ADHD komt nooit alleen. Sandra Kooij zoekt naar de verbanden met andere aandoeningen

Lui. Een gebrek aan zelfbeheersing. Een jongenskwaal. Psychiater en onderzoeker Sandra Kooij (65) somt, in haar werkkamer bij PsyQ in Den Haag, de vooroordelen op over ADHD. „Onterecht”, zo voegt ze direct toe. „Mensen met ADHD zijn juist het tegenovergestelde van lui. Ze zijn vaak continu extra inspanning aan het leveren, omdat ze bepaalde automatismen ontberen. Executieve functies – de ‘regelmechanismen’ van je hersenen – zoals planning, timemanagement en emotieregulatie zijn voor anderen vanzelfsprekend, maar niet voor hen.”

En dat een leven lang, want ook het beeld dat alleen onrustige, onoplettende jongetjes ADHD hebben, is achterhaald. Mede dankzij Kooij, die bijna dertig jaar geleden als een van de eersten de diagnose ADHD stelde bij een volwassen vrouw. „Ze had eerder de diagnose borderline persoonlijkheidsstoornis gekregen, vanwege haar heftige stemmingswisselingen, maar daar leek het niet helemaal op. Daarentegen deden haar symptomen – waaronder ook aandachttekort en rusteloosheid – me wél denken aan een lezing die ik kort daarvoor had bijgewoond op een congres over kinderpsychiatrie. En die lezing ging over attention deficit hyperactivity disorder. Oftewel: ADHD.”

Last van slaaptekort

Kooij ontpopte zich sindsdien als een voorloper op het gebied van ADHD-onderzoek bij volwassenen én vrouwen – afgelopen najaar hield ze haar oratie als bijzonder hoogleraar ADHD bij volwassenen bij Amsterdam AMC/VUmc. Juist nu de aandacht en de wetenschappelijke kennis over de stoornis steeds breder wordt, komt ook duidelijk naar voren welke vraagstukken er nog openliggen. En één daarvan is de relatie tussen ADHD, slaap en gezondheid.

„Slaap is de moeder van de gezondheid, slaapgebrek is de moeder van de psychiatrie”, zegt Kooij. „Er zijn allerlei psychische aandoeningen die door een verstoorde nachtrust optreden of verergeren, en ADHD is daar één van. Ga maar na: wie last van slaaptekort heeft, wordt vaak impulsiever, minder gefocust, emotioneler. Symptomen die overlap vertonen met die van ADHD, en ze daardoor ook kunnen versterken.”

Veel mensen met ADHD zijn overgevoelig voor fel licht en lopen hele dagen met een zonnebril op

Vier op de vijf mensen met ADHD blijken bovendien zogeheten late chronotypes te zijn, ontdekten Kooij en collega’s. Avondmensen van wie de biologische klok uit de pas loopt met het 24-uursritme van licht en donker. „De aanmaak van het duisternishormoon melatonine, die normaal gesproken start rond het invallen van de schemering, begint bij hen 1,5 uur later dan gemiddeld. Dat komt erop neer dat ze zich minder moe voelen in de avond en vaak pas na middernacht gaan slapen, zelfs als ’s ochtends vroeg de wekker alweer gaat. Avond in, avond uit, met als gevolg: chronisch slaaptekort, waardoor de ADHD-symptomen verergeren. Ook komt ADHD bovengemiddeld vaak voor samen met andere slaapstoornissen, waaronder restless legs, slaapapneu, tandenknarsen en terugkerende nachtmerries.”

Emma van Andel, een promovenda van Kooij, onderzocht of melatonine de slaapproblemen van mensen met ADHD kon verminderen. Dat bleek het geval. Sterker nog: een halve milligram melatonine per dag zorgde ervoor dat ook de ernst van de ADHD-symptomen met 14 procent afnam. Kooij: „Het doel van ADHD-medicatie, waaronder ritalin, is om die ernst met minimaal 30 procent te reduceren. Dus alleen met deze lage dosis melatonine bereik je al bijna de helft van die minimumeis.”

Hele dagen een zonnebril op

Wel is het belangrijk om de tabletten dagelijks op hetzelfde tijdstip in te nemen, een paar uur voor de beoogde bedtijd. „Anders schop je je ritme alsnog door de war.” Daarnaast is het overdag juist belangrijk om voldoende daglicht te zien, om de biologische klok weer te ‘resetten’. „Veel mensen met ADHD zijn daarbij overgevoelig voor fel licht en lopen hele dagen met een zonnebril op. Maar daardoor krijgt je biologische klok niet goed het signaal door dat het dag is, en word je nog slaperiger overdag.”

Slaap is onder andere belangrijk voor ons immuunsysteem, benadrukt Kooij – en ook dat lijkt bij mensen met ADHD ontregeld te zijn. „Niet per se dóór de slaap, maar uit diverse recente onderzoeken is naar voren gekomen dat ADHD bovengemiddeld vaak samengaat met een verhoogd risico op allerlei op het eerste gezicht heel uiteenlopende ziekten.

We hebben nog geen idee wat die samenhang zou kunnen veroorzaken

„Daarbij moet je onder andere denken aan overgewicht en diabetes type-2 – aandoeningen die niet zo gek zijn als je bedenkt dat veel mensen met ADHD eetbuien hebben en er een ongezond eetpatroon op nahouden door hun impulsiviteit en hun slaapproblemen. Maar ook astma, migraine, dementie, chronische darmaandoeningen zoals prikkelbare darm, de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa en ook auto-immuunaandoeningen als diabetes type-1 en Covid-19 komen bij mensen met ADHD extra vaak voor.

„Interessant, maar ook lichtelijk ontmoedigend, want we hebben nog geen idee wat die samenhang zou kunnen veroorzaken. Om te begrijpen hoe dat precies zit, is veel meer onderzoek nodig. Interdisciplinair onderzoek welteverstaan. Juist door vanuit verschillende vakgebieden samen te werken kunnen we de relatie tussen lichaam en geest beter leren begrijpen.”

Vrouwen in de overgang

Met die gedachte in het achterhoofd richtte Kooij met twee andere vrouwelijke artsen – cardioloog Janneke Wittekoek, gespecialiseerd in het vrouwenhart, en gynaecoloog Dorenda van Dijken – het H3-netwerk op, waarvan de website op 8 maart, internationale vrouwendag, wordt gelanceerd. H3 staat daarbij voor Hoofd-Hart-Hormonen. Via een korte screening onder 300 vrouwelijke hartpatiënten ontdekten Kooij en Wittekoek dat ruim een derde positief scoorde op ADHD-kenmerken. „Zo’n korte screening geeft nog geen 100 procent zekerheid dat je ADHD hebt, maar niettemin was de comorbiditeit, dus het gezamenlijke voorkomen van de klachten, tien keer verhoogd.”

En er viel nóg iets op: vooral vrouwen in de overgang hadden vaak een combinatie van hartklachten en ADHD-symptomen. „Bij de meeste vrouwen wordt ADHD veel te laat gediagnostiseerd, pas als ze richting de menopauze gaan. De hormoonbalans in het lichaam verandert, de hoeveelheid oestrogeen neemt drastisch af. En het lijkt erop dat die oestrogeendaling de ADHD-gerelateerde klachten kan verergeren.”

ADHD betekent meer moeite moeten doen voor alles, van boodschappen doen tot kinderen opvoeden

Eerder al ontdekte Farangis Dorani, een andere promovenda van Kooij, dat vrouwen met ADHD ook veel vaker kampten met psychische klachten kort voor hun menstruatie en na hun bevalling. „Allebei perioden waarin de oestrogeenniveaus ook sterk dalen. Mijn hypothese is dat het komt doordat oestrogeen en de neurotransmitter dopamine communicerende vaten zijn. Het lijkt erop dat bij mensen met ADHD dopamine minder goed beschikbaar is in die delen van het brein die belangrijk zijn voor de executieve functies, zoals planning en concentratie. Oestrogeen en dopamine blijken min of meer dezelfde werking in de hersenen te hebben, ze zorgen allebei voor rust, controle, overzicht.

„Als je oestrogeenniveau daalt maar je hebt van nature een hoog dopamineniveau, dan ondervind je daarvan niet zoveel hinder. Maar als je ADHD hebt en beide niveaus plotseling laag zijn, dan kan dat voor angst en controleverlies zorgen. Het is een theorie, maar wel een die onderbouwd lijkt te worden door onderzoek. Vrouwen met ADHD die hormoonsuppletie gebruiken in de overgang, of de pil door blijven slikken – en dus geen oestrogeenschommelingen hebben, doordat ze geen stopweek inbouwen – voelen zich emotioneel stabieler. En ook vrouwen die in de overgang aan de dexamfetamine gaan, wat de dopaminespiegel verhoogt, profiteren daarvan doordat ze minder stemmingswisselingen hebben.”

Drukke perioden

Dexamfetamine is een van de werkzame stoffen die als ADHD-medicatie worden ingezet. Net als methylfenidaat, beter bekend als Concerta of Ritalin, verhoogt het de dopamineconcentratie in de hersenen en zorgt het voor verminderen van de ADHD-symptomen. Die medicatie kan bijvoorbeeld in drukke perioden ondersteunend werken, maar biedt geen genezing.

Kooij: „We weten nog lang niet genoeg over de precieze interactie tussen ADHD, hormonen en de rest van ons lijf. Juist daarom hebben we het H3-netwerk opgericht, in de hoop dat artsen én patiënten van elkaar kunnen leren en dat de zorg voor vrouwen met ADHD, en met mogelijk andere psychische problemen, verbetert.”

Want hoewel er al diverse misverstanden over ADHD de wereld zijn uitgeholpen, blijven de vooroordelen hardnekkig. Dat het een modeverschijnsel zou zijn, dat iederéén weleens last heeft van een gebrekkige concentratie en innerlijke onrust. „Bij mensen met ADHD is het geen kwestie van af en toe, maar van altijd”, benadrukt Kooij. „Het betekent meer moeite moeten doen voor alles, van boodschappen doen tot vergaderingen bijwonen tot kinderen opvoeden. Dat er nu opeens relatief veel volwassenen met een ADHD-diagnose zijn ten opzichte van vroeger, is omdat we vanuit de psychiatrie bezig zijn met een inhaalspurt. Het is geen modegril, maar een inhaaldiagnose.”