‘Bij budgetmaatschappijen als Ryanair en Wizz Air moeten zieke en oververmoeide piloten doorvliegen’

Piloten van budgetmaatschappijen als Ryanair en Wizz Air blijven regelmatig doorwerken terwijl zij eigenlijk te ziek zijn of te vermoeid om te vliegen. Zo brengen zij de vliegveiligheid ernstig in gevaar. Vliegers voelen zich gedwongen toch te werken door de maatschappijen. Wie klaagt verliest vaak zijn baan; wie niet vliegt krijgt niet betaald.

Dat blijkt uit een reportage van tv-journalisten Bart Nijpels en Jan Salden voor actualiteitenrubriek Zembla (BNN-VARA) die donderdagavond op tv komt. Problemen met de overmoeidheid van piloten, de druk van luchtvaartmaatschappijen op hun vliegers en de slechte arbeidscontracten waren al langer bekend. Volgens Zembla is de afgelopen tien jaar de veiligheid in de Europese luchtvaart verslechterd.

In 2012 maakte Nijpels al een geruchtmakende documentaireserie voor KRO Reporter over de slechte arbeidsomstandigheden bij Ryanair. De piloten die vlogen voor de Ierse maatschappij vertelden destijds (anoniem) dat zij soms moesten vliegen met te weinig brandstof om kosten te besparen. Dat leidde tot enkele incidenten. Ook kwam het regelmatig voor dat zij van vermoeidheid in slaap vielen tijdens een vlucht.

De documentairemakers spraken de afgelopen maanden tientallen piloten en cabinemedewerkers. Die vertelden opnieuw dat zij regelmatig in slaap vallen tijdens een vlucht.

Zembla’s conclusies komen overeen met onafhankelijk onderzoek in opdracht van de European Cockpit Association (ECA). In september meldde de Europese pilotenorganisatie dat drie van de vier piloten minstens één keer in de afgelopen vier weken last had van een ‘microslaapje’. Bij een kwart gebeurde dat vijf keer of meer in die vier weken. ECA sprak bijna 6.900 piloten uit 31 landen.

Doorvliegen zou crimineel zijn geweest, alsof ik stomdronken achter het stuur van een auto zou gaan zitten

Mike Simkins oud-piloot

Zembla kreeg slechts één piloot herkenbaar en onder zijn naam op tv. De rest was te bang voor hun baan en hun verdere carrière. Mike Simkins, oud-piloot bij de inmiddels failliete Britse vakantievliegmaatschappij Thomas Cook, vertelt hoe hij op een dag weigerde te vliegen omdat hij oververmoeid was. Zijn werkgever schorste hem daarop. Simkins vocht de schorsing aan en won. „Doorvliegen zou crimineel zijn geweest. Alsof ik stomdronken achter het stuur van een auto zou gaan zitten.”

Slechte arbeidsomstandigheden

Wetenschappers en vakbonden leggen al langer een verband tussen oververmoeidheid, vliegveiligheid en de ‘atypische’ arbeidscontracten in de luchtvaart. Zembla brengt donderdag de resultaten naar buiten van onderzoek van de Karolinska Universiteit in Stockholm over dit thema.

Eén derde van de 10.000 piloten die de universiteit ondervroeg, zegt dat de Europese luchtvaart onveiliger is geworden. 80 procent van het cabinepersoneel en 66 procent van de piloten die de Zweedse wetenschappers ondervroegen, menen dat de arbeidsomstandigheden in de Europese luchtvaart zijn verslechterd.

Met name bij budgetmaatschappijen als Ryanair en Wizz Air heeft het cockpit- en cabinepersoneel flexibele arbeidscontracten, vaak om belastingtechnische redenen afgesloten in een land als Ierland of Malta. Er is sprake van schijnzelfstandigheid, nulurencontracten en rusttijden die niet gelden als werktijd. Luchtvaartmaatschappijen uit het Midden-Oosten krijgen overigens ook deze kritiek, maar dat benoemt Zembla niet.

Soms moeten jonge, beginnende piloten betalen om hun vlieguren te kunnen maken, hun brevet te houden of een certificering voor een bepaald type toestel te verkrijgen. Pay-to-fly wordt een dergelijk contract genoemd. Daarbij is de piloot soms de persoon aan boord die het meest betaalt voor zijn stoeltje.

In de jaren sinds de Ryanair-documentaire van Zembla in 2012 is er weinig verbeterd, zeggen bronnen tegen de tv-makers. Sterker, door de groei van Ryanair en Wizz Air hebben juist meer piloten en cabinemedewerkers last van onzekere, onveilige arbeidscontracten. Andere (budget)maatschappijen voelen zich ook gedwongen om te concurreren met de lagekostenvliegers en snijden eveneens in de personeelskosten.

Pilotenorganisatie ECA publiceerde in december 2022 een nieuwe versie van zijn European Airlines’ Social Rating; dat is onderzoek naar de beste en slechtste werkgevers in de luchtvaart. Ryanair en Wizz Air krijgen zeer slechte cijfers. „Werken voor Wizz Air is een nachtmerrie”, zegt een anonieme piloot. „Iedereen wordt gedwongen om het maximale te vliegen. Piloten en cabinepersoneel zijn bang om zich ziek, uitgeput of unfit to fly te melden. Wie een vakbond inschakelt wordt gediscrimineerd of ontslagen.”

Toezichthouder moet ingrijpen

In de documentaire zeggen vakbonden als de Vereniging van Nederlandse Verkeersvliegers (VNV) en Europese vakorganisaties dat het toezicht in Europa op dit vlak faalt. De VNV wil dat alle ‘atypische’, onzekere arbeidscontracten worden verboden.

De Europese luchtvaarttoezichthouder EASA zou moeten ingrijpen, zeggen de bonden, maar die organisatie schiet tekort. Piloten zeggen in de uitzending van Zembla dat EASA de meldingen over voorvallen of veiligheidsrisico’s niet serieus neemt. EASA zou financieel te afhankelijk zijn van luchtvaartmaatschappijen, vliegvelden en vliegtuigfabrikanten om hard in te grijpen.

„De reportage geeft een ontluisterend beeld hoe bepaalde luchtvaartmaatschappijen als cowboys de veiligheidsnormen aan hun laars kunnen lappen”, zegt Camiel Verhagen (VNV). „Door een angstcultuur en schimmige arbeidsconstructies, zoals schijnzelfstandigheid, wordt het melden van onveilige situaties door piloten afgestraft met ontslag. Als zij onder druk toch vermoeid of ziek gaan vliegen, is dat een direct veiligheidsrisico en zou EASA moeten optreden. Deze reportage laat een totaal gebrek aan urgentie zien bij de Europese beleidsmakers.”

De Nederlandse voorzitter van de ECA, Otjan de Bruijn, zegt: „Dit zijn zorgwekkende signalen en duidelijke aanwijzingen dat vermoeidheidsveiligheidsrisico’s bij veel Europese luchtvaartmaatschappijen niet goed worden beheerd. Ook hier laat EASA duidelijk steken vallen en is dit een rechtstreeks gevaar voor de vliegveiligheid.”