stukken van het ministerie van Sociale Zaken dat meer dan tweeduizend mensen zelfmoord hebben gepleegd na het ontvangen van een ‘robodebt’-brief. Een vijfde van hen was jonger dan 35 jaar. Het is niet ronduit bewezen dat de mensen vanwege de schuld een einde aan hun leven hebben gemaakt, maar volgens de commissievoorzitter hadden ministers de berichten over zelfmoorden veel serieuzer moeten nemen.

Hogan kan zich wel voorstellen dat mensen uit wanhoop geen andere optie meer zagen. Al heel zijn leven worstelt hij met zijn mentale gezondheid. „Ik was dertig toen ik de aanmaningen kreeg. Gelukkig had ik wat levenservaring en een partner die me geloofde. Als ik de robodebt had gekregen toen ik begin twintig was, denk ik niet dat ik het had overleefd.”