Hoe rouw je om een gletsjer?

Posted on February 27, 2023 by admin

Foto Diewke van den Heuvel

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Klimaatrouw Diewke van den Heuvel ging voor een fotoproject ín de Aletsch-gletsjer zitten. Met kunst probeert ze het gevoel van verlies dichterbij te brengen.

Wouter van Noort

27 februari 2023 om 17:41

Leestijd 5 minuten

Wat als je iets heel engs en verdrietigs gewoon opzoekt, ernaartoe gaat, erop klimt, erin gaat? Het monster in de bek kijkt?

Dat is wat fotograaf Diewke van den Heuvel deed bij de Aletsch-gletsjer in Zwitserland. De gletsjer smelt weg als gevolg van klimaatverandering – en dat smelten kwam afgelopen zomer in een stroomversnelling vanwege de recordhoge temperaturen. Dus ging ze ernaartoe.

„Je zit in een soort grot van ijs, allerlei kleuren blauwe, witte, grijze gewelven”, vertelt ze. „Verderop in die grot hoor je soms stenen neerstorten en galmend naar beneden rollen.” Soms gaat het smelten zo snel dat het zelfs ‘regent’ in de grot. Het water kolkt dan in een kleine rivier de gletsjer uit.

Van den Heuvel maakte in de gletsjer foto’s en video’s, en nam er geluiden op voor haar fotoboek en een voorstelling, allebei met de titel Melting Heart. Al jaren maakt ze fotoreportages over thema’s zoals ongelijkheid en onrechtvaardigheid, en wat er nu aan het gebeuren is met de natuur, is daar volgens haar een extreem voorbeeld van. Ze probeert voorbij de boosheid daarover te komen.

Haar project is bedoeld als een rouwritueel voor de Aletsch-gletsjer, zegt ze. „Als je niet rouwt, kun je het verlies geen plek geven. En als dat te lang gebeurt, raak je verlamd. We moeten juist uit de verlamming komen.”

Het vooruitzicht voor gletsjers kan inderdaad verlammend werken. Veel Alpengletsjers liggen op koers om binnen een eeuw te verdwijnen. Bij kleinere gletsjers kan dat al binnen enkele decennia. Behalve prachtig om naar te kijken, of spannend om van af te skiën, zijn deze gletsjers vooral cruciale puzzelstukjes in waterecosystemen in en rondom de Alpen. Zonder gletsjers minder smeltwater, minder smeltwater betekent minder gevulde rivieren, zonder rivieren geen vruchtbare grond, en zo verder.

Zelfs als het roer wat uitstoot betreft dramatisch om zou gaan, is het smelten van gletsjers waarschijnlijk grotendeels niet meer te keren – door het vertragingseffect dat in klimaatopwarming besloten ligt. Veel gletsjers zijn dus terminaal, de enige behandeloptie is palliatief. Gletsjers zijn de trieste, tastbare iconen van de opwarmende planeet.

Foto’s Diewke van den Heuvel

Emotionele en psychische druk

Maar goed: wat moet je ermee, wat kún je ermee? Niet alleen als kunstenaar of fotograaf maar ook als mens.

Met de machteloosheid rondom gletsjers in het achterhoofd is het niet heel vreemd dat een groeiende groep mensen volgens diverse onderzoeken last heeft van emotionele en psychische druk door de gevolgen van klimaatverandering. Die machteloosheid, en de immense omvang van de problematiek, kunnen nogal overweldigend zijn. Een mogelijke uitweg uit al die klimaatstress en milieu-depressies, denkt Diewke van den Heuvel, is „beter leren rouwen”. Daarbij is vooral het ritueel en het gevoel van de rouw van belang, zegt ze. „Ik wilde een memorial-achtig iets maken voor de Aletsch.”

Onderdeel van haar project is een serie foto’s van een heel groot stuk ijs waar door het smelten een steen onder vandaan komt. Die heeft ze drie dagen later nog een keer gefotografeerd. „En dat is heel raar voor je brein, want het ijs wordt dus kleiner, maar blijft een beetje dezelfde vorm houden. En die steen wordt voor je ogen groter.” De verhoudingen, de relaties – tussen steen, mens en ijs veranderen zo voor je ogen, letterlijk.

In Nederland zijn we dit soort ceremoniële en kunstzinnige rouw niet gewend. Sterker: Nederland is één van de landen waar bijvoorbeeld bij de slachtoffers van de coronapandemie nooit nationaal en ceremonieel is stilgestaan. Bij de gevolgen van klimaatverandering en ecosysteemverlies al helemaal niet.

„Ik wilde een memorial-achtig iets maken voor de Aletsch.”

Op andere plekken in de wereld doen mensen minder ongemakkelijk over gezamenlijk rouwen om grote gebeurtenissen. Neem IJsland. Ook daar zijn de landgletsjers snel en onomkeerbaar aan het smelten. De Okjökull-gletsjer, liefkozend de Ok genoemd, is de laatste jaren in zo’n rap tempo gesmolten dat die geen gletsjer meer kan worden genoemd. Het is nu een klein plakje winter-ijs geworden. De Ok is dood.

De IJslanders markeerden die gebeurtenis in 2019 met een nationale herdenking waarbij door de premier een plaquette werd geplaatst op de plek van de voormalige gletsjer, met daarop een ‘brief aan de toekomst’: ‘Ok is de eerste IJslandse gletsjer die de status van gletsjer is verloren. In de komende tweehonderd jaar zullen al onze grote gletsjers datzelfde pad volgen. Dit monument is om te erkennen dat we weten wat er aan het gebeuren is, en wat er gedaan moet worden. Alleen jullie weten of we dat ook hebben gedaan.’

Muziek voor smeltende gletsjer

De IJslanders durven in elk geval een relatie aan te gaan met de verdwenen gletsjer, en met de toekomstige generaties die last krijgen van opwarming. Ze durven die verandering te erkennen, onder ogen te komen en er bij stil te staan. Ook de Zwitsers hebben de afgelopen jaren ceremoniële bijeenkomsten gehouden voor hun smeltende gletsjers, met muziek en kunst.

Kunst, herdenken, rouwen: voor wie rationeel en oplossingsgericht in het leven staat, kan het al snel wat soft voelen. Het smelten gaat echt niet langzamer na een mooie rouwceremonie: wat hebben we er nou écht aan?

Maar als je te snel in de houding schiet van ‘wat heb ik eraan’ en ‘wat kan ik eraan doen’, mis je een cruciaal deel van wat er aan het gebeuren is, zegt Van den Heuvel. „Dan heb je nog niet een gevoel van wat het teweegbrengt bij jezelf. Zonder het aangaan van dat gevoel, verandert er überhaupt niets. Ik probeer dat met kunst en beeld dichterbij te brengen.”

Ook dat kan voor veel mensen zweverig overkomen, erkent ze. Maar tegelijkertijd: is dat niet juist de kern van wat rouwverwerking is? Je kunt rouw niet alleen dénken: je moet het ook voelen.

„Als je onder die blauwe ijsmassa zit is het zo overweldigend mooi.”

In het boek Grief, a philosophical guide (2022) van filosoof Michael Cholbi beschrijft hij iets wat de emoties rondom ecosysteemverlies en rouw met elkaar gemeen lijken te hebben. Volgens hem is het object van rouw niet de ander, het is de relatie met de overledene. „Het gaat er niet om je van die ander los te maken, maar om de door de dood veranderde relatie opnieuw vorm te geven.”

Als iemand doodgaat, verander je zelf ook: doordat een belangrijke relatie in jouw leven verandert, verander jij mee door het sterven. ‘Goed rouwen is daarom uiteindelijk het verwerven van zelfkennis’, vindt Cholbi. Het bewuster stilstaan bij het verlies van de gletsjers kan in die zin misschien iets veranderen, verbeteren, aan de relatie met de rest van de natuur die overblijft.

Foto’s Diewke van den Heuvel

Overweldigend mooi

„Dat klopt heel erg”, zegt Van den Heuvel. „Als ik daar ben, in de Alpen, dan ben ik letterlijk omgeven door die grote reuzen van bergen om me heen. En dan kun je er ook echt niet omheen dat je onderdeel van die natuur bent, dat je er een zeer nauwe relatie mee hebt.”

Ze vertelt dat ze naast het verdriet om de gletsjer ook momenten had in de Aletsch dat ze overweldigd werd door ‘bewondering en liefde’ voor de schoonheid ervan. „Tot tranen toe. Als je onder die blauwe ijsmassa zit is het zo overweldigend mooi. Ik merkte toen dat ik ook eigenlijk niet anders kan dan proberen dat te vangen in beelden en geluiden. Om het ook achter te laten voor de volgende generaties.”

Haar advies: ga naar het pijnlijke toe, dus. Ontken het niet, stop het niet weg. Eerst moet je bij het verdriet stil durven staan, vindt Van den Heuvel. Pas daarna kun je een nieuwe relatie aangaan met het verlies en je machteloosheid daarover, het een plek geven. En wie weet kun je het daarna omzetten in iets productiefs of liefdevols – of misschien kan dat simpelweg gewoon niet, en dat is dan óók een waardevol inzicht.

Als we tijdens het smelten van het bergijs de andere kant op kijken, vluchten, ontkennen, verlamd raken – dan zijn we er niet eens bij als het gebeurt, waarschuwt ze: „Dan maken wij als allerlaatsten die gletsjers niet eens echt mee.”

Leven
NIEUWS

Kookboekschrijver Meera Sodha: ‘Als je bij mij thuis komt eten, krijg je deze gerechten’

admin
November 14, 2024
0

Na drie succesvolle kookboeken, Made in India, Puur India, Azië en een veganistische receptenrubriek in de Britse krant The Guardian verloor Meera Sodha het plezier in koken. Ze schrijft openhartig over die donkere periode in haar nieuwste boek Bij Meera aan tafel. „Ik heb heel lang in bed gelegen en maanden en maanden niet gekookt”, vertelt ze tijdens een videogesprek vanuit haar huis in Londen. De oorzaak noemt ze complex, maar de vele deadlines, een jonge baby en de coronapandemie hielpen niet. „Het was een opeenstapeling van alles in mijn leven waardoor ik mijn hoofd niet meer boven water kon houden en mijn weerstand volledig verdween.”

Het omslagpunt kwam toen ze zag dat haar man, die naast zijn baan alle zorg voor hun dochters en het huishouden op zich had genomen, brak. „Ik was zo met mezelf bezig dat ik me niet had afgevraagd hoe het met hem ging.”

Ze ging naar de keuken, pakte intuïtief wat ingrediënten, linzen, curryblad, citroengras en chilipepers, en maakte dahl. „Ik voelde een nieuwe energie in mijn vingertoppen, kon mijn longen voelen en weer ademhalen. Voor het eerst in lange tijd voelde koken anders, niet als een opgave.”

Ik was zo met mezelf bezig dat ik me niet had afgevraagd hoe het met hem ging

Sodha besefte toen dat dit was hoe ze wilde koken, eenvoudige gerechten voor haar man, dochters en zichzelf. En ze realiseerde zich hoe belangrijk ze de avondmaaltijd vindt. „Niet het ontbijt, niet de lunch, ik wilde alleen nog maar het avondeten maken.”

Het vermogen om een lekkere avondmaaltijd – de Engelse titel van haar boek is Dinner – op tafel te zetten noemt ze een ‘superkracht’. Ze kreeg weer plezier in koken; het voelde als een prestatie om iedere dag een maaltijd voor te bereiden en ’s avonds met haar gezin aan tafel te zitten. „Ik weet niet of dit voor iedereen geldt die mentaal door een diep dal is gegaan, maar ik was verdoofd, ik voelde niks meer. Door het klaarmaken van het avondeten voelde ik me geaard, ik had weer een doel.”

Bij moeder nog vlees

De recepten die ze in deze periode maakte vormden de basis van Bij Meera aan tafel. Ze noemt het haar meest persoonlijke boek. „Ik kookte altijd, maar het was nooit echt het soort eten waar ik van houd.” En dan aarzelt ze even. „Ik twijfel of ik dit woord moet gebruiken, maar het ging erom andere mensen te imponeren. Heel veel in deze wereld draait om indruk maken, waarom zou je anders nieuwe recepten verzinnen? Maar ik hou juist van eenvoudig eten. Als je bij mij thuis komt eten, krijg je de gerechten in dit boek.”

Door het avondeten voelde ik me geaard, ik had weer een doel

Die zijn allemaal vegetarisch. Alleen als ze bij haar moeder eet, eet ze nog weleens vlees. „Eten is niet alleen brandstof, maar ook nostalgie, plezier, geschiedenis en traditie, dus ik hou wat ruimte vrij voor mijn moeders kip curry of kip pilav, waar ik dol op ben.”

Sodha is de dochter van Indiase ouders uit Oeganda, die in 1972 het land moesten ontvluchten, omdat dictator Idi Amin de bevolking tegen de Indiase minderheid ophitste. „Ik heb geen plek om naar terug te gaan, ik kan niet naar het huis waar mijn ouders geboren zijn, de gemeenschap van toen is er niet meer. Daarom hou ik me vast aan de verhalen en de spullen die me verbinden met dat verleden.”

Ze staat op en komt terug met een houten lepel die haar dierbaar is, die ze van haar moeder kreeg en waar ze in haar boek over schrijft, net over als het koperen pannetje van haar oma en de beelden van de Hindoegoden Ganesha, Lakshmi en Annapurna in haar keuken. Ze staat weer op, pakt haar telefoon en laat ze zien. Ze is niet religieus, schrijft ze in haar boek, maar ‘door verbinding, traditie of rituelen’, geven ze haar ‘troost en het geluk dat ze nooit in haar eentje staat te koken’.

Haar ouders kwamen op het Engelse platteland van Lincolnshire terecht. „Wat mijn moeder aan mij heeft doorgegeven is dat koken je verbindt met tradities en in mijn geval was dat de Indiase Gujarati-keuken.” Gujarat is een deelstaat van India die aan Pakistan grenst.

De Indiase en Aziatische keuken zijn belangrijk voor Sodha, maar in Bij Meera aan tafel is de stijl veel uiteenlopender met invloeden uit bijvoorbeeld de Italiaanse en Egyptische keuken. De 120 recepten ademen de Londense diversiteit waar ze deel van uitmaakt. „Eten verandert met de omgeving en de mensen mee en dat omarm ik. Als ik iets van een andere cultuur gebruik, doe ik dat met respect en begrip voor de oorsprong, maar eten is ook een geweldig creatief medium.”

En eten is leuk, benadrukt ze. „Het moet leuk zijn. Hoewel de aanleiding voor dit boek verdrietig was, is het boek vrolijk geworden. Ik hou nu van mijn leven en als ik niet was ingestort, was ik zonder nadenken op oude voet door blijven gaan. Nu leef ik bewust en weet ik wat me gelukkig maakt.”

Dat zijn kleine dingen als zonlicht op haar gezicht, yogalessen, om drie uur klaar zijn met werken – en eenvoudige gerechten. „Ik heb aan dit boek echt met mijn hart en buik gewerkt. Wat ik er zo fijn aan vind is dat het me weer bij mezelf heeft gebracht.”

Leven
NIEUWS

In de Westelijke Tuinsteden zouden functioneel ingerichte woningen leiden tot ‘een gelukkiger gezinsleven en een vitale samenleving’

admin
November 13, 2024
0

Een halve eeuw geleden geleden verdween de verzuiling stilletjes uit Nederland. Maar in Slotermeer, de oudste van de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam, zijn de restanten ervan nog zichtbaar. Daar staan in de Dobbebuurt ‘katholieke’ woningblokken van vijf verdiepingen tegenover ‘algemene’. De bewoners van de algemene, rechttoe-rechtaan-blokken moeten een trappetje op naar de entree van hun woningen. De katholieke blokken hebben daarentegen op de begane grond een soort kerkportalen als ingangen, met gemetselde bogen en eenvoudige tympanen. Boven de bogen zitten veelkleurige, half abstracte mozaïeken van de kunstenaar Theo Forrer. Met enige moeite vallen hierin onder meer ploegende boeren, zwoegende werklui en de hand van god te herkennen.

De door Nielsen Spruit en Van der Kuilen ontworpen algemene blokken zijn begin jaren vijftig gebouwd voor de algemene woningbouwvereniging Rochdale. De blokken die een katholieke woningbouwvereniging liet neerzetten zijn van Aat Evers en Geert Sarlemijn, twee traditionalistische architecten die omstreeks 1950 de cursus kerkelijke architectuur van pater-architect Dom Hans van der Laan volgden. Evers en Sarlemijn gaven hun bakstenen woondozen, waarvan enkele in de jaren tachtig helaas vaal wit zijn gestuct, niet alleen stichtelijke entrees maar ook natuurstenen lateien en vier dikke, bakstenen zuilen op de kopse kanten. Een naburig, ook door hen ontworpen blok met winkels en woningen heeft zelfs rijen witte zuilen met rare ionische kapitelen aan weerszijden van een boogvormige poort.

De stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren, hoofd stadsontwikkeling in Amsterdam, zag de architectonische gevolgen van de verzuiling in Slotermeer met lede ogen aan. De hoofdontwerper van de Westelijke Tuinsteden hield niet van diversiteit. Het liefst had hij de enorme Amsterdamse uitbreidingswijken helemaal volgezet met radicaal modernistische architectuur. Van Eesteren en Sarlemijn en andere architecten die in Slotermeer hadden gebouwd vond Van Eesteren „kwalitatief op een laag peil” staan, schrijft Ineke Teijmant in het boekje De Dobbebuurt. Ze hadden er gezorgd voor een weerzinwekkende „kakofonie”, meende hij. De bewoners dachten hier anders over: zij vonden Slotermeer juist „gezellig gevarieerd”.

Goede smaak

Om de kloof tussen de smaak van Van Eesteren en die van de toekomstige bewoners van de Westelijke Tuinsteden te dichten, was in 1946 de stichting Goed Wonen opgericht. Uitgangspunt van Goed Wonen was dat smaak een kwestie van opvoeding is en de meeste Amsterdammers onopgevoed waren. „Slechts zelden treft men een interieur aan, waarin zuivere vormgeving, innerlijk evenwicht en harmonische kleurencombinatie ons het gevoel geven van werkelijke sfeer”, schreef de voorzitter van Goed Wonen (en Amsterdamse PvdA-wethouder van Volkshuisvesting) Jan Bommer in 1948 in het eerste nummer van het gelijknamige tijdschrift.

Om de lezers bij te brengen hoe ze hun interieurs konden zuiveren van zware balpootmeubelen en andere foute huisraad, schreef Goed Wonen niet alleen over „doelmatige” woninginrichting maar ook over kitsch en de vraag of massaproductie „een gevaar was voor onze persoonlijkheid”. Ook deed het tijdschrift de lezers een proefje aan de hand om vast te stellen of hun interieur ‘zuiver’ genoeg was: de melkflestest. De dikke, onelegante melkfles was „typerend voor onze tijd en voor de stand van onze natuur- en scheikunde” en past in elk „modern” interieur, zo legde de bedenker van de melkflestest uit. „Als u het beslist nodig vindt om de melk eerst over te gieten in een ‘mooi’ kannetje, dan is er ergens iets fout òf bij u òf bij uw interieur, want de fles is goed.”

In de jaren vijftig en zestig liet Goed Wonen twaalf modelwoningen inrichten in de Westelijke Tuinsteden. Wat de toekomstige tuinstedelingen daar toen zoal aantroffen, is te zien in de Van Eesteren Museumwoning, gevestigd in een woning in een algemeen blok in de Dobbebuurt. Hier staan de woon-, eet- en slaapkamer vol met huisraad die Goed Wonen had goedgekeurd, zoals de nog altijd populaire slaapbank van Mart Visser en een fauteuil van gebogen rotan. Aan de knalrode wand van de woonkamer hangen metalen wandrekken van het merk Pilastro, de keuken heeft een modulaire Bruynzeelkeuken van Piet Zwart en in de slaapkamer staan bedden van Auping met ‘hygiënische’ metalen spiraalbodems. Boven de eettafel hangt de beroemde en nog altijd geproduceerde PH 5-lamp van de Deense ontwerper Poul Henningsen.

De eerste modelwoning van de Westelijke Tuinsteden stond in Slotermeer en was in 1955 ingericht door Johan Niegeman, die in de jaren dertig in Stalins Sovjet-Unie had gewerkt. Daar werkte hij onder meer aan ‘sotsgorods’ als Magnitogorsk, nieuwe socialistische steden waar de Nieuwe Mens gestalte moest krijgen. De sotsgorods werden een faliekante mislukking en Niegeman moest in 1937, net als eerder de communistische architect Mart Stam, de Sovjet-Unie verlaten.

Betere mensen

Ook de Westelijke Tuinsteden waren bedoeld als een soort sotsgorods. Ontwerpers als Niegeman geloofden dat ‘zuiver’ ingerichte woningen betere mensen zouden maken van de bewoners. Mensen die zich omringen met melkflessen en andere ‘neutrale’ industrieel vervaardigde voorwerpen en meubels getuigen van een sterke persoonlijkheid, schreef Goed Wonen: „Zij hebben geen opvallende meubelen nodig in hun interieur om zichzelf tot recht te laten komen. Hoe eenvoudiger de meubelen, hoe beter de mens uitkomt.” Ook zouden functioneel ingerichte en hygiënische woningen leiden tot „een gelukkiger gezinsleven, een harmonieuze opvoeding van de kinderen en een vitale samenleving”.

De modelwoningen vielen lang niet bij alle bezoekers in de smaak. Velen vonden ze ‘kaal’ en ‘ongezellig’. En de degenen die er wel in iets zagen, konden de eenvoudige, maar desondanks dure huisraad meestal niet aanschaffen. Zo bleef het zuiver vormgegeven interieur alleen weggelegd voor een elite die ermee kon getuigen van hun goede smaak.

Museumwoning Van Eesteren. Freek Oxstraat 27, Amsterdam. Info: www.vaneesterenmuseum.nl/museumwoning

Leven
NIEUWS

Column | De oppaskat van Jan

admin
November 13, 2024
0

Mijn vriend Jan kwam bij ons eten. Van tevoren zei Willem: „Ik heb echt zin in vanavond. Jan gaat in ieder geval niet zo verschrikkelijk lopen jeremiëren over de toestanden in de wereld.” Daar verheugde ik me ook op, want ik kan er alleen tegen als ik zelf jeremieer.

Jan kwam bij het vallen van de avond binnen, een en al benen en glanzend kaal hoofd. Kaas klom als een kapucijnaapje tegen hem op, nestelde zich op zijn schoot en lispelde dat hij spaghetti carbonara wilde. Die kreeg hij, in een handomdraai door Jan bereid, maar vol en vet en bevredigend. De kaarsen brandden, er werd gegeten, buiten was het zacht novemberweer.

Jan woont in Leeuwarden, maar past in Amsterdam op een kat van achttien jaar oud, die allerlei medicijnen nodig heeft om door de dag te komen. Ik had weinig begrip voor de hele situatie. Een bejaarde kat in het licht van deze tijd vraagt te veel van iedereen, zeker op een avond als deze, die eindeloos moest duren. Ook heb ik mijn vader weleens een ongelukkig kuikentje, wiens hoofd verkeerd om aan zijn lijf zat, bij geboorte de nek om zien draaien. Toen zat het hoofd weer goed, maar daar was dan ook alles mee gezegd.

De kinderen gingen slapen. Willem bracht ze naar boven, aan tafel werd het even stil. Ik begon maar weer eens over het lot van vrouwen over de hele wereld. „Het is de alsof de wapens in je handen van suiker zijn, in een heel stroperige zich eeuwig herhalende droom”, fluisterde Jan en daarna, schel: „We kunnen er helemaal niks aan doen, vergeet die linkse lente.” We deden de gordijnen dicht. Willem kwam naar beneden, we moesten het er toch nog iets langer over hebben, je komt er niet onderuit. Dus vroegen we ons af waarom er zoveel stemmen zich laven aan de steeds grotere chaos, hoe die stemmen iedereen nog verder opdrijven, de waanzin willen laten heersen, de hoofdstad vol geweld en zij, juichend achter hun schermpjes verontwaardiging fingerend. „Het is nu wachten op Gavrilo Princip, en ondertussen verdringen ze elkaar om hem te mogen zijn”, zei ik en was geheel niet ontevreden met mezelf.

Toen begon Jan nonchalant The Waste Land te citeren en daarmee keerden we terug naar onze eigen, voor velen onuitstaanbare, veiligheid van oude teksten, liedjes, luisterend, in stille bewondering. Drie sukkels aan een keukentafel, met een stapel boeken, Medea en Cavalleria Rusticana. Een grote troost, maar één die moeilijk te vinden is, en daarom in het dagelijkse leven steeds verder uit zicht leek te verdwijnen.

De kat moest haar pillen, Jan vertrok even plots als hij gekomen was. Wij zaten nog even. Ik dacht aan Antigone die haar broer wilde begraven tegen de wens van de staat in. Daarna dacht ik aan mijn vader, die weigerde onze dode hond aan de dierenarts af te geven en hem achter in de tuin onder een appelboom begroef.

De volgende dag fietste ik met Kaas en Cléo katerig door onze straat. Op de hoek stond een verwarde man naar duiven te trappen. „Rot op, tyfusbeesten” schreeuwde hij. Toen kreeg hij er eentje onder zijn laars en stond met zijn volle gewicht op het beestje. Ik fietste met kloppend hart door en dacht aan de oppaskat van Jan. Moge het lieve dier voor eeuwig leven.