Na twintig jaar overleg lukte het: een VN-akkoord om de oceanen te beschermen

De opluchting bij de onderhandelaars was groot, toen zaterdagmiddag in New York eindelijk een akkoord werd gesloten om de oceanen beter te beschermen. Al zo’n twintig jaar wordt erover gesproken, sinds 2017 in onderhandelingsrondes die elkaar steeds sneller opvolgden. In augustus vorig jaar waren de meer dan honderd deelnemende landen het bijna eens, maar was geld op het laatste moment toch nog een struikelblok.

Na twee weken van moeizame, intensieve onderhandelingen in het hoofdkantoor van de Verenigde Naties, met een laatste marathonronde van 38 uur non-stop vergaderen, ligt er nu een tekst voor een juridisch bindend oceanenverdrag. „Het schip heeft de kust bereikt”, zei de Singaporese Rena Lee, de voorzitter van de conferentie na het bereiken van het akkoord. „Dit is een enorm succes voor het multilateralisme, een voorbeeld van de grote veranderingen die de wereld nodig heeft en die de mensen die wij dienen van ons vragen.”

Laura Meller, van milieuorganisatie Greenpeace, sprak na afloop van de conferentie van „een historische dag voor natuurbehoud en een teken dat in een verdeelde wereld de bescherming van natuur en mensen kan zegevieren over geopolitiek”.

1 Waarom een apart verdrag over oceanen?

Het verdrag moet de voorwaarden creëren voor beschermde gebieden in wat de ‘volle zee’ wordt genoemd, dat is het deel van de oceanen dat buiten elke nationale rechtsmacht van staten valt, waar individuele landen geen zeggenschap hebben en dat daarmee zowel van niemand als van iedereen is. Het gaat om de helft van de totale oppervlakte de planeet. Van dat gebied heeft nu net iets meer dan 1 procent een beschermde status.

Op de grote biodiversiteitsconferentie in Montreal is eind vorig jaar afgesproken dat ten minste 30 procent van de oceanen voor 2030 beschermd gebied moet worden. Dit nieuwe verdrag moet het gereedschap bieden om dat te doen. Als het verdrag door voldoende landen is geratificeerd worden „lacunes in het internationaal recht gedicht en biedt het regeringen een kader om samen te werken” en zo de oceanen gezond te maken en te houden, aldus Minna Epps van de Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN), een samenwerkingsverband van een groot aantal internationale organisaties en regeringen.

2 Waarom is bescherming van de oceanen zo belangrijk?

Oceanen leveren ongeveer de helft van alle zuurstof die de mens nodig heeft om te overleven. Veel voedselketens waarvan de mensheid afhankelijk is, beginnen in de oceanen. Ook spelen ze een essentiële rol bij het beschermen van de biodiversiteit. De opwarming van de planeet wordt getemperd doordat een groot deel van de warmte in het oceaanwater verdwijnt. Bovendien nemen oceanen het merendeel van de CO₂ op die verantwoordelijk is voor klimaatverandering. Maar „oceanen staan al decennialang onder druk”, zei VN-chef António Guterres afgelopen week. Een gezonde planeet kan volgens hem niet bestaan zonder gezonde oceanen.

Over de noodzaak van het beschermen van de volle zee bestaat dan ook nauwelijks discussie. Maar toch dumpt de mensheid jaarlijks zo’n 8 miljoen ton plastic in zee en worden de oceanen in rap tempo op industriële schaal leeggevist. „Erkennen dat de oceaan geen grenzeloze hulpbron is, en dat wereldwijde samenwerking nodig is om de oceaan duurzaam te gebruiken”, is een voorwaarde voor het voortbestaan van de mensheid, zei bioloog Malin Pinsky van de Rutgers Universiteit in New Jersey tegen persbureau AP.

3 Wat staat er in het nieuwe verdrag?

Volgens het verdrag zal een nieuwe VN-organisatie toezien op de aanwijzing van beschermde gebieden en op de voorwaarden voor die bescherming. Net als bij het klimaatverdrag zullen deelnemende landen geregeld bijeenkomen om de voortgang te bespreken. Landen of bedrijven die activiteiten willen uitvoeren in beschermde gebieden, moeten de risico’s daarvan zorgvuldig in kaart brengen en aan de VN rapporteren.

De organisatie moet ook onderzoeken hoe financiële voordelen van het gebruik van bepaalde hulpbronnen uit de oceanen eerlijk kunnen worden verdeeld. Volgens het verdrag moeten er afspraken komen over technologie-overdracht, om te voorkomen dat ontwikkelde landen er vandoor gaan met de genetische hulpbronnen en het biologische materiaal dat ze uit deze gebieden winnen. Ontwikkelingslanden vrezen dat rijke landen of grote bedrijven, uit bijvoorbeeld de farmaceutische industrie, niet bereid zijn om hun kennis te delen.

4 Klinkt dat allemaal niet behoorlijk vaag?

Het verdrag bevat nog veel losse eindjes. Het is slechts het fundament van een bouwwerk dat nog moet worden opgetuigd. Er bestaan al internationale organisaties die verantwoordelijk zijn voor delen van het beheer van de oceanen. De belangrijkste is de Zeebodemautoriteit, die vergunningen verstrekt voor diepzeemijnbouw.

Veel landen azen inmiddels op de bodemschatten van de oceanen, zoals mangaanknollen die veel waardevolle mineralen bevatten en min of meer voor het oprapen liggen. De Zeebodemautoriteit heeft al verschillende vergunningen verstrekt voor winning van deze mineralen, ook in gebieden die mogelijk een beschermde status verdienen. Gaat zo’n vergunning in de toekomst boven de beschermde status? Is in een natuurreservaat elke vorm van mijnbouw uitgesloten?

Bescherming betekent volgens het verdrag niet dat er in een gebied geen enkele activiteit kan plaatsvinden. Maar hoe definieer je duurzaam gebruik? Wanneer is er sprake van schade? En als de beschermde status van een gebied eenmaal geregeld is, wie is er dan verantwoordelijk voor handhaving van de regels? Is handhaving überhaupt mogelijk in dit soort uitgestrekte gebieden?

Ecologen en biologen maken zich zorgen over de versnipperde aanwijzing van beschermde gebieden. Om ecosystemen in de oceanen daadwerkelijk te beschermen, zijn wellicht ook afspraken nodig over de verbindingsroutes tussen beschermde gebieden. Veel zeedieren leggen in hun leven duizenden kilometers af tussen gebieden waar ze broeden, volwassen worden en paren. Hoe voorkom je dat hun tocht van het ene beschermde gebied naar het andere wordt verstoord door een drukke scheepvaartroute?

Toch zijn de meeste betrokkenen tevreden met het bereikte compromis. Het komt nu aan op snelle ratificatie. Voor 2030 moet alles geregeld zijn. „We kunnen niet zelfgenoegzaam zijn”, zei Laura Meller van Greenpeace.

Lees ook: Europese Commissie wil bodemvisserij natuurgebieden verbieden