Met een geweer in zijn rechterhand geklemd, loopt een man met zonnebril maandagavond op de ingang van een wolkenkrabber in Manhattan af. Na binnenkomst schiet hij op een agent, bewaker en vrouw in de lobby. Op de 33ste etage haalt hij nogmaals de trekker over. Een andere, tegemoetkomende vrouw spaart hij wel. Dan lost hij voor de vijfde keer een dodelijk schot, ditmaal gericht op zijn eigen borst. Eén man met schotwonden ligt nog in kritieke toestand in het ziekenhuis.
De 27-jarige Shane Tamura uit Las Vegas was eigenlijk onderweg naar de etages waar de NFL kantoor houdt, maar „leek op de verkeerde verdieping te zijn beland”, zei de New Yorkse burgemeester Eric Adams in het ontbijtprogramma Good Day New York.
In Tamura’s zwarte BMW, die dubbel geparkeerd stond op Park Avenue, troffen agenten onder meer een geweerkoffer en medicatie aan. De schutter had een wapenvergunning in Nevada en een „gedocumenteerde medische voorgeschiedenis”, stelt de politie.
Volgens de politie heeft Tamura op de plaats delict een briefje achtergelaten waarin hij zijn frustratie botviert op de mogelijke oorzaak van zijn psychische problemen: de hersenziekte chronische traumatische encefalopathie (CTE), mogelijk opgelopen door het spelen van American football. Tamura beoefende die sport in ieder geval tijdens zijn middelbareschoolcarrière in Los Angeles, liet oud-teamgenoot Mason Thomas aan The New York Times weten.
Depressie
Daarmee laait een oude discussie, over het verband tussen hersenschade en American football, opnieuw op. Circa een derde van bijna tweeduizend ondervraagde oud-NFL-spelers denkt CTE te hebben overgehouden aan de populaire Amerikaanse sport, bleek uit vorig jaar gepubliceerd onderzoek van Mass General Brigham, het universitair ziekenhuis gelieerd aan de Harvard Medical School. De hersenziekte kan ontstaan bij sporters die herhaaldelijk hoofdletsel opliepen, met eventueel steeds ernstigere denkproblemen en een kort lontje tot gevolg.
Volgens de Amerikaanse onderzoekers kampten respondenten die dachten CTE te hebben significant vaker met een laag testosterongehalte, depressie, hoofdpijn en chronische pijn in vergelijking met zorgelozere oud-NFL-spelers. En ongeveer 25 procent van de ondervraagden die denkt te lijden aan CTE heeft zelfmoordneigingen, tegenover 5 procent van de respondenten die geen CTE-klachten heeft.
Zelfs als respondenten mét en zonder vrees voor CTE even depressief waren, had de eerste groep nog steeds twee keer zoveel kans om frequent aan zelfdoding of -verwonding te denken, schrijven de onderzoekers. Op basis van die bevinding concluderen de onderzoekers dat „sommige zelfmoordneigingen kunnen voortkomen uit de aanname dat de oud-NFL-speler lijdt aan een onbehandelbare neurologische ziekte in plaats van een depressie”. Overigens hoeft de vrees voor een vorm van CTE niet ongegrond te zijn, nuanceren de onderzoekers.
Head, Neck and Spine Committee
Zorgen over hersenschade bij NFL-spelers zijn allerminst nieuw. Omdat spelers serieus gehavend het veld verlieten, richtte de bond in de jaren negentig een commissie op die zich bezighield met hersenletsel bij professionals. Inmiddels draagt dit preventieorgaan de naam NFL Head, Neck and Spine Committee. Op basis van adviezen van experts werden de spelregels sinds 2002 meermaals aangepast, blijkt uit een lange tijdlijn van de NFL.
Zo verbood de NFL vorig jaar de swivel hip-drop-tackle. Bij deze actie grijpt een speler de runner (die de bal vastheeft) bij diens middel, terwijl hij een tackle poogt in te zetten. Om daarna met vol gewicht op de benen van de tegenstander te leunen.
Ondanks de wijzigingen zijn Amerikaanse hersenwetenschappers, zoals die van de Boston University, nog niet onder de indruk, bleek vorig jaar uit een interview met academici in Bostons universiteitsblad The Brink. Zo wordt de hersenziekte CTE niet veroorzaakt door geïsoleerde incidenten, maar kleinere, herhaalde klappen op het hoofd die zich in de loop van maanden en jaren opstapelen, stellen zij. Daarbij gelden de preventieve maatregelen enkel op het hoogste niveau.
„Wat we missen is dat dit ook doorsijpelt naar de universiteit, de middelbare school en de jeugdcompetities”, vertelde universitair hoofddocent neurologie Michael Alosco aan het universiteitsblad. „Zij hebben geen toegang tot speciale helmen die NFL-spelers gebruiken en de middelen van de NFL. Dat is waar de meeste mensen football spelen, op middelbare schoolniveau, en dat is waar de grootste zorg voor de volksgezondheid ligt.”
(Praten over zelfdoding kan bij de landelijke hulplijn 113 Zelfmoordpreventie. Telefoon 0800-0113 of www.113.nl.)
Lees ook
Kopballen verbieden: spelersvakbond is voor, sportartsen nog niet
Ongekende, steeds zwaardere politieke pressie vanuit het Witte Huis op de centrale bank om de rente te verlagen: zou die centrale bank, de Federal Reserve, daarvoor zwichten?
Nee, voorlopig niet, kun je concluderen na de rentevergadering die de Fed woensdag in Washington hield. De door Jerome Powell geleide centrale bank hield de rente ongewijzigd, op een bandbreedte tussen de 4,25 en 4,5 procent.
De Fed vindt het risico dat de inflatie toeneemt vooralsnog te hoog om een renteverlaging te rechtvaardigen. Zo gaat de centrale bank in tegen president Donald Trump, die via forse renteverlagingen de economie wil aanjagen en de staatsschuld betaalbaarder wil maken. De president maakte dat de voorbije weken steeds luider duidelijk, onder meer door te dreigen met het ontslag van Powell.
Tegelijk raakt de Fed intern toenemend verdeeld. Twee van de zeven vaste bestuursleden van de Fed stemden tegen het rentebesluit. Deze dissidenten hadden wél een renteverlaging gewild. Het Fed-bestuur bestaat uit zeven vaste bestuurders plus vijf hoofden van regionale Fed-afdelingen. Sinds 1993 kwam het niet voor dat twee vaste bestuursleden officieel bezwaar aantekenden, schrijft The Wall Street Journal. Het gaat om Michelle Bowman and Christopher Waller, die allebei door Trump werden benoemd tijdens diens eerste termijn (2017-2021). Volgens Amerikaanse media wil Waller graag Powell opvolgen, die overigens ook door Trump werd benoemd. Powells termijn loopt af in mei 2026, als hij niet eerder door Trump de deur wordt gewezen.
‘Domkop’
President Trump eist van Powell en zijn bestuur drastische renteverlagingen – van drie procentpunten, opperde hij onlangs – onder meer omdat dit de economie zou helpen en de staatsschuld betaalbaarder zou maken. De voorbije weken voerde Trump zijn aanvallen op Powell op. Hij noemde Powell onder meer een „vreselijk slechte” Fed-voorzitter, „te laat” (met renteverlagingen) en een „domkop”.
Als mogelijke ontslaggrond voor Powell suggereert het Witte Huis dat hij verantwoordelijk is voor kostenonverschrijdingen bij de verbouwing van het Fed-hoofdkwartier in Washington. Vorige week kwam Trump ongevraagd langs in het Fed-gebouw en probeerde hij Powell voor de camera’s te intimideren.
Na deze voor Powell zeer ongemakkelijke episode, die hij in de persconferentie diplomatiek een „prettig bezoek” noemde, was hij woensdag in zijn meer vertrouwde rol, in de perszaal van de Fed. Alsof er niets was gebeurd, gaf hij droogjes de economische argumenten voor het gelijk houden van de rente.
De voorbije weken voerde Trump zijn aanvallen op Powell op en noemde hem een „vreselijk slechte” Fed-voorzitter
De Fed heeft een dubbel mandaat: prijsstabiliteit (gedefinieerd als inflatie van rond de 2 procent) en maximale werkgelegenheid. Momenteel ligt de inflatie op tussen de 2,5 en 2,7 procent – „ietwat” boven de doelstelling dus, in Powells woorden. De werkloosheid ligt laag, op 4,1 procent, de arbeidsmarkt is „robuust”, zei hij.
De inflatie begint verder op te lopen, vooral door duurdere import, onder meer van speelgoed, kleding en interieurartikelen. Winkelketens als Walmart kondigden in mei al aan dat ze hun prijzen zouden verhogen als gevolg van de importheffingen. De inflatie in de VS zal „boven het doelniveau blijven”, schreef het Internationaal Monetair Fonds dinsdag in een economische analyse.
Lees ook
Met zijn aanvallen op de Fed zaagt Trump aan een pijler van het financiële systeem
Powell zei dat de vraag de komende tijd zal zijn of de extra inflatie door de invoerheffingen „kortstondig” zal blijken te zijn, of juist „hardnekkig”. „Dat risico moeten we gaan beoordelen en managen”, zei hij. Nog vers in het geheugen heeft de Fed zijn verkeerde inschatting van de inflatie van vlak na de coronapandemie. De Fed onderschatte, net als andere centrale banken, de duur en de hoogte van de inflatie.
‘Niet onze zaak’
Powell zei, met andere woorden: op dit moment kunnen wij, vanwege Trumps eigen handelsbeleid, de rente niet verlagen. Hij liet open of dit bij de volgende rentevergadering in september wel kan: in de tussentijd zal de Fed veel nieuwe economische data binnenkrijgen, ook over de economische groei, die nu afneemt.
En Trumps argument, dat de Amerikaanse overheid goedkoper kan lenen als Powell de rente verlaagt? Daar was de Fed-baas heel helder over: dat is niet onze zaak. „We hebben een mandaat en we houden geen rekening met de kosten voor de regering van veranderingen in de rente.”
De verdeeldheid binnen het Fed-bestuur schilderde Powell af als een gezonde inhoudelijke discussie over de stand van de inflatie en van de arbeidsmarkt. „Dit was een goede vergadering.”
Dit rentebesluit is zeer tegen het zere been is van president Trump en dreigt de campagne vanuit het Witte Huis tegen Powell alleen maar heviger te maken. In toenemende mate leidt Trumps bemoeienis met de Fed tot zorgen over aantasting van de onafhankelijkheid van de Amerikaanse centrale bank. Die onafhankelijkheid is volgens de meeste economen en beleggers een belangrijke pijler onder de financiële stabiliteit.
De bestuursvoorzitters van grote Amerikaanse zakenbanken als JP Morgan en Goldman Sachs waarschuwden de voorbije weken voor onrust op de financiële markten bij verdere politieke bemoeienis. Powell stelde woensdag dat de onafhankelijke positie „goed is geweest voor de Amerikaanse bevolking” en daarom „gerespecteerd moet worden”.
Niet voor niets, zei Powell, is er in alle ontwikkelde economieën „een beetje afstand” gecreëerd tussen politiek en monetair beleid. „Anders is er de verleiding om de rentestand te gebruiken voor, bijvoorbeeld, het beïnvloeden van de verkiezingen.” Dit wordt „in het Amerikaanse Congres goed begrepen” en is „zeer belangrijk”, zei Powell – zonder daarbij zijn kwelgeest Trump te noemen.
Stap over het hekje van natuurgebied Willinks Weust in Winterswijk en aan je voeten ligt een afgraving waar kalk uit de aarde is gehakt. Op de achtergrond klinkt het gebrom van de Sibelco kalk- en vulstoffabriek.
Dit is zo’n plek in Nederland waar in één oogopslag te zien is hoe natuur en bedrijfsleven het met elkaar moeten rooien. De fabriek die er sinds 1932 staat en voor werkgelegenheid zorgt maar ook stikstof uitstoot, ligt pal naast een beschermd natuurgebied. Willinks Weust is een Natura 2000-gebied, via Europese wetgeving beschermd. Er zijn soortenrijke bossen, de kamsalamander leeft er, maar het is vooral bijzonder vanwege de kalkrijke bodem, met jeneverbes en graslanden vol zeldzame planten.
Verderop en eromheen ligt het land van boeren. Hun bedrijven staan onder druk, want Europese en nationale regels maken het verlagen van de stikstofuitstoot onontkoombaar. Er is tot nog toe nauwelijks kabinetsbeleid om de wettelijke stikstofdoelen voor 2030 te halen. Provincies zien hoe Nederland daardoor op slot zit, en nemen – vaak onder verantwoordelijkheid van de BoerBurgerBeweging (BBB), die in bijna alle provincies meebestuurt – steeds vaker zélf maatregelen.
We hebben meegedacht en nu worden wij als het probleem gezien
Gelderland heeft van alle provincies het grootste landoppervlak aan Natura 2000-gebieden, de Veluwe voorop. BBB-gedeputeerde Ans Mol trok in maart de aandacht: ze kwam met eigen plannen, nog eerder dan het kabinet en bovendien strenger dan de ideeën waarmee de minister later zou komen.
Zo overweegt het demissionaire kabinet ‘bufferzones’ in te stellen van 250 meter rond stikstofgevoelige natuur. Gelderland koerst op ‘stikstofstroken’ van vijfhonderd meter rond vier kwetsbare natuurgebieden: de Veluwe (veruit de grootste), de Landgoederen Brummen bij Zutphen, en twee gebieden rond Winterswijk.
De uitstoot in die gebieden zou op termijn met 60 tot 70 procent moeten dalen. Voor 350 (boeren)bedrijven lijken verduurzamen, verplaatsen, krimpen of stoppen de opties. Sindsdien staat gedeputeerde Ans Mol voor een ingewikkelde taak: luisteren naar mensen die zich verzetten én maatregelen doorzetten. Kan dat wel tegelijk?
Zo toont zich in Gelderland, waar ongeveer de helft van alle stikstofgevoelige natuur in Nederland ligt, de worsteling die bestuurders – zeker als ze van de BBB zijn – moeten aangaan met stikstof. Een stapje vooruit, dan weer eentje terug, de toon ferm maar niet te hard, praten, uitstellen, emoties bedwingen en respecteren en tegelijk doen wat de wet vraagt.
Coulisselandschap
In de vergaderzaal van kalkfabriek Sibelco zitten locatiemanager Gerard ten Dolle (63) en melkveehouder Stefan te Selle (41), die een eind verderop een boerderij heeft. Allebei zijn ze opgegroeid in Winterswijk, ze kennen elkaar al lang: Ten Dolle was ooit jeugdleider van het voetbalteam waar Te Selle in speelde.
Ze vertellen enthousiast over het bijzondere coulisselandschap met de kleine percelen die worden gescheiden door heggen, houtwallen en muurtjes. En ook over de beschermde Natura 2000-gebieden rond Winterswijk – rond twee ervan, Willinks Weust en Bekendelle, wil de provincie de bufferzones instellen, waardoor hun bedrijven waarschijnlijk onder druk komen te staan.
Melkveehouder Stefan te Selle: „We zien ons bedrijf langzaam in de verdrukking komen.”
Foto Eric Brinkhorst
Dat steekt hen. „We hebben altijd in harmonie met natuur en landschap gewerkt. Maar nu worden wij behandeld als vervuilers”, zegt Stefan te Selle. In hun ogen is in Winterswijk juist altijd samengewerkt met de provincie, de gemeente en natuurbeheerders.
Ten Dolle erkent dat de fabriek stikstof uitstoot (1,3 procent van de neerslag op Willinks Weust), maar er werken óók 75 mensen. En hij denkt mee over oplossingen. Met boeren, gemeenten, natuurbeheerders en vogelbeschermers – dit jaar bouwde een oehoe een nest in de groeve – heeft Ten Dolle afspraken gemaakt over herindeling van gebieden, zodat natuur en bedrijven genoeg ruimte zouden hebben.
Het „ergste”, vindt hij, is dat Sibelco ruim tien jaar geleden zes hectare grond verkocht aan de provincie Gelderland. In ruil daarvoor kocht het bedrijf een gebied iets verderop, om te ontwikkelen. De grond die aan de provincie werd verkocht, werd onderdeel van het beschermde natuurgebied Willinks Weust. Met die beschermde status werden de eisen voor de stikstofuitstoot ook veel strenger.
„We hebben meegedacht en nu worden wij als het probleem gezien”, zegt Ten Dolle. Te Selle: „We zien ons bedrijf langzaam in de verdrukking komen. Hoe meer natuur erbij komt, hoe minder ruimte wij krijgen.”
Lees ook
Van melkvee naar hennep: pionier tegen wil en dank
Een bomvolle schouwburg
De onvrede onder boeren en andere ondernemers in het gebied gist al veel langer. Ruim tien jaar geleden werd in de provincie afgesproken dat er 4.273 hectare (iets minder dan 6.000 voetbalvelden) grond in Gelderland zou worden ‘omgevormd’ tot natuur. Dat kan het stikstofprobleem deels oplossen, maar het geeft boeren en ondernemers het gevoel dat ze letterlijk worden weggedrukt. Dat gevoel werd alleen maar sterker toen de provincie in maart de nieuwe plannen presenteerde.
Het sentiment werd zichtbaar toen gedeputeerde Ans Mol eind maart haar beleid kwam uitleggen in de Winterswijkse schouwburg De Storm. Boeren hadden trekkers op het plein gezet, er hingen spandoeken. Mol probeerde in de zaal uit te leggen dat ze niet anders kon dan stevige maatregelen nemen, en dat de zogenoemde stroken van vijfhonderd meter zelfs niet genoeg zijn.
Aanwezigen riepen dat het „een ramp” is, dat ze „de BBB in het zadel hebben geholpen” en nu met „deze ellende” zitten. Verniel die natuur maar, riep iemand. Toen kwam Stefan te Selle het podium op. Hij las een vlammende verklaring voor. De belangrijkste vragen van mensen, zegt hij, waren helemaal niet beantwoord. „Wat kan ik nog wel? Wat mág ik nog wel? Of wanneer? En hoe?” Te Selle vroeg mensen om te gaan staan als ze de plannen afwijzen. Dat deed bijna iedereen. Zijn laatste woorden gingen bijna verloren in een daverend applaus: „Bezint eer ge begint.”
Met maatregelen die zoveel impact hebben op bedrijven, is het niet wijs om in één keer te zeggen wat de regels zijn. Overleg is nodig
Daarna was het een tijdje stil, en voerden ten Dolle en Te Selle namens boeren en ondernemers uit de omgeving gesprekken met het provinciebestuur. Tot de provincie Gelderland begin juli weer met plannen kwam. De provincie suggereerde „denkrichtingen” voor de circa achthonderd bedrijven in de stroken in Gelderland: energiebesparing en schonere stookinstallaties voor bedrijven en zwembaden, bijvoorbeeld. Voor boeren zouden er uitstootnormen kunnen komen en betere stallen, en moet minder mest worden gebruikt. Er ligt nog niets vast, benadrukte de provincie. „Meedenken? Dat kan!”
Maar de grootste verrassing voor de boeren en ondernemers in Winterwijk: mogelijk komen daar toch géén stikstofstroken. Eerst wordt gekeken wat boeren en bedrijven sinds 2018 al hebben gedaan aan het verminderen van hun uitstoot en wordt nagedacht over nieuwe maatregelen. Als die genoeg opleveren, dan is de provincie bereid om af te zien van stroken rond Winterswijk – hoeveel ‘genoeg’ is, wil de provincie komend najaar bepalen.
Samen met het waterschap en inwoners, ondernemers, bedrijven en maatschappelijke organisaties in het gebied zal worden nagedacht over minder stikstofuitstoot en het creëren van een „welvarend platteland”. De komende twee jaar wordt gewerkt aan een plan voor het ruilen van kavels, waardoor ondernemers verder kunnen en natuurherstel wordt bevorderd.
Het is wat er al jaren gebeurt, maar dan in een nieuw jasje gestoken.
‘Perspectief’ voor de regio
Ans Mol, die ervoor kiest om vragen van NRC schriftelijk te beantwoorden, laat weten dat de nieuwe voorstellen „perspectief” bieden voor de hele regio. Ook kleine uitstoot bij mensen thuis, zoals van een barbecue of houtvuur, zou eerst aan banden gelegd worden, maar dat vindt de provincie bij nader inzien „te diep ingrijpen in de persoonlijke levens van mensen terwijl de opbrengst relatief beperkt is”.
Tegelijk staat heel veel nog niet vast. Nog altijd is niet duidelijk met welke maatregelen mensen precies te maken krijgen. Of de ‘denkrichtingen’ juridisch haalbaar zijn is niet bekend; niet of ze praktisch uitvoerbaar zijn, niet hoeveel stikstofreductie ze zouden opleveren. Mol: „Met maatregelen die zoveel impact hebben op bedrijven, is het niet wijs om in één keer te zeggen wat de regels zijn, overleg is echt nodig, daarom gaat zo’n proces stap voor stap.”
Het leidt tot een zéér langzaam proces, waarin maanden voorbij gaan waarin vrijwel geen vordering wordt gemaakt – echte besluiten zijn nog altijd nauwelijks genomen. En dat alles met een kabinet dat demissionair is en belangrijke besluiten voor zich uitschuift.
Mol, schriftelijk: „Het onderwerp is nationaal weliswaar niet controversieel verklaard, maar het is ook eerlijk om vast te stellen dat we nu van het Rijk niet genoeg helderheid kunnen verwachten over het stikstofbeleid dat op de langere termijn gevoerd gaat worden. De situatie is zo urgent dat wachten niet mogelijk is.” Zij heeft er nog vertrouwen in dat het kán, Gelderland „van het slot”.
Melkveehouder Stefan te Selle: „Ik heb het gevoel dat ze nu zeggen: we maken een pas op de plaats, we zijn te hard gegaan en we gaan weer in overleg.”
Foto Eric Brinkhorst
Melkveehouder Stefan te Selle moet „het allemaal nog zien”. Toch is hij blij dat de provincie weer wil samenwerken. „Ik heb het gevoel dat ze nu zeggen: we maken een pas op de plaats, we zijn te hard gegaan en we gaan weer in overleg.”
Maar of het snel genoeg gaat? Hij vertelt over de dierenartsenpraktijk in de buurt die gaat stoppen, omdat er te weinig toekomst in het vak zit. Te veel boeren stoppen ermee. „Wij zien al langer dat het verenigingsleven achteruit gaat, dat scholen hun klassen minder goed kunnen vullen. De hele stikstofdiscussie gaat uiteindelijk over leefbaarheid, en dat is waar mijn angst ligt: dat we hier straks niet meer goed kunnen leven met z’n allen.”
Lees ook
De melkveehouder ‘huilde, vocht en raakte geïsoleerd’ – tot het niet meer ging
‘Volgende!” klinkt het in de paleiskapel van Versailles. Beneden krioelt het van de roezemoezende toeristen. Boven op de orgelgalerij staat een clubje Nederlandse tieners met hun muziekmap of iPad in de aanslag. Twee jongens willen hetzelfde stuk op de lessenaar van het met gouden versieringen overladen orgel zetten: Ballo del Granduca van Sweelinck, de Amsterdamse orgelvirtuoos die omstreeks 1600 internationaal geroemd werd. „Waarschijnlijk kan jij ’m beter want ik heb ’m al een jaar niet gespeeld”, zegt de een. „Oh, ik een week geleden nog”, zegt de ander. „Doe jij anders de eerste twee variaties, doe ik de laatste twee.”
De sneakers gaan uit en op sokken of orgelschoenen – met dunne zool om de pedalen goed te kunnen voelen – kruipen in anderhalf uur vijftien jonge organisten een voor een op de houten orgelbank. Terwijl ze spelen trekt Jean-Baptiste Robin (48), een van de vier officiële organisten van Versailles, links en rechts aan registerknoppen om de verschillende orgelklanken te activeren. Let op bij de registers die zijn geïnspireerd op rietinstrumenten, zoals hobo, fagot en kromhoorn, is een van zijn aanwijzingen. „Als je die gebruikt bij Franse muziek, moet je niet alle noten zwaar en legato aan elkaar spelen, maar juist los van elkaar.” Hij laat horen hoe hetzelfde stukje muziek op de tweede manier veel luchtiger klinkt. „In Frankrijk zeggen we dan: we slaan het riet”, grapt hij, terwijl hij met zijn hand een zweepslagbeweging maakt.
Lees ook
Van het kerkorgel alleen kan niemand leven
Vier klavieren
We bevinden ons in het duurste stukje van Versailles: voor de aanbouw van de paleiskapel moest Lodewijk XIV twee keer zoveel Franse livres neertellen als voor de beroemde Spiegelzaal. Op het orgel hebben grote namen uit de Franse muziekgeschiedenis gespeeld, zoals Jean-Philippe Rameau en François Couperin. Ook de zevenjarige Mozart was er eens te horen. Dat er nu een groep Nederlandse tieners achter de vier klavieren mag plaatsnemen „is echt een buitenkans”, zegt initiator en excursieleider Peter Ouwerkerk (57). Hij knikt naar Robin. „Het is dat ik hem goed ken, dit is een vriendendienst. Normaal gesproken moet je als je hier wilt spelen een aanvraag doen bij de Franse overheid.”
De orgelsessie in Versailles is onderdeel van een vijfdaagse excursie naar Parijs, die Ouwerkerk vorige week organiseerde met zijn stichting StayTuned.nu. Met excursies naar Nederlandse (en nu voor het eerst ook buitenlandse) orgels en ontmoetingen met professionele organisten wil Ouwerkerk, ook directeur van het Internationaal Orgelfestival, tieners voor het instrument enthousiasmeren.
Het orgel van de Saint Louis kathedraal in Versailles.
Foto Valentina Camu / Divergence
Jean-Baptiste Robin helpt een deelnemer op het orgel van de Paleiskapel in Versailles.
Foto Valentina Camu / Divergence
Dat is broodnodig, afgaand op de alarmerende berichten die de afgelopen jaren uit de sector komen. De aanwas van jonge organisten loopt ernstig achter in verhouding met het grote aantal historische orgels dat Nederland rijk is, veelal nog recent gerestaureerd. Als er niet regelmatig op gespeeld wordt, raken deze instrumenten in verval. „De Nederlandse orgelcultuur lijkt ten dode opgeschreven”, zo opent het promotietekstje van een symposium over de toekomst van de orgelwereld afgelopen juni in Wageningen.
Ontkerkelijking
Is het vijf voor twaalf voor de Nederlandse orgelwereld? Er is zeker reden tot zorg, zegt Ouwerkerk maandagochtend in de touringcar op weg naar Parijs. „Het orgel wordt meegesleept in de ontkerkelijking. Steeds meer kerken gaan dicht, en in de kerken die nog open zijn raakt het orgelspel steeds verder op de achtergrond.”
De Saint Louis Cathedral in Versailles
Foto’s Valentina Camu / Divergence
Binnen de klassieke muziek is orgelmuziek een niche liefhebberij en onder de jeugd is het een geïsoleerde hobby. De jongeren die mee zijn naar Parijs zijn veelal de enige in hun klas of zelfs de enige op hun hele school die orgelspelen. Het is een belangrijke reden dat veel orgelspelende tieners hun hobby stopzetten. Met de excursies wil Ouwerkerk ervoor zorgen dat ze hun interesse met leeftijdgenoten kunnen delen. Het werkt: zoals voetballers praten over spelstrategie, baltactiek en beste spelers, gaan de gesprekken in de bus naar Parijs over registratiekeuzes, componisten en de mooiste orgels. „Je voelt je net een piloot”, klinkt het van helemaal achterin, doelend op de tientallen registerschakelaars die een organist soms voor zich heeft.
Zacht vind ik eigenlijk het mooist: een holpijpje of zo, of de zachte tongwerken
Opvallend is dat alle deelnemers jongens zijn. Tussen de bijna zestig jonge organisten die StayTuned.nu sinds de start in 2022 bereikte met dagexcursies binnen Nederland zat wel af en toe een meisje. Ouwerkerk: „Het ontbreekt nog een beetje aan vrouwelijke rolmodellen. In Nederland is het orgelwereldje in tegenstelling tot veel Aziatische landen nog erg masculien.”
Een oplossing voor het werven van meisjes, maar vooral van kinderen in het algemeen, ziet hij in het opzetten van maatschapjes tussen docenten van de verschillende klavierinstrumenten om kinderen een brede klavierles aan te bieden. „Dan spelen alle kinderen standaard een of twee jaar lang zowel piano, keyboard, klavecimbel als orgel. Dan heb je ‘de kerk’ niet meer nodig om op het idee te komen orgel te gaan spelen.” De excursies voor tieners zijn voor Ouwerkerk een stukje van een droom om een doorlopende leerlijn te creëren, van de allerjongsten tot jonge professionals van dertig jaar. „Ik heb zelf een mooie loopbaan. Nu wil ik iets nalaten zodat het orgel over vijftig jaar ook nog bestaat. Tegen de tijd dat die leerlijn gerealiseerd is, ben ik allang met pensioen of ben ik er zelfs al niet meer. Maar het instrument is dat waard.”
Sommige deelnemers houden het orgelspelen graag als hobby. Anderen denken erover om er hun werk van te maken en vinden een welkome gesprekspartner in orgelstudent Alexander de Bie (24), die een halfjaar in Parijs heeft gestudeerd en de groep deze week vergezelt. Deelnemer van het eerste uur Menno Teekens (17) heeft zijn keuze al gemaakt: onlangs is hij aangenomen voor de vooropleiding orgel aan het Conservatorium van Amsterdam, waar hij vanaf september les zal krijgen bij Nederlandse Muziekprijswinnaar Laurens de Man. In de tussentijd werkt hij vier dagen per week bij een orgelpijpenmakerij. „Wel indrukwekkend hè, dat ding?”, zegt hij maandagavond in een burgertentje vlak bij de Église Saint-Eustache. In de enorme, uitgestorven gotische kerk speelde hij zojuist op een van de grootste orgels van Frankrijk: vijf klavieren, 101 registers en ruim achtduizend pijpen, en toevallig van Nederlandse makelij.
Menno heeft een verrassende verklaring voor zijn orgelpassie. „Mijn moeder heeft tijdens de zwangerschap heel veel orgelmuziek geluisterd. Niet dat ze nou zó veel van orgel hield, maar toen had ze er gewoon zin in. Bij de andere kinderen heeft ze het niet gedaan. Ik ben de enige in het gezin die helemaal weg is van orgel. Alleen mijn vader speelt ook een beetje.”
Hij laat een foto zien van een tweejarig jochie dat met zijn vader achter een elektrisch huisorgel zit. „Kijk, hier was ik nog lief, want vaak als hij aan het spelen was, ging ik over de pedalen kruipen.” Naast zijn ‘eigen’ orgel, die van de Grote Kerk in Nijkerk („het mooiste orgel van Nederland, vind ik natuurlijk”), heeft Menno al op „een hele hoop” verschillende orgels gespeeld. „De klank verschilt overal heel erg tussen verschillende orgels en dat vind ik leuk. Elk orgel heeft ook z’n eigen mankementjes. Daarnet deed-ie het ook niet altijd even goed. Met die moeilijkheden moet je leren omgaan en dat vind ik juist hartstikke leuk.”
Het orgel in de Paleiskapel in Versailles.
Foto Valentina Camu / Divergence
Ook pianisten zijn nadrukkelijk welkom bij de orgeltripjes. Zo ook Daniël van der Merwe (17). Hij werd nog niet zo lang geleden een keer meegevraagd naar een StayTuned.nu-bijeenkomst door zijn vriend Geert Dekker (15), die al twee jaar orgelspeelt. „Hij is wel heel goed”, zegt Daniël, die even moet nadenken hoe lang hij nu zelf orgelles heeft: twee-en-een-halve maand. „Parijs was een mooi excuus om op les te gaan.” Oefenen doet hij op de piano en soms op het traporgel thuis bij Geert. Wat vindt hij leuk aan orgelspelen? „Oh veel dingen! Bij orgel heb je natuurlijk verschillende klavieren en pedalen, dat vind ik leuk. En bij piano heb je eigenlijk maar één geluid, maar bij orgel heb je echt prachtige geluiden, heel veel verschillende soorten.”
Wat die verschillende geluiden betreft is de groep in Parijs in een ware snoepwinkel terechtgekomen. De excursie voert langs acht verschillende orgels: behalve die van de paleiskapel van Versailles en de Saint-Eustache ook de orgels van de kathedraal van Versailles en de Parijse kerken Saint-Gervais, Saint-Sulpice, Saint-Étienne-du-Mont, La Trinité en La Madeleine.
Zacht vind ik eigenlijk het mooist: een holpijpje of zo, of de zachte tongwerken
Ook de Notre-Dame stond op het wensenlijstje. Maar omdat het bisdom na de rampzalige brand van 2019 niet zo happig was op de aanwezigheid van groepen buiten openingsuren, ging dit legendarische orgel aan hun neus voorbij. Maar dan nog: deze week klinkt een overvloed aan klanken in de muziekstukken en improvisaties waarmee acht Parijse toporganisten hun instrumenten demonstreren – van fonkelend gefluister, zacht gezoem en mystiek gemurmel tot rappe loopjes, daverende akkoorden, de jubelende grand jeu (de Franse benaming voor een heldere, majestueuze orgelklank), en alles daartussenin.
Typisch Franse orgels
Waarom een excursie naar Parijs als Nederland zelf zo veel mooie orgels kent? Dat zit ’m in de grote verschillen in historische orgelbouw tussen verschillende landen, vertelt mede-organisator Jeroen Koopman (35, geen familie van Ton Koopman) tijdens een metroritje. Zo maakte de negentiende-eeuwse orgelbouwer Cavaillé-Coll typisch Franse orgels, waarvan er in Nederland maar vijf staan.
„Vroeger had je een typische Italiaanse auto, een typisch Duitse auto, enzovoorts. Nu is het door de internationalisering allemaal een beetje hetzelfde geworden. Vroeger was het ook zo verschillend met orgels. Juist die historische orgels zijn heel bijzonder. Het is ontzettend interessant om niet alleen die van Nederland, maar ook die uit andere landen te horen. Bepaalde muziek komt daarop beter tot z’n recht. – Oh, hier moeten we eruit jongens!”
In de kathedraal van Versailles staat een orgel waarvan het front doet denken aan een adelaar die zijn vleugels spreidt. Het donkerbruine hout zit zo dicht tegen de muren en gewelven aan dat het net lijkt alsof hij uit de kerk los wil breken. Als alle registers open gaan, buldert het instrument van jewelste: waar je ook staat in de kerk, je oren gaan er geheid van rinkelen.
Zo veel mogelijk herrie maken, zit daar ook een deel van de aantrekkingskracht voor deze club jongens? Minder dan je zou denken. Hard is niet per se waar je voor gaat, zeggen meerdere deelnemers. Dat beaamt ook Gelf Pesman (12), bij wie vlotte stukken „met barokke fringeltjes” favoriet zijn. „Ik ben niet zo erg van het hard. Mijn leraar Ab [Weegenaar, stadsorganist van Kampen] is ook van de zachtheid, hij wordt helemaal gek van hard. Zacht vind ik eigenlijk het mooist: een holpijpje ofzo, of de zachte tongwerken.”
Woensdag in de late namiddag davert er een imposant slotakkoord uit het kathedraalorgel. Het lijkt deze dag vol indrukken te bezegelen: enkele ouders die in de buurt op de camping staan en een kijkje kwamen nemen, vinden het wel mooi geweest voor vandaag. Maar de orgeltieners zijn niet bij de klavieren weg te slaan. Steeds piepen er weer andere hoofden uit boven de balustrade hoog in de kerk. Bovendien staat er beneden in het schip van de kerk nog een kleiner formaat koororgel dat ook hun interesse heeft. Een uur later dan gepland druppelt de groep weer de bus in, op weg naar een regenachtig Parijs. De Eiffeltoren en de Arc de Triomphe moeten tenslotte ook nog bekeken worden.
Lees ook
Luisteren naar Messiaen en kleuren zien op het kerkorgel
