Zo druk is Ursula von der Leyen, de machtigste vrouw van de Europese Unie, de laatste tijd met het sluiten van handelsakkoorden en het in stand houden van de wereldorde, dat ze soms haast begint te klinken als haar tegenpool aan de overzijde van de Atlantische Oceaan.
„Landen staan in de rij om met ons aan de slag te gaan”, pochte ze onlangs tegenover Politico, het lijfblad van de Brusselse politieke bubbel. „Er is interesse uit zó veel landen om nauwer samen te werken”, heette het in een interview met de Financial Times. En in Die Zeit deed de voorzitter van de Europese Commissie er nog een schepje bovenop: „Wij hebben geen bro’s en oligarchen die de dienst uitmaken.”
Von der Leyen is op een missie: Europa’s positie in de wereldwijde vrijhandel overeind houden, nu de Verenigde Staten dreigen weg te vallen als betrouwbare handelspartner en als beschermheer van het systeem. Steeds weer benadrukt het hoofd van de Commissie wat de EU de wereld te bieden heeft: een voorspelbare handelsrelatie met een markt van kapitaalkrachtige Europese burgers en bedrijven die popelen om hun euro’s, zloty’s en kronen uit te geven.
Het leidde sinds de herverkiezing van Donald Trump in de VS tot een lange lijst aan buitenlandse reizen. Onderhandelingen die al jaren vastzitten, worden ineens vlot getrokken. In december zette Von der Leyen, die daarvoor een mandaat heeft, in Uruguay haar handtekening onder een akkoord met Mercosur, het Zuid-Amerikaanse landenblok. De EU-landen moeten dat nog doen. Maar zelfs Frankrijk, dat zich al meer dan twintig jaar tegen het akkoord verzet, lijkt nu bereid zijn zegen aan de deal te geven.
En zo gaat het overal. De EU heeft sinds afgelopen november ook onderhandelingen over het sluiten of uitbreiden van akkoorden gevoerd met onder meer India, Maleisië, Mexico, Thailand, de Verenigde Arabische Emiraten en Zwitserland. Er kwam een investeringspakket bij voor Zuid-Afrika, en één voor Centraal-Azië, trots door Von der Leyen gepresenteerd in Oezbekistan. Zelfs met China, dat op de meeste beleidsterreinen nog steeds geldt als een rivaliserende grootmacht, worden heel voorzichtig de banden aangehaald.
Zo lijkt de oplossing voor de onrust op het wereldtoneel haast terug te brengen tot een eenvoudige formule: wat minder handel met de VS, wat meer met India, China en Brazilië, klus geklaard. Maar zo’n sommetje onderschat hoe groot de gevolgen zijn van een kantelende wereldorde, waarschuwen economen. De EU zal veel meer moeten doen als ze de handelsklap wil opvangen, laat staan als Europa de rol van de VS als mondiale marktmeester wil overnemen.
„Laten we eerlijk zijn: de grootste economische relatie in de wereld is die tussen de EU en de VS. Als die relatie onder druk komt te staan, zijn we slechter af. Punt”, zegt Maria Demertzis, als econoom verbonden aan denktank The Conference Board en eerder aan de Brusselse denktank Bruegel. „De vraag die ertoe doet, is: staat die relatie onder druk door dingen die wij kunnen beïnvloeden, of door oorzaken die buiten onze macht liggen?”
Ongezonde afhankelijkheid
Het is te simpel om alleen te wijzen naar de keuzes van het Witte Huis, vindt Demertzis. Zeker, het is Trump die de huidige onzekerheid aanjaagt, maar al doende legt hij kwetsbaarheden bloot die al langer bestaan. „Wat is het eerste principe dat je leert op een managementopleiding? Bedrijfscontinuïteit: hoe garandeer ik dat ik mijn product of dienst kan blijven leveren zoals ik beloofd heb? Dat is prioriteit nummer één, voor de kosten, voor de winst. In de wereldeconomie zijn we dat principe volkomen vergeten. Nu zien we hoe kwetsbaar dat ons maakt.”
Dit was natuurlijk al een van de lessen van de coronapandemie. Daar ging het om tijdelijke schokken die de handelsketens bruut verstoorden. Maar het kan evengoed gaan om langdurige keuzes: wat als een handelspartner zich bedenkt en andere prioriteiten stelt? „Als de VS het wil, staan alle clouddiensten in Europa morgen stil. Voor onze betalingssystemen zijn we voor 70 procent afhankelijk van de VS”, aldus Demertzis.
Moeten we deze bedrijven dan boycotten? „Je kunt die diensten waarderen én tegelijkertijd zeggen: deze afhankelijkheid is ongezond. Dus moet je diversifiëren en op eigen benen staan. En bedenk wel dat de rest van de wereld dit óók denkt, en dan diezelfde vraag stelt over Europa: is te veel afhankelijkheid van Europa een risico? Ook zij willen economische zekerheid.”
Eén route om Europa beter bestand te maken tegen schokken is door de blik naar binnen te richten en de eigen markt te verstevigen. Op dit moment leunt de Europese economie zwaarder op export op de wereldwijde markt dan elke andere grote economie, ook de Chinese. Dat betekent dat iedere ontwrichting van het systeem in Europa harder aankomt dan elders.
De interne markt is, ondanks alle lovende woorden van Europese politici, nog altijd onderontwikkeld. Handelsbarrières in de vorm van regels en logistieke uitdagingen maken het voor bedrijven binnen de EU lastig om elders in de unie uit te breiden. Het Internationaal Monetair Fonds becijferde dat deze barrières zo duur uitpakken dat ze gelijkstaan aan een heffing van 44 procent voor grensoverschrijdend goederenverkeer, en zelfs 110 procent voor diensten.
De andere route om het continent robuuster te maken, loopt juist via het aanhalen van de banden met zoveel mogelijk andere landen. Dan is een schok in de wereldeconomie of een verschuiving in de geopolitiek makkelijker op te vangen. En Europa heeft iets te bieden, zo benadrukt Von der Leyen met haar betoog over de eerlijke en voorspelbare handel met Europa.
Veel landen zien de EU helemaal niet als een handelsblok dat draait om eerlijkheid en voorspelbaarheid
Alhoewel? „Heel veel landen zullen naar de EU kijken en helemaal niet een handelsblok zien dat draait om eerlijkheid en voorspelbaarheid”, zegt Hosuk Lee-Makiyama, directeur van het European Centre for Political International Economy. „De EU is een zelfbenoemde regulerende supermacht, die bovendien de regels regelmatig herziet. Dat betekent dat jij niet weet waar je over vijf jaar aan toe bent als jij hout of rundvlees of een innovatieve dienst met AI naar de EU wil exporteren.”
Hoe hoog de spanningen daarbij kunnen oplopen, werd vorig jaar duidelijk bij de invoering van de Europese antiboskapwet. Die wet is bedoeld om wereldwijd illegale ontbossing tegen te gaan. Fabrikanten van hout, maar ook van koffie, soja en vlees moeten kunnen aantonen dat er geen land is ontbost voor hun productie, als ze hun waren in Europa willen verkopen.
De overheden in Indonesië, Maleisië en Brazilië waren woedend: zij zagen in de plannen geen vorm van natuurbescherming, maar extra regelgeving en papierwerk, waardoor het veel moeilijker zou worden voor bedrijven om vanuit hun landen naar Europa te exporteren.
Het hielp niet dat de Europese Commissie pas zeer laat met duidelijkheid over de precieze handhaving kwam. En de frustratie liep verder op toen de EU de wetgeving onlangs vereenvoudigde voor de eigen lidstaten door hen grotendeels uit te zonderen van de regels, omdat het risico op ontbossing binnen de EU minimaal zou zijn. Europese bosproducenten stonden te juichen: minder bureaucratie. De niet-Europese overheden bleven verbolgen achter.
Tastbare voordelen
De VS mogen dan nu de aandacht trekken in negatieve zin, maar het aanbod dat de Amerikanen vanaf de Tweede Wereldoorlog aan de rest van de wereld deden was er een met tastbare voordelen, zegt Hosuk Lee-Makiyama. Vanaf de jaren vijftig en zestig hebben de VS hun handelsbarrières immers in veel verdere mate afgebouwd dan de EU, qua heffingen en regels.
„Daardoor hebben ze ook iets te bieden: vrije toegang tot een gigantische markt. De VS waren bereid een handelstekort van een biljoen dollar te accepteren, waardoor Europa en de rest van de wereld voor dat bedrag een handelsoverschot konden opbouwen”, zegt Lee-Makiyama. „En: de Amerikanen bouwen fabrieken overal ter wereld om nieuwe markten aan te boren. Wat doet Europa? Wij bouwen onze fabrieken op eigen bodem, wij creëren de banen hier en verschepen vervolgens de goederen.”
De Verenigde Staten bouwden deze wereldorde met harde macht en handel. Lee-Makiyama: „Feitelijk zeiden de VS: wij zijn bereid een handelstekort te draaien zodat Europa en Azië kunnen groeien via export – mits jullie onze regels volgen. Ik zie Europa noch China bereid hetzelfde te doen om Zuid-Azië en Afrika via export uit de armoede te helpen.”
Dat de onzekerheid van het huidige tijdperk dwingt tot politieke keuzes is goed terug te zien in het Europees Parlement. Daar zien politici van alle windrichtingen deze dagen de noodzaak van een handelsbeleid dat verder gaat dan een extra vrijhandelsakkoord hier of daar.
Aan de ene kant is daar D66-fractieleider Gerben-Jan Gerbrandy, die nu zijn pleidooi voor hechtere Europese samenwerking bevestigd ziet. „Noem het een Pax Europeana, als opvolger van de Pax Americana. Als de VS wegvallen, is het aan Europa om een alternatief te bieden.”
Dat vergt keuzes, erkent hij. Zo zal Europa een volwaardige territoriale defensiemacht nodig hebben en serieus moeten gaan nadenken over het aangaan van gemeenschappelijke Europese leningen om de euro te versterken. „Het doel is niet dat we als politieagent van de wereld gaan opereren, maar we moeten onze economische macht wel kunnen onderbouwen.”
Aan de andere kant klinkt het geluid van Jessika van Leeuwen (BBB). Haar partij ziet in het huidige tijdperk juist iets anders: de risico’s van onderlinge afhankelijkheid. „Wij zijn in principe voor vrijhandel, maar wij sluiten iets cruciaal als voedselzekerheid daarvan uit.” Om die reden wordt Van Leeuwen weinig enthousiast van de onderhandelingen van de EU met Australië, Thailand en het Mercosur-blok.
Ook op andere dossiers zal de EU heel goed moeten nadenken over de voorwaarden, zegt Van Leeuwen. „Vrije handel bestaat bij de gratie van goede regels. Hoeveel staatssteun krijgen de Chinese auto’s die hier rijden? Hoe zit het met de kwaliteit van de Chinese goederen die straks onze kant op kunnen komen als ze niet meer naar de VS worden gestuurd? We kunnen dat nu al amper tot niet controleren.”
En dan moet de de rest nog overtuigd worden. „We zijn de free rider van de wereldeconomie geweest”, zegt Hosuk Lee-Makiyama. „Goedkoop Russisch gas, een Amerikaanse veiligheidsparaplu en een wereldmarkt die al onze geëxporteerde spulletjes kocht. Natuurlijk wil Europa dat het oude systeem intact blijft. Maar het is niet gek dat veel landen er hetzelfde over denken als Trump: het huidige systeem komt vooral de Europeanen ten goede.”
Lees ook
Lees ook: Trumps heffingenpolitiek is een afrekening met decennia aan Amerikaans geloof in de vrijhandel
