‘In de natuur ervaren mensen dat er een wereld voor ze opengaat’

Sociaal wetenschapper Riyan van den Born onderzoekt de relatie die mensen voelen met natuur, en ze wil één uitspraak in het bijzonder noemen. „De laatste jaren is het ons opgevallen hoe vaak mensen zeggen: het is alsof er een wereld voor me openging”, zegt Van den Born, verbonden aan het Institute for Science in Society aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Ze slaat een notitieboekje open en leest voor. „Dit is van een Spanjaard die vertelt over de periode dat hij net als vogelaar was begonnen. Hij zei: ‘Je begint opeens veel soorten vogels te zien en je beseft dat het niet allemaal spreeuwen zijn. Je realiseert je al die verschillen in zang. Het is een explosie. And suddenly your world opens up.’ Dat zegt hij letterlijk”, zegt Van den Born, en ze leest verder. „Of dit, van iemand die een sterke verrekijker heeft aangeschaft. Die zegt: ‘Alles kwam zoveel dichterbij. Wow, a whole universe opened up.’”

Wat zegt dit?

„Het is iets waar we nog maar net op zijn gestuit. Dus dat willen we heel graag verder onderzoeken. Maar het lijkt te werken als een versterking van de verbondenheid die veel mensen voelen met natuur.”

Want dat is wat veel mensen voelen?

„Onze postdoc Wessel Ganzevoort heeft de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan onder mensen die zich vrijwillig inzetten voor de natuur. Als je ze bevraagt over hun relatie ermee, komen drie dingen bovendrijven. Ze voelen verbondenheid, ze willen ervoor zorgen, en ze willen leren. Die drie grijpen in elkaar. Als je leert over de natuur, voel je meer verbondenheid. En voel je je meer verbonden, dan wil je er beter zorg voor dragen. Maar je wilt weten hoe. Daarvoor ga je meer leren.”

Waarom doe je onderzoek naar de relatie tussen mens en natuur?

„Dat draait om de vraag: waarom zouden wij, mensen, de natuur moeten beschermen en voor haar moeten zorgen? Daar waren lange tijd twee antwoorden op. Natuur levert ons producten: hout, medicijnen, gezondheid. Dat is puur instrumenteel. Dat is nog steeds het dominante beeld. Het hoeft niet fout te zijn, maar met de toenemende milieuvervuiling en afname van soorten zijn wetenschappers zich vanaf de jaren 60 steeds meer gaan afvragen: is dat het enige? Daar is toen het begrip intrinsieke waarde bijgekomen. De natuur heeft een waarde van zichzelf, net zoals mensen, daarom verdient ze betere bescherming. Maar, hoe belangrijk dat idee ook is, dat begrip ligt moeilijk, want het is iets wat wij als mens opgelegd hebben. Dus bestaat het wel?

„Sinds een jaar of twintig is er een derde pilaar bijgekomen. Die kijkt naar de relatie tussen mens en natuur, en de waarden die daaruit voortkomen. Kunnen die niet ook een reden zijn om natuur te beschermen?”

De worsteling begint als je mensen vraagt of ze zichzelf ook als onderdeel van de natuur zien

Wat versta jij onder natuur?

„Ik gebruik geen definitie, maar volg de associaties die mensen erbij hebben. Dat is vaak heel breed. Het kan een paardebloem tussen de stoeptegels zijn. Of een huisdier. Er zit wel een gradatie in. Hoe groter de invloed van de mens, hoe minder mensen doorgaans iets natuur noemen. Een voetbalveld is weinig natuur, een tropisch regenwoud heel veel. Maar de worsteling begint als je mensen vervolgens vraagt of ze zichzelf ook als onderdeel van de natuur zien. Dan zeggen de meeste mensen: ja, eigenlijk wel, wij zijn ook natuur. Maar hoe kan het dan dat hoe meer wij ons ermee bemoeien, hoe minder natuur het wordt? Sommigen zien wel dat daar een soort ambiguïteit zit. Ze komen er niet helemaal uit.”

En wat bedoelen mensen als ze zeggen dat ze zich verbonden voelen met de natuur?

„Mensen zijn er zelden expliciet over. Onze promovendus Bernadette van Heel heeft het proberen uit te zoeken, en heeft er net een review over gepubliceerd. Ze onderscheidt drie vormen. Mens en natuur staan apart, maar zijn deels verweven. Of, de mens is onderdeel van de natuur. Of, er is helemaal geen onderscheid.”

Die hele relatie tussen mens en natuur, daar zit een wortel van het probleem

Geen onderscheid?

„In het Westen zie je deze relatie met natuur niet veel. Maar er zijn wel mensen die dat in bepaalde momenten kunnen ervaren. Iemand zei bijvoorbeeld: als ik in de duinen wandel, waar je geen menselijke activiteit om je heen ziet, dan kan ik me een met de natuur voelen.”

Je bent directeur van het Centre Connecting Humans and Nature. Dat klinkt alsof jullie een duidelijk doel hebben.

„Het is niet neutraal. Er zit een moraliteit onder. We willen met ons onderzoek eraan bijdragen om de verbondenheid met de natuur te versterken. Want die verbondenheid, dat is de sleutel naar een andere manier van omgaan.”

Is dat wel wetenschappelijk?

„Ons onderzoek is dat zeker wel. Binnen de wetenschap zie je een verschuiving. Dit soort morele vragen wordt meer gesteld. Want denk aan de problemen die wij als mens veroorzaken: opwarming van de aarde, verlies van biodiversiteit. Die hele relatie tussen mens en natuur, daar zit een wortel van het probleem. Dat zegt ook het Ipbes, het wetenschappelijk panel van de Verenigde Naties dat biodiversiteit onderzoekt.”

Een kind heeft niet per se een groot bos nodig. Een modderpoel of een mierenhoop kan ook al een wereld openen

Je doet veel onderzoek onder mensen die zich al vrijwillig inzetten voor de natuur. Maar hoe zit het met al die mensen die dat niet doen?

„Die vrijwilligers zijn trouwens ontzettend belangrijk. Maar als je het hebt over degenen die nog weinig met natuur hebben, moet ik denken aan de bioblitz die studente Sarah Mulder onlangs heeft opgezet. We gingen met mensen uit de Nijmeegse wijk Wolfskuil op zoektocht. Via de site waarneming.nl hadden we ons als groep aangemeld. Mensen namen foto’s met hun mobiel en konden die uploaden. Eentje tilde in een plantenbak wat blaadjes op en vond een pop. Via de app Obsidentify kon ze die identificeren, en achterhalen welke vlinder eruit zou komen. Ik heb de woorden ‘een wereld ging voor me open’ niet gehoord, maar je zag het gebeuren. Die verwondering in de ogen. Dan ontdekten ze een paddestoel en ze keken alsof het een wereldwonder was.”

Lees ook: ObsIdentify is een app die al het leven kent

Hoe is jouw relatie met de natuur?

„Voor mij zit ’t in het kleine. Ik kan erg genieten van een roodborstje of een mus. M’n vader nam me vroeger al mee op vogeltochten. Die ervaringen in je jeugd zijn belangrijk. En als kind moet je ook zelf kunnen ontdekken. Ouders vinden het tegenwoordig eng om hun kinderen te ver van huis te laten, bang dat er iets gebeurt.

„Ik bouwde vroeger hutten met vriendjes. Op de Noordberg, die we de Moordberg noemden, verzonnen we spannende verhalen. Bij een slootje met riet maakte ik doolhoven. Het leek toen een enorm gebied, maar later blijkt het vrij klein. Een kind heeft niet per se een groot bos nodig. Een modderpoel of een mierenhoop kan ook al een wereld openen.”