Adembenemend magisch-realistisch verhaal over een jongen die er nog niet echt is

Frida Vogels (1930) is een schrijfster die wordt bewonderd, op het randje van verheerlijkt, ook door mij. Haar trilogie De harde kern (1992-1994) is onovertroffen. Met die lange roman, aangevuld met poëzie, groef ze naar een onbarmhartig zelfinzicht, azend op toegang daartoe door sluw te schrijven, helder en snijdend. Terwijl ze in dat werk haar ‘naakte waarheid’ (de titel van deel 2) haar lezers in het gezicht smeet, koos ze ervoor om persoonlijk juist niet naakt te staan. Ze hield zich gedekt. Ze schuwde elke publiciteit en toen ze de Librisprijs toegekend kreeg, accepteerde ze die wel maar ze kwam hem niet in ontvangst nemen.

Inmiddels is ze van gedachten veranderd. Ze geeft interviews en is zichtbaar: voor omslag én achterflap van haar jongste boek poseerde ze voor auteursportretten. Achterin het boek vat een ‘Chronologisch overzicht’ haar levensloop samen en onthult een ‘Verklarende namen- en begrippenlijst’ dat alles en iedereen in dit boek werkelijkheid is.

Verantwoorden

In den vreemde heet het boek en het is dus autobiografisch, maar anders dan de dagboeken die ze ook uitbracht. Voor deze collectie korte en lange hoofdstukken houdt ze het zelf op ‘Kronieken’. Ze waaieren inhoudelijk uit, maar ze bestrijken veelal bekend terrein voor wie De harde kern paraat heeft. Maar dan in een ruwe versie. Het vertelde passeert fragmentarisch, cirkelend rond het onstuitbare ongemak dat altijd vreet aan Frida Vogels, zelfs als ze zich gelukkig voelt.

‘Ik heb me te verantwoorden’, verklaart ze in de proloog van het boek en: ‘Als het goed is ziet de lezer mij’. De lezer gaat zijn best doen en duikt met haar mee in gedetailleerde beschijvingen van perikelen met familie, vriendinnen en vrienden. Er zijn verzuchtingen. Er is veel weerzin tegen alles en iedereen. En het wemelt van de observaties waarin Vogels zichzelf fileert. Ze bokt over haar echtgenoot – hem kan zij geen gelukkig huwelijksleven bieden en hij haar niet, wat ze hem dan weer verwijt. Bij een bezoek aan een man die ze leerde kennen als jonge onderduiker manifesteert zich haar onvervulde erotische verlangen van destijds in een onhandige concurrentieslag met zijn echtgenote. Heel veel aandacht is er voor het verleden dat maar geen verklaring voor het heden wil leveren.

Schoonfamilie

Met haar droge, kernachtige zinnen blinkt ze uit in de hoofdstukken waarmee ze de archaïsche verhoudingen in haar Italiaanse schoonfamilie uitbeent. Vogels toont zich daar als een schrijfster die meer beoogt dan ‘de waarheid’ uit te leveren, aan zichzelf en aan de lezer. In deze verhalen, novelles bijna, valt veel te halen over wat mensen maakt en breekt, over hun makkes, zwaktes, hun veerkracht en woede. Over hun vermogen tot gelatenheid, dat vooral.

Minder interessant is het gejeremieer vol uitvoerigheden dat ze wijdt aan haar levenslange kwesties met haar vader en met haar broer Kees. Ze wil eerlijk zijn – en is dat niet. Kan ze niet. In familieruzies is niemand eerlijk. Dat geeft niet, maar de vraag is wat we aanmoeten met inkijkjes vol privékwaadsprekerij, terwijl Vogels zichzelf schoonpraat op een manier die neigt naar koketterie.

Eenmaal vergaloppeert ze zich ernstig, in een brief die ze richt aan Ayaan Hirsi Ali. Is dit een echte brief? Wie een brief schrijft doet dat in een poging tot dialoog met de geadresseerde. Voor Vogels fungeert Hirsi Ali als echoput voor haar beschrijving van haar eigen verhouding tot de terreur en Tweede Wereldoorlog en haar persoonlijke ervaring met het leven in Europese vrijheid.

Zo dreigt In den vreemde onder de streep een sneu boek te worden. Maar dan is daar het laatste hoofdstuk. De echtgenoot die haar nooit verliet en die zij nooit verliet, sterft. Vogels durft het aan om zijn laatste ademtocht te beschrijven en reikt in de volgende pagina’s naar de kern van haar rouw. Met haar literaire finesse lukt haar dat zonder larmoyant te zijn. Wel hartverscheurend.

Delen

Mail de redactie

We weten het, maar het kan niet vaak genoeg benadrukt worden: de beknotting van de vrijheid van de vrouw is géén natuurlijk verschijnsel, Het komt niet logisch voort uit zwangerschap of uit een andere biologische vanzelfsprekendheid. En het vrouwenonderdrukkende patriarchaat is óók al geen gevolg van de landbouw. In een prachtig beknopt overzichtsboekje over prehistorische en historische man-vrouwverhoudingen maakt de economische historicus Jan Luiten van Zanden korte metten met die mythes.

In dit mooi gecomponeerde verhaal van netto minder dan 160 pagina’s raast de Nederlandse emeritus hoogleraar economische geschiedenis door millennia van gender-geschiedenis en hij laat daarbij heel veel zien. Bijvoorbeeld dat het patriarchaat pas ontstond in de afgelopen 5000 jaar, met het ontstaan van de grote landbouwstaten in het Midden-Oosten, Noord-India en China. Een gelijkheid tussen man en vrouw die al miljoenen jaren bestond, werd toen de dupe van grootschaligheid en een geheel nieuwe nadruk op oorlogvoering en centraal gezag.

En nog altijd is de invloed van die cruciale uitbarsting van ‘beschaving’ te bespeuren, aldus Luiten van Zanden. Want hoe dichter een gebied ligt bij een van die drie patriarchale oergebieden des te onvrijer de vrouwen er zijn. In het Hollandse hoekje van Noordwest-Europa – bijna 4.000 kilometer van Babylon – komen we dus best goed weg. Niet voor niets begint Luiten van Zanden zijn boekje met de treurige toestand van vrouwen zonder enige bewegingsruimte in Afghanistan, waar de cultuur nog altijd diepgaand patriarchaal is, klemvast zittend tussen Noord-India en het Midden-Oosten, .

Het beeld dat je van die geschiedenis bijblijft is de U-vorm van de statistiek van de vrouwelijke gelijkheid: lang geleden was die hoog, toen ging die omlaag (5.000 jaar geleden) en pas recentelijk ging die weer omhoog. Maar het knappe van Dochters van Lucy is dat het daarbij ook de vele verschillen in tijd en plaats laat zien. Zoals ook Angela Saini vorig jaar in De patriarchen beschreef, bestaat er niet één type patriarchaat met één heldere geschiedenis.

Islamitische cultuur

In Luiten van Zandens analyse is bijvoorbeeld de islamitische cultuur nog altijd zo patriarchaal omdat die godsdienst precies in dat patriarchale kerngebied is gebleven. Het is geen toeval dat juist in het islamistische Indonesië – ver genoeg weg van het kerngebied – vrouwen van oudsher juist wel relatief veel rechten hebben. Een interessant detail is dat in deze analyse het christendom – ook geboren in het hart van het Midden Oosten – juist wel geluk heeft gehad, vanuit vrouwelijk emancipatiestandpunt bekeken. Sowieso gaf het vroege christendom vrouwelijke gelovigen al relatief veel ruimte – zeker vergeleken met de omringende patriarchale klassieke cultuur. En in de vroege Middeleeuwen werd de invloed van die vrouwvijandige Midden-Oosterse cultuur op het christendom vervolgens afgeremd door een toeval van de geschiedenis – precies die opkomst van de islam, waardoor een flink deel van het christendom moest zien te overleven in West-Europa.

In dat Middeleeuws-Latijnse christendom, met zwakke staatsmacht en de van oudsher al relatief gelijke sociale structuur van de Kelten en Germanen ‘kon ook de vrouwelijke agency tot bloei komen’, schrijft Luiten van Zanden. Belangrijke factor werd de relatief vrije huwelijkswetgeving van de katholieke kerk, waarin een vrouw niet zonder haar toestemming kon worden uitgehuwelijkt. Mede daardoor was in Europa de gemiddelde huwelijksleeftijd relatief hoog. Kindhuwelijken zoals in Afghanistan zijn vrijwel altijd nadelig voor de vrouw, net als trouwens polygamie. Ook konden Europese vrouwen – zeker in het noordwesten – beschikken over hun eigen eigendommen en deelden ze mee in erfenissen. Economische macht is een belangrijke factor voor gelijkheid en autonomie.

Industriële revolutie

De geschiedenis van vrouwelijke vrijheid kent vele wendingen, want na die relatief gunstige Middeleeuwen werd het voor vrouwen na 1500 weer een stuk stroever. Door vooral culturele en religieuze ontwikkelingen werd de maatschappij een stuk hiërarchischer – maar nog het minst in Nederland en Engeland. Luiten van Zanden gaat zelfs zo ver dat hij de gunstige economische ontwikkeling in die landen mede op het conto schrijft van de relatief grote economische vrijheid van vrouwen die er bleef bestaan.

Dat door de economische bloei in de zeventiende en achttiende eeuw vervolgens de industriële revolutie werd ontketend, was weer wel een domper voor de ‘vrouwelijke agency’. Het hoofdstuk daarover heet niet voor niets: ‘de kostwinner en de huiselijkheid’. In de nieuwe industrie nam de werkgelegenheid voor vrouwen af en tegelijkertijd ontstond er een sterke cultuur van huiselijkheid: vrouwen horen thuis bij de kinderen. Die klassieke rolverdeling is dus amper tweehonderd jaar oud. En dat die ook eigenlijk nooit vanzelfsprekend was bleek in de wereldoorlogen van de 20ste eeuw, toen in vele landen de vrouwen de ‘mannelijke’ plaatsen in de economie moeiteloos konden overnemen omdat de mannen in het leger vochten.

In dit grootse maar beknopte overzicht van miljoenen jaren man-vrouwverhoudingen komt de meest recente geschiedenis met haar vele feministische golven er bekaaid van af. Die recente strijd voor gelijke rechten, voortgedreven door beter onderwijs en algehele democratisering is ook wel het meest bekende verhaal. Een mooie vondst van Luiten van Sanden is daarom dat het op het eind vooral gaat over de relatief ónbekende onderdrukking en emancipatie van vrouwelijke sporters in de twintigste eeuw. Een gouden boekje dus, voor iedereen die snel bijgepraat wil worden over man-vrouw-verhoudingen door de eeuwen heen.

Delen

Mail de redactie

In 2014 publiceerde de Duitse schrijfster Judith Hermann (Berlijn, 1970) haar eerste roman Aller Liebe Anfang. Ze was toen al wereldberoemd dankzij haar debuut, de verhalenbundel Sommerhaus, später (1998). Altijd was ze goed besproken, maar deze keer kreeg ze er in de Frankfurter Allgemeine Zeitung van langs, omdat ze niets te vertellen zou hebben en datgene wat ze te vertellen had niet kón vertellen. Nu heb ik die roman niet gelezen, dus ik kan u niet zeggen of het waar is, maar in haar nieuwe roman Wir hätten uns alles gesagt, onlangs door Herman Vinckers in mooi Nederlands vertaald als Kiezels, bewijst ze het tegendeel. Dat doet ze door te laten zien waar het haar in haar boeken om gaat. Voor Hermann telt namelijk juist het ‘verzwijgen van het eigenlijke’. Het loopt door al haar teksten heen, schrijft ze. En juist dat maakt Kiezels tot een fascinerend en vooral speels boek, waarin een zelfonderzoek centraal staat.

Hermann begint haar verhaal, dat zoals gebruikelijk over haar chaotische Oost-Berlijnse familie gaat, met een toevallige ontmoeting, in een nachtwinkel, met haar vroegere psychoanalyticus, dokter Dreehüs. Tien jaar lang heeft ze drie keer per week bij hem op de divan gelegen. En al die tijd heeft hij niets tegen haar gezegd, zoals gebruikelijk is bij die tijdrovende vorm van therapie.

Ze volgt haar dokter naar een duistere kroeg, waar ze hem vraagt of hij het verhaal ‘Dromen’ uit haar verhalenbundel Lettipark heeft gelezen. Nadat er een abrupt einde aan die analyse is gekomen, heeft ze hem dat boek toegestuurd. Maar Dreehüs heeft het niet gelezen, omdat hij dacht dat het niet voor hem bedoeld was.

Aan haar schrijftafel grijpt ze nu terug op die tijd op de divan, die ze een vorm van verhalen vertellen noemt, verhalen over haarzelf. En dan krijgt ze het over ‘de eerste zin’, die telkens weer het begin van een nieuw verhaal of een nieuwe roman is. Ze speelt met die gedachte en al meteen ga je daarin met haar mee.

Zodra zo’n eerste zin in haar hoofd zit, begint de zoektocht naar een plaats ervoor en ‘naar een personage dat hem kan zeggen en een ander voor wie hij bedoeld kan zijn.’ Vanaf dat moment kruipt ze onder ‘het kreupelhout van gisteren’ vandaan en belandt ze in het heden, dat ‘verbonden is met alles wat er is geweest’. Ze is de analyticus van zichzelf, waardoor ze me regelmatig deed denken aan Italo Svevo’s grootse roman Bekentenissen van Zeno.

Zoals je kunt verwachten, heeft Hermann het voortdurend over haar verstilde Berlijnse leven. Zo nu en dan wordt het opgeschud door haar moeilijke familie, met haar excentrieke Russische grootmoeder, depressieve vader, en volkse, bier uit blik drinkende grootmoeder van moederskant. Lange tijd weet je niet waar ze naartoe wil, totdat je beseft dat ze alles verzint en op grond van haar ontmoetingen een bijzonder verhaal aan het schrijven is. Daarin springt ze door de tijd van de ene naar de andere gebeurtenis en breit ze die aan elkaar met zinnen en beschrijvingen die soms pure poëzie zijn. De literatuurcriticus van de Frankfurter Allgemeine Zeitung had het duidelijk bij het verkeerde eind. Want de ware literatuur zit verborgen tussen de regels en soms in een enkele zin. Menig aspirant-schrijver kan er nog van leren.

Delen

Mail de redactie