Steeds meer behoefte aan alsmaar schaarser drinkwater: waarom lukt het Nederlanders niet om zuiniger met water om te gaan?

Nederland heeft te weinig drinkwater. Verschillende van de tien drinkwaterbedrijven zitten onder de onderling afgesproken grens van 10 procent reserve en voorzien dat ze straks, tijdens een warme, droge zomer, niet altijd meer kunnen voldoen aan de vraag. Afgelopen drie jaar is al aan tientallen bedrijven een aanvraag voor drinkwater geweigerd. En de vraag stijgt; kennisinstituut RIVM verwacht dat over vijf jaar ruim honderd miljoen kubieke meter water méér nodig zal zijn dan vijf jaar geleden – dat is iets minder dan het verbruik in een provincie als Overijssel.

Een van de methoden om het tekort te bestrijden, is besparen op drinkwater. Maar het kabinet neemt dat onvoldoende serieus, stelt de Algemene Rekenkamer in het rapport Drinkwater onder druk, dat dinsdag is verschenen.

De huidige besparing is nog lang niet voldoende. Oorzaak is dat Nederlanders onvoldoende de ernst inzien van het drinkwatertekort

Verantwoordelijk minister Barry Madlener (Infrastructuur en Waterstaat, PVV) heeft zich ten doel gesteld dat zakelijke gebruikers over tien jaar 20 procent minder drinkwater gebruiken dan in de periode 2016-2019. En dat huishoudens over tien jaar hun verbruik hebben teruggebracht van gemiddeld 120 liter per dag naar 100 liter. Of deze doelen worden gehaald, is „twijfelachtig”, stelt de Rekenkamer.

„Gezien de ernst en urgentie van de problemen, beoordelen we de beleidsresultaten als zorgelijk.” Collegelid van de Algemene Rekenkamer Barbara Joziasse: „Er zijn al heel lang plannen voor drinkwaterbesparing, maar de praktijk is weerbarstig. De voortgang is traag. Wat ons betreft is veel meer tempo nodig. Het gaat om het drinkwater waar miljoenen burgers en bedrijven van afhankelijk zijn. Iedere druppel telt.”

1Waarom lukt het niet om burgers drinkwater te laten besparen?

Huishoudens verbruiken bijna driekwart van het totale drinkwater. Het meeste gaat op aan douchen en het spoelen van wc’s. Vanaf het begin van deze eeuw is het verbruik licht gedaald, vooral door zuiniger huishoudelijke apparaten. Laatste twee jaar is het nog iets verder gedaald, vermoedelijk door natte zomers en hoge energieprijzen, waardoor mensen minder lang douchen. Maar de besparing is nog lang niet voldoende om het verbruik terug te dringen tot 100 liter per dag. Oorzaak is dat Nederlanders onvoldoende doordrongen zijn van de ernst van het drinkwatertekort.

„Het risico op een tekort wordt klein ingeschat. Het is zelfs een beetje ongeloofwaardig”, staat in een vorig jaar verschenen onderzoek naar het ‘waterbewustzijn’. Nederlanders vinden het tekort aan water voor de natuur „realistischer” dan een tekort aan drinkwater.

Wellicht kan een campagne helpen. Of een prijsprikkel: wie meer water verbruikt, betaalt meer. Helaas blijkt uit onderzoek dat hogere kosten een „zeer beperkt” effect hebben op de vraag. De ‘prijselasticiteit’ van de eerste levensbehoefte die drinkwater is, is vrijwel nul.

2Waarom neemt de vraag naar drinkwater nog steeds toe?

Dat heeft drie oorzaken. Om te beginnen klimaatverandering, waardoor droogte vaker voorkomt, perioden waarin ineens veel meer water wordt verbruikt. Een andere verklaring: de groei van de economie. Er komen meer bedrijven en die verbruiken sinds enkele jaren, na een aanvankelijk daling, weer meer water. Waarom is onbekend. Verder stijgt het aantal huishoudens en woningen in Nederland al jaren. Het kabinet wil zelfs nog 900.000 woningen bijbouwen, die allemaal van water moeten worden voorzien.

Hier ligt overigens een kans, zeggen experts, om in één klap grote besparingen door te voeren: maak het verplicht om in nieuwe woningen wc’s door te spoelen met regen- of huishoudwater.

Maar de Rekenkamer is afwachtend, onder meer vanwege gezondheidseffecten. „Mogelijk heeft een regen- of huishoudwatersysteem nadelige effecten op de volksgezondheid.” Bovendien is zo een systeem kostbaar. Wat de verplichting betreft: dit kabinet wil juist door mínder regels de woningbouw versnellen. En áls die wordt ingevoerd, dan pas over drie jaar, wanneer een deel van alle nieuwe woningen al is gebouwd. Van de besparing door zo’n verplichting als deze vier jaar geleden was ingegaan, namelijk 5,7 liter per persoon per dag, is nog maar 2,6 liter over bij invoering in 2028.

Drinkwaterbedrijven zijn overigens wettelijk verplicht huishoudens te voorzien. Het is vrijwel uitgesloten dat toekomstige woonwijken zonder water komen te zitten, tenzij zich een ramp voltrekt. Wel zullen de drinkwaterbedrijven nog vaker nee moeten verkopen aan bedrijven.

3Is water op een andere manier te besparen?

Iedere Nederlander zou minder water moeten verbruiken. De Rekenkamer adviseert het kabinet „te blijven werken aan het vergroten van het gevoel van urgentie van drinkwaterschaarste bij burgers en bedrijven om te zorgen voor gedragsverandering”. Eerdergenoemd onderzoek naar het waterbewustzijn noemt korter douchen en kranen niet onnodig laten lopen als „de meest verwachte gedragingen” van burgers als de overheid oproept minder water te gebruiken.

Ook wordt verwacht dat Nederlanders zich, in tijden van droogte, zullen houden aan een oproep om overdag de tuin niet te sproeien. Verder zouden ook bedrijven minder drinkwater moeten gebruiken. Zo gebruikt de industrie, waaronder de chemische, het meeste leidingwater van drinkwaterkwaliteit.

4Is het drinkwatertekort ook anders te bestrijden?

In een reactie op het rapport stelt minister Madlener dat ondanks alle dreigingen ook al „goede stappen worden gezet”. Het ministerie werkt namelijk, samen met de drinkwaterbedrijven en provincies, aan een plan om méér drinkwater te produceren, teneinde aan de groeiende vraag te voldoen.

Meer drinkwater produceren, onder meer door het aantal bronnen uit te breiden, is „van minstens zo groot belang”, aldus Madlener in zijn reactie, die in het rapport is opgenomen. De minister wil de productie ook vergroten door het te vergemakkelijken om vergunningen voor uitbreidingen van waterbronnen te verlenen.

Delen

Mail de redactie

Als Saartje de Wit (17) was afgegaan op het advies van haar leerkracht in groep 8 van de basisschool, had ze havo gedaan. Dan was ze misschien vorig jaar, in de vijfde klas, geslaagd voor het eindexamen en wie weet zat ze dan nu op de pabo, een hbo-opleiding waar ze destijds aan dacht. Maar ze koos voor een middelbare school met gemengde brugklassen, de Copernicus Scholengemeenschap in Hoorn. Pas na twee jaar zou de klas worden opgesplitst. In de tussentijd werden alle leerlingen beoordeeld op havo- én vwo-niveau.

In haar eerste jaar leek het er nog op dat ze uiteindelijk zou doorstromen naar havo, vertelt ze. „Toen was ik vooral bezig met de gezelligheid in de klas.” Maar in het tweede brugjaar begon het te kriebelen. „Ineens wilde ik toch vwo doen, dus ik ging harder werken.” Nu doet ze eindexamen vwo en als ze slaagt, begint ze in september met de studie geschiedenis aan de Universiteit Leiden. „Achteraf ben ik blij dat ik op school wat langer de tijd kreeg om uit te vinden wat ik kon en wat ik wilde”, zegt ze.

„Met een gemengde of brede brugklas bedien je vooral de laatbloeiers”, zegt schooldirecteur Pol Hinke. „Dat kunnen kinderen zijn die nog heel speels zijn en aan de middelbare school moeten wennen, maar ook kinderen die thuis geen Nederlands spreken en weinig hulp krijgen.” Van hem hoeft echt niet iedereen naar het vwo. „Zeker niet. Waar het om gaat, is dat alle leerlingen genoeg tijd moeten krijgen om erachter te komen welk niveau bij hen past.”

Subsidie

In de onderwijswereld en in politiek Den Haag wordt al langere tijd gediscussieerd over de vraag of leerlingen niet te vroeg worden ingedeeld in verschillende schoolniveaus, op basis van hun leerprestaties op de basisschool. Dat zou volgens wetenschappers in het nadeel zijn van kinderen die zich in een achterstandspositie bevinden. De Onderwijsraad, die de regering adviseert over onderwijsbeleid, stelde in 2021 voor om te stoppen met het schooladvies dat leerlingen krijgen in groep 8 van de basisschool. In plaats daarvan zouden alle middelbare scholen driejarige, brede brugklassen moeten krijgen waar leerlingen met uiteenlopende capaciteiten bij elkaar zitten.

Toenmalig minister van Onderwijs Dennis Wiersma (VVD) reageerde instemmend maar wilde de brede brugklas niet verplicht stellen, dat vond hij te ingrijpend voor het voortgezet onderwijs. In plaats daarvan kwam er vanaf 2022 subsidie voor scholen die vrijwillig een ‘heterogene’ (gemengde) brugklas wilden invoeren, van twee of meer niveaus. Dat geld, 100.000 euro per aanvraag, konden ze bijvoorbeeld besteden aan het bijscholen van leerkrachten om les te geven op verschillende niveaus of het ontwikkelen van aangepast lesmateriaal.

Het vorige kabinet wilde deze regeling permanent maken en had daar ook geld voor uitgetrokken: 55,5 miljoen euro per jaar. Maar het kabinet-Schoof bezuinigt op onderwijs en heeft deze subsidie stopgezet. De coalitie is er niet van overtuigd dat een brede brugklas goed is voor álle leerlingen. Vmbo’ers biedt het misschien een kans zich op te trekken aan klasgenoten, maar leerlingen met een duidelijk vwo-profiel remt het af, denken zij.

Dakpanklassen

Sinds dit jaar krijgen scholen dus geen subsidie meer voor het mengen van leerlingen met verschillende schooladviezen in een brugklas. Belangenorganisaties voor het onderwijs, zoals de VO-raad, vreesden dat scholen er dan snel mee zouden stoppen. Niet zonder reden: voor de subsidie werd ingesteld, was de gemengde brugklas, die al decennia bestond, op haar retour. Dankzij de subsidie nam het aantal gemengde brugklassen weer toe, bleek uit cijfers van de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO).

De Copernicus Scholengemeenschap heeft geen plannen om met de gemengde brugklassen te stoppen, zegt schooldirecteur Hinke. Zijn school had die al lang voor de subsidieregeling. Elk jaar melden zich op de school, die nu zo’n 1150 leerlingen telt, 240 nieuwe leerlingen aan. Ze worden verdeeld over zo’n tien zogenoemde ‘dakpanklassen’: mavo/havo en havo/vwo. Hinke: „Alle leerlingen in zo’n brugklas krijgen dezelfde lesstof aangeboden, maar die is deels wel gedifferentieerd naar niveau. Ze maken allemaal dezelfde toetsen en vervolgens worden hun cijfers berekend op twee niveaus. Voor vwo moet je bijvoorbeeld meer inzicht laten zien in de stof.”

In de mavo/havo-brugklas ziet hij veel leerlingen ‘opstromen’. „We hebben relatief veel leerlingen die met een mavo-advies binnenkomen maar uiteindelijk op havo-niveau hun diploma halen.” Al komt ook het tegenovergestelde voor. „We proberen bij elke leerling het maximale eruit te halen, wat het dan ook is”, zegt Hinke.

Naast de dakpanklassen is er een aparte vwo-brugklas voor leerlingen die op de basisschool een ‘enkelvoudig’ vwo-advies hebben gekregen. Eigenlijk vindt Hinke zo’n aparte vwo-brugklas niet echt nodig, maar er is nu eenmaal vraag naar, zegt hij. „De gedachte van sommige ouders is dat je als vwo-leerling tekortgedaan wordt als je in een bredere brugklas zit.” De „echte vwo-plus-leerlingen”, zoals hij ze noemt, kiezen niet voor het Copernicus. Die gaan naar een van de twee gymnasia in Hoorn.

Risicootje

Soms redt een leerling die vanuit de gemengde brugklas doorstroomt naar het vwo het uiteindelijk toch niet op dat niveau. Hinke: „Wij willen leerlingen die gemotiveerd zijn een kans geven. Dat betekent dat je soms een risicootje neemt. Dat maakt onze vwo-afdeling wat kwetsbaarder dan op andere scholen.” Hij vindt het jammer dat scholen er door de Onderwijsinspectie op afgerekend worden als leerlingen een keer blijven zitten of ‘afstromen’ naar een lager niveau. „Wij vinden het belangrijker om de best passende plek te vinden voor onze leerlingen.”

In de tijd dat Saartje de Wit in de havo/vwo-brugklas zat, duurde die nog twee jaar. Inmiddels heeft de Copernicus zelfs een derde brugjaar ingevoerd. De school kreeg daarvoor subsidie toen die regeling er nog was. „We hebben dat budget vooral gebruikt om de docenten uren te geven om hun lessen op twee niveaus te ontwikkelen”, vertelt Hinke.

Voor een deel van de derdeklassers is zo’n extra brugjaar nuttig. Hinke: „Vaak zijn het leerlingen van wie wij denken dat ze prima vwo kunnen, maar die daar zelf nog onzeker over zijn. En soms zijn het leerlingen die heel graag vwo willen doen maar dat nét niet halen. Die mogen het nog een jaar proberen.”

Delen

Mail de redactie