De politieke crisis die afgelopen weekend losbarstte in Oostenrijk kent veel verliezers en één duidelijke winnaar. Die winnaar is Herbert Kickl, leider van de radicaal-rechtse Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ).
Na het mislukken van de onderhandelingen tussen drie andere partijen werd Kickl maandag door president Alexander Van der Bellen gevraagd om te onderzoeken of de FPÖ een nieuwe regering kan vormen met de conservatieve Österreichische Volkspartei (ÖVP). Als Kickls opdracht slaagt, wordt hij waarschijnlijk de nieuwe bondskanselier. Zelf ziet de omstreden FPÖ-leider zich als ‘Volkskanzler’. Die aanduiding is beladen: Hitler gebruikte hem ook.
De prominente rol voor Kickl en zijn partij betekent een aardverschuiving in de Oostenrijkse politiek. Nooit eerder speelde de FPÖ een hoofdrol. Het cordon sanitaire van de andere partijen, bedoeld om de winnaar van de laatste verkiezingen buiten de regering te houden, is doorbroken. Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog krijgt radicaal-rechts een leidende positie in de vorming van een regering. Eerder was de FPÖ een kleine colatiepartij in de landelijke regering.
Het verzet tegen de FPÖ, opgericht in 1956 door ex-nazi’s, pro-Russisch en voorstander van een zeer streng migratiebeleid, is groot. Maandag werd al gedemonstreerd bij de Weense Hofburg, waar Van der Bellen met Kickl sprak. Voor later deze week zijn diverse protesten aangekondigd.
Van der Bellen is een van de verliezers. De voormalige fractievoorzitter van de Groenen, bondspresident sinds 2017, wilde Kickl weren uit de regering. Na de parlementsverkiezingen van september, waarbij de FPÖ met 29 procent van de stemmen de grootste werd, vroeg hij ÖVP-leider en bondskanselier Karl Nehammer om een regering te vormen. Het besluit om Kickl nu alsnog te vragen nam hij niet lichtvaardig, zei Van der Bellen maandag. De rechtsstaat zal worden nageleefd, voegde hij er aan toe.
Mislukte coalitie
Naast Van der Bellen is Karl Nehammer, de man die probeerde om samen met de sociaal-democratische SPÖ en de liberale NEOS een coalitie te vormen, een andere verliezer. Vrijdag verlieten de liberalen de onderhandelingen, zaterdagavond gaf Nehammer zijn opdracht terug. Hoewel zijn ÖVP nu gepolst wordt om met de FPÖ te gaan regeren, werd het klappen van de eerdere formatie Nehammer persoonlijk aangerekend. Hij verloor dit weekend zijn beide functies, als partijleider en kanselier. Nehammer legde de schuld van de mislukte coalitie bij de SPÖ die te radicaal zou zijn, met name inzake hogere belastingen. Oostenrijk kampt met een haperende economie (hoge staatsschuld, stijgende werkloosheid), ÖVP en SPÖ werden het niet eens over de remedie.
Nehammer kreeg in toenemende mate te maken met verzet vanuit zijn eigen partij. Ondernemers waren minder principieel gekant tegen samenwerking met de FPÖ en Kickl dan hun partijleider. Wat economisch beleid betreft zitten beide partijen op één lijn. De onvrede over Nehammer werd aangewakkerd door het verlies bij deelstaatverkiezingen in Stiermarken, eind november. De FPÖ werd ook daar de grootste partij, met bijna 35 procent van de stemmen, en levert er nu de premier.
De komende tijd moet blijken hoeveel tegenwicht de christendemocratische centrumpartij ÖVP kan bieden aan het extremisme van de FPÖ. Zondag benoemde de ÖVP de relatief onbekende advocaat Christian Stocker (zijn hobby’s zijn vliegvissen en saxofoon spelen, meldt Die Presse) als nieuwe partijleider. Mocht Herbert Kickl toch onacceptabel blijken als bondskanselier, dan is voormalig ÖVP-leider en kanselier Sebastian Kurz ook nog een optie, zo speculeren Oostenrijkse media.
FPÖ viert overwinning
De FPÖ viert ondertussen de overwinning. De verloren tijd, de chaos en het verlies aan vertrouwen in de politiek zijn niet de schuld van de FPÖ, aldus Kickl zondag. „Integendeel, het is duidelijk dat de FPÖ de enige stabiele factor in de Oostenrijkse binnenlandse politiek was en blijft.”
Populist Kickl profiteert van de economische crisis door de schuld in de schoenen van de andere partijen te schuiven. In vijf van de negen deelstaten zit de FPÖ in de regering. Peilingen voorspellen flinke winst voor de FPÖ in twee deelstaten die nu door de SPÖ worden geleid en waar dit jaar verkiezingen zijn; over twee weken in Burgenland en in de herfst in Wenen. Ook landelijk staat de FPÖ in de peilingen op winst (37 procent van de stemmen). Het is in het belang van de ÖVP om de coalitie met de FPÖ te laten slagen en nieuwe verkiezingen te voorkomen.
Daarmee tekent zich een derde verliezer af: de Europese Unie. Zowel het programma van de FPÖ als eerdere uitspraken van Kickl staan haaks op de waarden waar de EU voor staat, op het gebied van rechtsstaat, mensenrechten en mediavrijheid. Kickl is voorstander van goede banden met Rusland om de gastoevoer naar Oostenrijk intact te houden. Migranten wil hij weren, klimaatactivisten zwaarder bestraffen en transgenders juridisch uitsluiten.
Oostenrijk voegt zich bij andere lidstaten in Midden-Europa waar anti-Europese populisten veel politieke macht krijgen. Hongarije en Slowakije gingen Oostenrijk voor, in Tsjechië staat Andrej Babis met zijn partij ANO op 34,5 procent in de peilingen voor de verkiezingen in oktober. Duitsland verwacht een verdere opmars van de radicaal-rechtse AfD bij de verkiezingen in februari.
Lees ook
dit profiel van FPÖ-leider Herbert Kickl
Correctie (6 januari 2025): In een eerdere versie stond dat radicaal-rechts voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog in de regering komt. Dat is onjuist en hierboven aangepast.