Portugese kiezers zijn na alle schandalen moedeloos. ‘Dit land laat zien hoe snel democratisch vertrouwen afbrokkelt als bestuur, rechtspraak en politieke cultuur tekortschieten’

Deze keer was het de minister van Buitenlandse Zaken, Paulo Rangel. Hij kocht, zo bleek deze week, een luxe appartement in de wijk Beato Quarter in Lissabon, voor 580.000 euro. Toch sloeg de belastingdienst het pand slechts aan voor 174.980 euro — 30 procent van de aankoopprijs. Gevolg: Rangel betaalt fors minder onroerendgoedbelasting. Juridisch klopt het, maar de affaire, breed uitgemeten in de media, voelde voor de bevolking als het zoveelste geval van politieke zelfbediening. „Isto é o ADN do Portugal”, klinkt het bitter — dit ís gewoon het dna van Portugal.

Zondag trekken de Portugezen wéér naar de stembus, voor de derde keer in drie jaar. Na jaren van schandaal op schandaal lijkt de politieke moedeloosheid compleet. De opkomst dreigt historisch laag te worden. Elke verkiezing lijkt meer van hetzelfde.

De centrumrechtse minderheidsregering van Luís Montenegro hield nog geen jaar stand. Hij verloor het vertrouwen van het parlement na berichten over belangenverstrengeling: zijn familiebedrijf, adviesbureau Spinumviva, zou overheidsopdrachten hebben binnengesleept terwijl hij premier was.

In november 2023 trad socialistisch premier António Costa af vanwege een corruptieonderzoek rond vergunningen voor lithiumwinning en een waterstoffabriek, waarbij bevriende bedrijven werden bevoordeeld. Er is geen direct bewijs voor betrokkenheid.

Corruptie-index

De reeks schandalen heeft diepe sporen getrokken in de Portugese samenleving. Uit onderzoek van de Europese Commissie blijkt dat 93 procent van de Portugezen corruptie als een ernstig probleem ziet. Twee derde denkt dat het de afgelopen drie jaar erger is geworden. Daarbij, Portugal noteerde zijn slechtste score ooit op de Corruption Perceptions Index van Transparency International: 57 punten, plek 43 van 180 landen — lager dan de Verenigde Arabische Emiraten (plek 23) en Saoedi-Arabië (38), maar wel weer hoger dan Spanje (46), Italië (52) en Polen (53). „Wat we zien is een politiek systeem dat al jarenlang wordt gekenmerkt door zwakke leiders, partijstructuren die zich afsluiten van vernieuwing en burgers die zich daardoor steeds verder afkeren van de politiek,” zegt Jorge Máximo. Hij is bestuurslid van Transparência Internacional Portugal, voormalig wethouder in Lissabon, en hij werkte mee aan het rapport ‘Caderno de Encargos para as Legislativas 2025’, met aanbevelingen om het politiek vertrouwen te herstellen.

Waarom hebben de Portugezen zo weinig vertrouwen in de politiek?

„Vroeger was het een eer om in de publieke sector te werken en waren de beste mensen bereid zich in te zetten voor de politiek. Vandaag de dag is dat prestige verdwenen. Jongeren voelen zich niet aangesproken, partijen zijn verouderd en intern gericht. Bovendien gebruiken populistische partijen wantrouwen als brandstof. Dit alles heeft geleid tot een klimaat waarin mensen zeggen: ‘ze zijn allemaal hetzelfde’, wat de apathie en het cynisme verder vergroot.

„Daarnaast is er een voortdurende stroom van politieke schandalen, zoals belangenverstrengeling en vriendjespolitiek, die breed worden uitgemeten in de media en sociale media. Dit versterkt de publieke perceptie dat corruptie wijdverspreid is, zelfs als niet alle beschuldigingen juridisch worden bewezen.”

Dus het beeld van veel corruptie klopt niet met de werkelijkheid?

„De perceptie van corruptie in Portugal is extreem hoog, maar dat beeld is vaak misleidend. Politieke schandalen krijgen enorme media-aandacht, terwijl veel zaken jarenlang blijven hangen zonder dat er ooit een definitieve uitspraak volgt. Vaak is er ook geen bewijs bij verdenkingen. Neem bijvoorbeeld oud-premier António Costa: hij trad af vanwege verdenkingen van belangenverstrengeling, maar werd nooit officieel aangeklaagd. Toch was de publieke druk zo overweldigend, dat hij in die functie niet meer houdbaar was. De voortdurende zichtbaarheid in de media wekt de indruk dat corruptie overal is en iedereen erbij betrokken is.”

Er zijn veel wetten tegen corruptie. Waarom werkt dat niet?

„Op papier behoort Portugal tot de landen met de meest uitgebreide anti-corruptiewetgeving in Europa. Maar wetten alleen zijn niet genoeg. Het probleem is de uitvoering. Controle-instanties zijn zwak en onderbemand. Het rechtssysteem is traag en bureaucratisch, waardoor corruptiezaken soms tientallen jaren duren. Hierdoor blijven veel verdachten ongestraft, wat de perceptie van straffeloosheid versterkt. Dat gevoel werd bijvoorbeeld ook versterkt toen Costa werd benoemd tot voorzitter van de Europese Raad. Mensen zagen dat als een beloning. Tegelijkertijd ontbreekt het in Portugal aan politieke wil om hervormingen door te voeren, vooral als het om lobbywetgeving en belangenconflicten gaat. Partijen hebben er vaak geen belang bij om die mechanismen aan te scherpen.”

Waarom niet?

„Politieke partijen zien strengere regels soms als een bedreiging voor hun eigen machtspositie en belangen. Een voorbeeld is de bijna afgeronde lobbywetgeving in 2022, die door de val van Costa’s regering niet verder in behandeling werd genomen. Die wet moest leiden tot het invoeren van een openbaar lobbyregister, plus een ‘rastro legislativo’ (wetgevend traject) om te tonen welke lobbygroepen invloed hebben op wetgeving. Ook werd een ‘período de quarentena’ voorgesteld: een wachttijd voor politici die overstappen naar bedrijven die ze eerder bedienden.”

Welke lessen kunnen andere landen leren van Portugal – en vice versa?

„Dit land laat zien hoe snel democratisch vertrouwen afbrokkelt als bestuur, rechtspraak en politieke cultuur tekortschieten. Andere landen leren hieruit dat wetten niet genoeg zijn zonder effectieve uitvoering. Portugal kan op zijn beurt leren van landen waar coalities en politieke stabiliteit ondanks verschillen worden opgebouwd, zoals de coalitieregeringen die Nederland heeft of Italië onder [oud-premier Mario] Draghi. Daar wordt politieke strijd soms opzij gezet voor noodzakelijke hervormingen – iets wat in Portugal ontbreekt.”

Welke stappen moet Portugal nemen om vertrouwen te herstellen?

„We moeten het kiesstelsel hervormen, zodat burgers hun lokale vertegenwoordigers rechtstreeks kunnen kiezen. Dat maakt politici beter aanspreekbaar. Op dit moment stemmen mensen alleen op partijen, waardoor politici vooral loyaal zijn aan hun partijleiding en minder aan de burgers. Daarnaast moeten regels rond lobbyen, belangenverstrengeling en trage rechtspraak eindelijk worden afgedwongen. Instellingen die belangenconflicten controleren, krijgen dan meer middelen en macht. Tot slot hebben we nieuwe leiders nodig die durven samen te werken, verder kijken dan hun eigen partij en echte oplossingen zoeken voor de lange termijn, in plaats van alleen verkiezingspraatjes.”

Verwacht u dat de positie van Portugal op de index nog verder zal dalen zonder actie?

„Zonder hervormingen blijft Portugal gevangen in een vicieuze cirkel van schandalen, politieke verlamming en populisme. Portugal moet nu kiezen: hervormen en vertrouwen herstellen, of verder wegzakken in apathie en cynisme.”

Delen





Mail de redactie