Europa kijkt afwisselend bezorgd naar Oost en West

De Duitse journalist en biograaf van Adolf Hitler, Joachim Fest, was allergisch voor de toespraken die bij herdenkingen van de Tweede Wereldoorlog werden gehouden. Het waren, zestig jaar na 1945,onwaarachtige frasen geworden, zei hij in 2005.

Deze week, tachtig jaar na het einde van WOII, was er weer een stoet herdenkingsredenaren. Nu klonken de woorden niet hol, eerder bezorgd.

De Duitse Bondspresident Frank-Walter Steinmeier was een van de vele 8 mei-sprekers. Dat Poetin Oekraïne binnenviel was een ongekende schok, zei hij in de Bondsdag. „De bevrijders van Auschwitz zijn de nieuwe agressors.” Maar, zei hij, dat de VS de na-oorlogse orde nu de rug toe keren is óók een schok en een breuk met het verleden van jewelste.

„De internationale gemeenschap had consequenties verbonden aan de vernietigingsoorlog en de volkerenmoord, had regels ingevoerd om nationalisme in te dammen, samenwerking te bevorderen en had een internationale orde ingericht op basis van het volkerenrecht. Dat was allemaal verre van perfect en altijd omstreden, maar dat nu uitgerekend de Verenigde Staten, die die ordening geschapen hebben en hebben vormgegeven, zich afkeren, is een aardverschuiving van een geheel nieuwe dimensie”.

Daarmee, zei Steinmeier, is de 20ste eeuw nu definitief ten einde. „Daarom praat ik over een dubbele tijdperkbreuk – de aanvalsoorlog van Rusland en een breuk met waarden en normen door Amerika – dat markeert het einde van deze lange twintigste eeuw.”

Vanaf nu wordt dus de 21ste eeuw vormgegeven, als je Steinmeier volgt. Nieuwe verhoudingen tekenen zich af. Sommige relaties – zoals tussen Rusland en China – krijgen vastere vorm. Andere verhoudingen – zoals tussen Europa en de VS – zijn volop in beweging. Intussen woedt in Europa een oorlog die de verhoudingen beïnvloedt en door die verhoudingen wordt beïnvloed.

Europa toonde vrijdag een schizofreen beeld. Op het Rode Plein in Moskou vierde de man die Oekraïne binnenviel met hoge buitenlandse gasten de overwinning op nazi-Duitsland en daarmee ook een beetje zichzelf. In het Oekraïense Lviv legden Europese ministers de politieke basis voor een Ruslandtribunaal dat de agressors uit Moskou moet veroordelen.

Twee kampen, twee opvattingen over politiek. Het is daarom van belang om te zien wie waar was. Behalve Xi had ook de Braziliaanse president Lula de reis naar Moskou gemaakt. Uit Europa waren de Slowaakse premier Fico en de Servische president Vucic ingevlogen, ondanks herhaalde waarschuwingen uit Brussel dat niet te doen. Slowakije is EU-lid, Servië wil het graag worden. Poetin-vriend Viktor Orbán uit Hongarije was er dan weer niet.

In Lviv waren de VS opvallend afwezig. Team Trump trok zich terug uit de voorbereidingen van het tribunaal. Het was een van vele concessies die de Amerikanen de afgelopen maanden deden tijdens pogingen om Rusland aan de onderhandelingstafel te krijgen.

In het Oekraïense Lviv kwamen Europese ministers bijeen bij onder meer een herdenking van omgekomen militairen in de oorlog met Rusland.

Foto EDUARD KRYZHANIVSKYI / AFP

Voor Oekraïne hebben die gesprekken nog niets opgeleverd. Een eenzijdig door Rusland afgekondigd staakt-het-vuren voor de duur van de herdenkingen werd snel geschonden – net zoals een handvol eerdere pogingen. Trump boekte nog geen resultaten, maar bondgenoten van de VS hebben wel de grootste moeite om greep te krijgen op de wispelturige rouwdouwer in het Witte Huis die het met de democratie niet zo nauw neemt.

Wig tussen Beijing en Moskou

De afgelopen maanden verbaasde Trump steeds weer met een opvallende sympathie voor de Russische leider. Waarom was Trump zo aardig voor Poetin? Is hij verblind door potentiële zakelijke deals met Rusland en maakt hij de belangen van Oekraïne daaraan ondergeschikt? Is hij uit op een Nobelprijs voor de Vrede – aartsvijand Barack Obama heeft er immers ook een? Of, was hij, zoals medestanders opperden, strategisch bezig en keek hij het handwerk af bij Henry Kissinger?

Als buitenlandadviseur maakte Kissinger naam door begin jaren zeventig contact te leggen met China. Hij wilde voorkomen dat China en de Sovjet-Unie één blok zouden vormen tégen de VS. Was Trumps toenadering tot Poetin bedoeld om een wig te drijven tussen Moskou en Beijing?

Tijdens het driedaagse bezoek van Xi Jinping aan Moskou viel van onmin tussen de twee autoritaire grootmachten in elk geval nog niets te bespeuren. Als Trump die twee uit elkaar probeert te spelen, moet hij beter zijn best doen.

Westerse pogingen om Poetin te isoleren om zo zijn oorlogsmachinerie te verzwakken hebben Xi en Poetin verder in elkaars armen gedreven. China levert voor zover bekend niet op grote schaal wapens aan Moskou, maar wel dual-use goederen, met zowel civiele als militaire toepassingen. En, belangrijk voor de oorlogsvoering: China neemt Russische olie af.

Bij een vorig bezoek, in 2023, dronken Xi en Poetin al op eeuwige vriendschap. Deze week liet Xi nog eens weten dat Poetin de Chinese aanspraken op Taiwan steunt. Zo doemde het beeld op van twee sterke mannen die het goed met elkaar kunnen vinden en de wereld onderling verdelen: een grote lap Oekraïne voor Poetin, eilandstaat Taiwan voor Xi.

Tachtig jaar na het einde van WOII rekenen ook de autocraten in China en Rusland graag af met de ordening die na WOII is ontstaan. De traditionele bewakers van die orde, Verenigde Staten, laten het vooralsnog gebeuren. De VS zagen zich sinds eind jaren dertig als de beschermheer van de democratische wereld. Trump wil die taak gewoonweg niet meer vervullen.

Trumps vredesmissie voor Oekraïne bleek intussen vele malen moeilijker dan hij deed voorkomen. Hij maakte een deal voor Rusland zo aantrekkelijk mogelijk en vernederde publiekelijk de Oekraïense president. Europa duwde hij aan de kant. Maar Poetin hapte niet.

Trump slaat nu een andere toon aan. Schermden de VS eerst met het opheffen van sancties, nu praat Trump over het aanscherpen van sancties. Wellicht word ik aan het lijntje gehouden door Poetin, schreef hij op sociale media na een tête-à-tête met Zelensky. Kon Zelensky eerst niets goed doen, deze week omarmde Trump Zelensky’s voorstel om tot een staakt-het-vuren van dertig dagen te komen. Is het een koerswijziging? Onderhandelingstactiek?

Tanks naar NAVO-grens

En Europa? Dat kijkt afwisselend bezorgd naar Oost en dan weer naar West. Waarom stuurt Poetin zijn nieuwste tanks naar de grens met de NAVO en niet naar de frontlinie in de Donbas? Zijn zijn ambities dan toch groter dan Oekraïne? En trekt Trump daadwerkelijk zijn handen van Europa af, zoals de Poolse minister Radoslav Sikorski deze week nog eens waarschuwde? Of valt er tóch met hem te praten? Eerst negeerde hij EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen volkomen, deze week noemde hij haar „so fantastic” en kijkt uit naar een ontmoeting. Maar of dat morgen ook nog zo is? Zelfs vicepresident JD Vance, die Europa op een conferentie in München over de knie legde als anti-democratisch, zei deze week opeens dat Europa en de VS één team vormen.

Het is voor Europa lastig om met de ambivalentie en de verstrekkende improvisaties van de VS om te gaan. De EU is een consensusmachine, die waarde hecht aan regels en overleg. Snel en slagvaardig reageren is daarom lastig, maar op den duur blijft de boel zo wel bij elkaar.

Europa kan ook moeilijk overweg met Trumps neiging om dossiers met elkaar te verknopen. Toch vragen ambtenaren en diplomaten in Brussel zich steeds weer af of een harde tegenmaatregel in de heffingenstrijd kan leiden tot problemen met Trump op de NAVO-top in juni. De aanpak van Amerikaanse techbedrijven viel opvallend mild uit, maar de EU legde deze week wél een geladen pistool op tafel in de vorm van een gedetailleerde lijst mogelijke tegenmaatregelen in de handelsoorlog.

Intussen houdt Europa vast aan de Oekraïne-koers. Deze week werden meer maatregelen aangekondigd om Europa van Russisch gas af te krijgen en nieuwe sancties staan op stapel.

Tegelijk zoekt Europa nieuwe wegen. Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk namen het voortouw in discussies over militaire steun aan Oekraïne. De EU en het VK tekenen later deze maand waarschijnlijk een nieuw samenwerkingsakkoord waarin de nadruk ligt op defensie. Frankrijk tekende vrijdag in Nancy met Polen een vriendschapsverdrag met daarin afspraken over defensie.

In het Berlijn van Steinmeier ging dinsdag de nieuwe kanselier Friedrich Merz, weliswaar struikelend, uit de startblokken. In Brussel, grapt een diplomaat, zaten ze al twee jaar op dit moment te wachten. Als Duitsland zijn schouders er niet onder zet, kan de EU niet veel. Oud-kanselier Olaf Scholz werd nooit op een grote liefde voor de EU betrapt en ruzie in zijn coalitie leidde er vaak toe dat Duitsland zich in Brussel van stemming onthield. Merz vloog op zijn eerste werkdag naar Parijs én naar Warschau en bracht vrijdag meteen een bezoek aan de EU-leiders en aan de NAVO.

Merz was opvallend positief over de VS. Kort na het optreden van Vance in München vroeg hij zich hardop af of de NAVO deze zomer nog wel in zijn huidige vorm zou bestaan. Inmiddels is hij bijgedraaid: „De Amerikaanse regering is veranderd. Ze accepteren wat de Europese NAVO-partners doen. Ze zien dat we onze inspanningen behoorlijk verhogen. Ik ben dankbaar dat ik nu een optimistischere inschatting kan maken over de toekomst van het bondgenootschap.”

Delen





Mail de redactie