N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Geschiedenis De Britse omroep BBC verkeert in crisis, nadat ze tv-presentator Gary Lineker op non-actief zette omdat hij een asielplan van de regering vergeleek met Duitsland in de jaren 30. Zo raar is die vergelijking niet, zegt historica Tanja Bueltmann. „Het nazisme begon niet met massamoord.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data97901182-b31c64.jpg)
Bij de BBC is een interne opstand uitgebarsten over het besluit om tv-presentator en voormalig voetballer Gary Lineker voorlopig op non-actief te zetten, omdat hij zich op de sociale media niet onpartijdig uitgelaten had. Analisten, presentatoren en commentatoren van het voetbalprogramma Match of the Day weigeren deze zaterdag op tv te verschijnen uit solidariteit met hun collega. Sportprogamma’s zijn daardoor opgeschort of zullen zonder commentaar worden uitgezonden.
Lineker schreef deze week op Twitter dat het plan van de Britse regering om bootmigranten na aankomst direct terug te sturen „onmetelijk wreed beleid” is, „gericht op de meest kwetsbare mensen in een taal die niet veel verschilt van die van Duitsland in de jaren dertig”. Aanvankelijk leverde hem dit veel kritiek op, maar behalve van zijn collega’s kreeg Lineker ook bijval op Twitter van hoogleraar geschiedenis Tanja Bueltmann van de Universiteit van Strathclyde, in Glasgow. „Als we onze historische kennis niet kunnen gebruiken om overeenkomsten te identificeren, waar dient de geschiedenis dan voor?”, zegt ze over de telefoon uit Schotland.
Waarom voelde u de noodzaak om te reageren op de ophef over de opmerkingen van Gary Lineker?
Tanja Bueltmann: „Zijn opmerkingen zijn hier niet het echte verhaal – het verhaal is waarom de Britse regering beleidskeuzes blijft maken waarvan we weten dat ze niet zullen werken, en waarom ze ervoor kiezen om de taal te gebruiken die ze gebruiken. Maar het is wel al lang een van mijn zorgen dat opmerkingen als die van Lineker meteen worden afgedaan als ‘over the top’ of ‘extreem’.
„Een directe vergelijking tussen het Verenigd Koninkrijk en nazi-Duitsland zou in mijn ogen onjuist zijn, maar dat deed hij niet. Het gaat om het herkennen van overeenkomsten in de populistische gereedschapskist. Ik vind dit vooral belangrijk omdat het nazisme niet begon met massamoord, het begon op veel geleidelijker manieren en taal speelde daarin een sleutelrol.”
Welke overeenkomsten ziet u tussen het huidige discours over vluchtelingen en de jaren dertig?
„Het tot ‘de ander’ maken en ontmenselijken van groepen mensen. Vluchtelingen en asielzoekers in dit geval, maar er zijn ook andere kwetsbare groepen die op dezelfde manier worden aangevallen. De ontmenselijking geschiedt bijvoorbeeld door te suggereren dat massa’s mensen ons binnenvallen – dus het gaat niet om de individuele vluchtelingen en hun verhalen over het ontvluchten van oorlog, het gaat plotseling om een anonieme massa die het VK bedreigt.
„We hebben dergelijke taal en deze benadering gezien in de jaren dertig, eigenlijk al in de jaren twintig, in Duitsland. Toen Oost-Europese Joden na de Eerste Wereldoorlog een toevluchtsoord zochten, werd dit voorgesteld als een massale overstroming en een bedreiging voor Duitsland. De nazi’s hebben deze retoriek vervolgens uitgebreid en tot de uiterste consequentie gedreven.
„Ik ben niet de enige historicus die dit betoogt. Mijn collega-hoogleraar Timothy Snyder, van de Yale-universiteit, noemde het ‘overduidelijk dat sommige mensen die betrokken zijn bij de huidige politiek een deel van de tactieken van de jaren 1920 en 1930 overnemen’. Sommige hedendaagse politici hebben volgens Snyder propagandatechnieken geleerd van twintigste-eeuwse fascisten.”
Critici van deze benadering zeggen: de Britse regering vergast geen mensen in vernietigingskampen.
„Dit is het meest complexe aspect in al deze discussies. De Holocaust staat apart en het is van cruciaal belang dat dat nooit wordt vergeten. Er zijn opmerkingen geweest van sommigen in de Joodse gemeenschap, ook als reactie op mijn Twitterdraadje, waarin werd opgemerkt dat ik verkeerd zat. Ik ga dat niet in twijfel trekken, aangezien het de persoonlijke geleefde ervaringen van sommigen in de Joodse gemeenschap weerspiegelt die ik als Duitser niet heb.
„Maar ik hoop dat mensen kunnen erkennen dat ik schreef vanuit mijn eigen geleefde ervaring. Ik heb geleerd om een standpunt in te nemen als ik soortgelijke patronen zie als wat uiteindelijk leidde tot de gruwelijke nazi-ideologie. Ik denk dat veel Duitsers dit voelen: een soort collectief plichtsbesef om die overeenkomsten aan de orde te stellen wanneer politici vergelijkbare taal uitslaan.”
Waarom is het debat over vluchtelingen verschoven in de richting van extreem-rechts, denkt u?
„Het is duidelijk dat extreem-rechts altijd tegen vluchtelingen is geweest. Maar de verschuiving die we de laatste tijd in het VK hebben gezien, is naar mijn mening een direct gevolg van de opruiende taal die de Britse ministers gebruiken. Zelfs de eigen juristen van de regering waarschuwden de regering dat die hatelijke taal extreem-rechts zou kunnen inspireren. We zien dit nu letterlijk gebeuren. Dus in die zin vind ik het niet verrassend wat er gebeurt.
„Het doel van de verschuiving is om aan te wakkeren wat we nu de ‘cultuuroorlogen’ lijken te noemen. De regering scoort ongelooflijk slecht en laat het VK op alle beleidsterreinen in de steek. De premier is wanhopig, dus blijft hij zijn toevlucht nemen tot het populisme. Dat vertelt hem dat hij mensen buiten de orde moet blijven plaatsen. Dit was ook een zeer effectieve aanpak tijdens de campagne voor het Brexit-referendum, destijds gericht tegen alle immigranten.”
U schreef ook dat populistische politici ‘dit niet meer in de hand hebben’. Wat bedoelt u hiermee?
„Ze hebben geen controle over de extreem-rechtse groepen die hier nu op inspelen. De rellen buiten een hotel waar asielzoekers verblijven in Knowsley, bij Liverpool, tonen dit aan. De politie was behoorlijk overweldigd, een politiebusje werd in brand gestoken. Evenementen als deze worden georganiseerd door extreem-rechtse groepen zoals de Patriottische Alliantie, die opereren onder het mom gemeenschappen te willen beschermen. En politici blijven de vlammen aanwakkeren.”
Centrum-rechts en radicaal-rechts zijn met elkaar in een strijd verwikkeld om kiezers aan zich te binden door steeds hardere taal over migratie uit te slaan, zei politicoloog Saskia Bonjour onlangs in NRC. Herkent u deze dynamiek?
„Ja, ik denk dat het gedeeltelijk is wat de Tories in het VK heeft gemaakt tot wat ze nu zijn. Ze worden nog steeds meestal omschreven als een centrum-rechtse, conservatieve partij, terwijl een deel van hun beleid extremer is dan wat extreem-rechtse groepen voorstellen. Dit gebeurde mede door de Brexit en de manier waarop Nigel Farage van UKIP alles steeds verder naar rechts duwde. Maar ik zie dit ook in Duitsland, waar een groeiend aantal [christen-democratische] CDU-politici graag lijkt te steunen op stemmen van de [rechts-populistische] AfD. Of denk aan de normalisering van dit patroon in Zweden.
„Voor mij is het misschien wel het meest verontrustend hoe degenen die hiertegen zijn nog steeds toegeven aan een deel van de onderliggende retoriek. In het Verenigd Koninkrijk heb je het ‘vijandige omgeving’-beleid: maatregelen die zijn ontworpen om het verblijf in het land zo moeilijk mogelijk te maken voor mensen zonder verblijfsvergunning, in de hoop dat ze vrijwillig vertrekken. De Labour-partij steunt de principes van dit beleid net zo goed als de Tories.”
