:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/06/12151034/data133572639-f6da4c.jpg)
Het geweldige en tegelijk frustrerende aan de bibliotheek van The Warburg Institute in Londen waar onderzoekers uit de hele wereld naartoe komen, is dat het nogal moeilijk is om het boek te vinden waar je naar op zoek bent. Het duurt zo een halve dag voor je het boek dat je zocht hebt gevonden. „Vaak liep ik na zo’n zoektocht niet met één boek, maar met een hele stapel terug naar mijn bureau”, vertelt Arianna Dalla Costa. Zij promoveerde aan The Warburg en deed onderzoek naar Latijnse teksten over zandtekeningen en waarzeggerij.
De collectie van boeken, afbeeldingen en andere historische bronnen is bij dit instituut heel anders gecategoriseerd dan bij een standaardbibliotheek, legt Dalla Costa uit. Coderingen bijvoorbeeld gelden niet voor maar één boek. „Dan kwam ik bij de kast waar ik moest zijn en zag ik dat er wel honderd boeken met die code waren! Die zijn ook niet op alfabetische volgorde gerangschikt. En de stickers zitten niet op de rug van het boek, maar op de voorkant. Je moet dus boek voor boek uit de kast halen.”
Het was wennen, maar uiteindelijk gaven de boeken waar Dalla Costa níet naar op zoek was, en die nu wel door haar handen gingen, haar inspiratie voor haar dissertatie. Ze schreef hoofdstukken die ze vooraf niet had kunnen bedenken. „Deze bibliotheek laat broodkruimels voor je achter waarvan het aan jou is om ze op te rapen en er iets mee te doen. Ik vond het fantastisch.”
The Warburg Institute is een erfenis van de Duitse kunsthistoricus Aby Warburg. Nadat de nazi’s in 1933 aan de macht waren gekomen in Duitsland werd zijn collectie uit voorzorg van Hamburg naar Londen overgebracht. De bibliotheek ligt nu middenin de Britse hoofdstad, tussen de statige gebouwen van de Universiteit van Londen, de Birkbeck University en University College London in. Tot eind vorig jaar straalden de hoge ruiten vooral anonimiteit uit. Na een ingrijpende renovatie staat de naam van het instituut in grote klassieke letters op de gevel en hangen er reclameposters voor de tentoonstelling binnen. Sinds eind vorig jaar heeft één van de meest bijzondere bibliotheken van Europa haar deuren geopend voor het publiek.
Excentrieke collectie
Die nieuwe openheid was het belangrijkste doel van de verbouwing, vertelt Bill Sherman, de directeur van het instituut: „We waren te veel naar binnen gekeerd. We wilden toegankelijker worden en beter laten zien wat we te bieden hebben.” Op de begane grond is nu een ruimte voor tentoonstellingen en er is een auditorium gebouwd voor muziekvoorstellingen, workshops of lezingen. Vaak zijn de thema’s een tikje buitenissig en occult. ‘Game of Thrones: de geschiedenis van speelkaarten en miniatuurschilderkunst’. ‘Joodse en Europese magie’. En: ‘Tarot, oorsprong en het hiernamaals’.
Zulke onderwerpen passen helemaal bij de collectie van het instituut, want die ís excentriek. In de kelder staan lange rijen met grijze archiefkasten, allemaal vol historische tekeningen en foto’s. Op de etiketten van de lades staan de wonderlijkste omschrijvingen: Fabelachtige dieren. Wonderen I, wonderen II. Monsters, gnomen en wildemannen. Besnijdenissen. Maar er zijn ook lades vol afbeeldingen over het Oude en Nieuwe Testament, en over Jezus Christus en zijn apostelen.
Aby Warburg (1866-1929) staat bekend als een van de grondleggers van de kunsthistorische wetenschap en hij was één van de eerste historici die het belang van iconografie inzag – de studie naar de inhoud en betekenis van een kunstwerk. Dat was niet alleen vanwege zijn fascinatie voor kunst, maar werd ook gemotiveerd door de gevaarlijke politieke ontwikkelingen in zijn tijd. Bill Sherman: „Warbrug was erdoor gefascineerd dat afbeeldingen een vehikel voor een boodschap kunnen zijn. Hij was zich daarbij zeer bewust dat beelden dus ook als propaganda kunnen worden gebruikt. Hij wilde mensen leren begrijpen waar beelden vandaan kwamen.”
In de huidige maatschappij is dat bewustzijn opnieuw belangrijk, zegt Sherman. „Kijk naar de berichten en advertenties die sociale media hun gebruikers voorschotelen met hulp van algoritmes. De visuele geletterdheid die ons in staat stelt om kritisch te beoordelen hoe beelden worden gebruikt, is vaak weggevallen.”
De bibliotheek is in vier thema’s opgedeeld: Beeld, Woord, Oriëntatie en Actie. Elk thema heeft zijn eigen verdieping. Op de vierde verdieping bijvoorbeeld, Actie, staan de stellingkasten vol boeken over culturele tradities, feestdagen en festivals in heel Europa.
Warburg vond het ook belangrijk om buiten zijn eigen specialismen te denken en „vrij te bewegen” tussen vaste disciplines en tijdvakken. Vanwege het belang dat hij hechtte aan dwarsverbanden bedacht Warburg de afwijkende indeling van zijn bibliotheekcollectie. Sherman: „Hij wilde je geven wat je nodig hebt, maar waarvan je niet wist dat je het zocht. Als je dat naar het nu vertaalt komt het erop neer dat hij niet wilde dat je iets zou intypen in je online zoekbalk en precies zou krijgen wat je zocht.”
Conflict met de universiteit
Niet iedereen kan zomaar op alle afdelingen rondneuzen, daar is de collectie te oud en te waardevol voor. Sinds kort geven bibliothecarissen wel rondleidingen aan het ‘gewone’ publiek. En na de verbouwing is het aantal verzoeken om onderzoek te doen of om te studeren aan The Warburg – dan krijg je wel toegang tot de collectie – flink gestegen, zegt Bill Sherman. Ze kregen vijf keer zoveel verzoeken binnen als voor de renovatie.
Dan te bedenken dat ruim tien jaar geleden de toekomst van The Warburg helemaal niet zo zonnig was. Het instituut maakte verlies, onder andere door de hogere huur die de Universiteit van Londen was gaan vragen. Bij die universiteit is de collectie sinds 1944 ondergebracht, maar wel onder de cruciale voorwaarde dat die „voor altijd” in onafhankelijk beheer zou blijven. De nabestaanden van Aby Warburg hadden die voorwaarden op papier gezet, een document van nog geen A-viertje lang.
Maar in 2014 leek het bestuur van de universiteit de collectie toch op te willen nemen in de ‘algemene’ universiteitsbibliotheek. Warburgs nabestaanden zouden toen zelfs overwogen hebben de collectie terug naar Hamburg te halen, of naar de Verenigde Staten te verhuizen. Uiteindelijk bepaalde de rechtbank dat The Warburg onafhankelijk hoorde te blijven, met een eigen gebouw en genoeg erkenning voor de speciale status van het instituut binnen de universiteit.
Nu de verbouwing is voltooid, zijn de verhoudingen met de universiteit verbeterd, zegt Sherman. Hij trad aan in 2017 en bedacht dat ook particuliere sponsoren vast zouden willen meebetalen aan de renovaties. Uiteindelijk kostte de verbouwing ongeveer 16 miljoen pond (omgerekend 19,3 miljoen euro) waarvan de universiteit 10 miljoen heeft betaald en particuliere donoren de rest. Maar in ‘gewone’ jaren betaalt de universiteit vele malen meer voor het instituut dan wat er aan donaties binnenkomt.
Arianna Dalla Costa wilde na haar promotie nog geen afscheid nemen van The Warburg. Ze solliciteerde voor een traineeprogramma en werd aangenomen. Ze helpt in de bibliotheek anderen wegwijs maken in Warburgs manier van denken. „Ik ben nu gefrustreerd in alle andere bibliotheken ter wereld, omdat ik vind dat het dáár niet logisch is georganiseerd.”
Lees ook
De excentrieke en geniale kunsthistoricus Aby Warburg was eigenlijk de uitvinder van de ‘meme’
