Regeer een grote staat zoals je een klein visje zou bakken, zo schrijven de taoïstische verzen voor. Wie te veel snijdt, prikt en rommelt, vergalt de boel. Zoveel taoïsten lopen er niet rond op het ministerie van Financiën, maar een groep ambtenaren van het ministerie klinkt even waakzaam in een nieuw ambtelijk advies over het belastingstelsel.
Weliswaar valt er veel te verbeteren, merken de ambtenaren op in een maandag uitgebracht rapport, Bouwstenen voor een beter belastingstelsel. Maar allereerst moet de fiscus, een kolossaal apparaat, gewoon kunnen functioneren. „Het is al een hele opgave om te zorgen dat de technische systemen goed blijven werken om belastingopbrengsten binnen te halen.”
Een nieuw kabinet mag daarom wel eens wat minder vragen van de Belastingdienst dan vorige kabinetten hebben gedaan. Die zijn, in de woorden van de topambtenaren, „als waren het ijverige loodgieters, de fiscaliteit als instrument gaan zien voor alle maatschappelijke gebreken en opgaven”.
Lees ook
Afschaffen fossiele subsidies kan, maar slechts tot op beperkte hoogte
Krachttoer
De Belastingdienst moet van alles: belasting innen, toeslagen uitkeren, terugvorderingen regelen, gedrag beïnvloeden (door de ene activiteit zwaarder te belasten dan de andere) en te hulp schieten als een deel van de maatschappij door energieprijzen of inflatie in geldnood wordt gestort.
Vrijwel elk jaar, tijdens Prinsjesdag en de Algemene Politieke Beschouwingen, komen daar aanvullingen op aftrekposten, kortingen en regels bij. Dat vraagt veel van de fiscus, die toch al een krachttoer levert: dit jaar wordt naar verwachting 400 miljard euro aan belastinginkomsten opgehaald.
De dienst staat tegelijkertijd onder grote druk. De helft van het personeelsbestand stroomt de komende vijf jaar uit, op een arbeidsmarkt die kampt met personeelstekorten. Bij een derde van de belastinginkomsten, de kurk waarop de schatkist drijft, schieten handhaving en uitvoering tekort, onthulde NRC vorige zomer. Grote ict-wijzigingen zijn voor 2026 niet uit te voeren.
Het belangrijkste advies van de topambtenaren in de Bouwstenen-notitie is dan ook om minder beleidsplannen via de belastingen te regelen. Goed idee, mensen aan het werk helpen, maar is een extra verhoging van de arbeidskorting op de loonbelasting daarvoor echt de oplossing? Of: is de maatschappij echt gebaat bij een wirwar aan regels die huizenbezit bevoordelen?
De discussie over bestaanszekerheid wordt door de auteurs als voorbeeld aangehaald. Dat dossier is de afgelopen jaren bij uitstek opgelost via fiscale noodgrepen: toeslag omhoog, accijns omlaag. Maar zulke maatregelen zijn ongericht, merken de ambtenaren op. Een korting op de inkomstenbelasting bijvoorbeeld, is niet effectief, want mensen in de lage-inkomensgroepen verdienen te weinig om die belasting te betalen en dus iets van die korting te merken.
Lees ook
Van armoedeval tot werkloosheid: het debat over bestaanszekerheid kent grote dilemma’s
Woningmarkt op één
Hoe is het stelsel te hervormen? Als een nieuw kabinet zich waagt aan deze opdracht, valt er volgens de ambtenaren genoeg te vereenvoudigen. Boven aan de agenda staan twee ‘urgente problemen’: box 3 en de woningmarkt.
Box 3, het deel van het inkomstenbelastingstelsel waarin sparen en beleggen wordt belast, is de afgelopen jaren uitgegroeid tot een hoofdpijndossier. De Hoge Raad heeft een streep gezet door het vorige systeem, waarbij spaarders en beleggers volgens een fictief en generiek rendement werden belast, maar het daadwerkelijke rendement per belastingbetaler heeft de Belastingdienst nog niet goed in kaart gebracht.
Het kabinet had voor ogen om in een nieuwe opzet voor Box 3 aparte regelingen te treffen voor familiebedrijven en start-ups. Doe dat niet, adviseren de ambtenaren. Het leidt niet alleen tot extra gedoe, maar kan ook problemen opleveren als zulke regelingen als staatssteun worden gezien.
Met de woningmarkt raken de ambtenaren een ander gevoelig punt aan: de enorme fiscale voordelen voor de woningbezitter. Zo stelt de notitie voor de hypotheekrenteaftrek verder af te bouwen, het eigenwoningforfait te verhogen en/of de eigen woning uit box 1 te halen en naar box 3 te verhuizen. Huurders en kopers staan er dan gelijker voor. Deze ideeën zijn niet nieuw, ze zijn vaak voorgesteld door Nederlandse en internationale economen, maar politiek blijven ze lastig liggen.
Een derde dossier, dat vooral op de langere termijn om aandacht vraagt, is de scheve verdeling tussen arbeid en vermogen. Kapitaal wordt minder zwaar belast dan arbeid. Dat is niet alleen een moreel en politiek moeilijk verkoopbaar idee, aldus de notitie, maar zal op de lange termijn ook voor problemen zorgen. Door de vergrijzing zullen de staatsuitgaven stijgen, terwijl de inkomsten uit arbeid afnemen als een relatief kleiner deel van de bevolking nog aan het werk is en nog niet gepensioneerd.
