„Wat Europeanen willen, is een veilige toekomst in Europa. In een wereld die op hol is geslagen willen ze een veilig thuis. Europa moet veel beter op die gevoelens inspelen.”
Ian Garner (Londen, 1986) geeft les over totalitarisme aan het Pilecki Instituut in Warschau. Hij vraagt zich steeds vaker af hoe het in vredesnaam mogelijk is dat Vladimir Poetin miljoenen mensen weet te inspireren met leugens, bluf en brute agressie, evenals Donald Trump in Amerika, en dat de Europese Unie daar „met een veel beter, mooier verhaal” veel minder goed in slaagt. „Europa, dat zijn de good guys in een wereld vol slechteriken”, zegt Garner bij een kop thee in een hotelbar in de Poolse hoofdstad. „Toch blijven ze in Brussel alleen maar zeggen: ‘Wij zijn één markt’. Als er één goed moment is om dat verhaal een keer bij te slijpen, is het nu.”
De historicus en politicoloog weet waar hij over spreekt. In 2023 publiceerde hij een indringend boek over de levens en gevoelens van jongeren in het Rusland van Poetin, jongeren die compleet gevormd zijn door Poetins oorlogspropaganda: Z Generation: Into the Heart of Russia’s Fascist Youth. „Europa zit in een hybride oorlog met Rusland”, zegt Garner. „Volgens de Russische militaire doctrine valt een hybride oorlog gewoon onder het hoofdstuk ‘oorlog’. In zo’n situatie is van groot belang wat je als overheid aan mensen vertelt. Europese burgers worden bang. Je moet ze geruststellen. Motiveren. Anders doen ze de deur op slot en trekken ze zich terug. Als het zo makkelijk is voor Rusland en Amerika om burgers in te pakken met complete fabels, waarom doet Europa dan ook niet wat beter haar best om wat meer wij-gevoel te creëren? Dat wordt tijd. Europeanen hebben het nodig.”
Waar zou dat nieuwe, betere verhaal over moeten gaan?
„Iets met veiligheid en identiteit. Kijk naar Canada. Jarenlang was de liberaal Justin Trudeau er de populairste politicus. Tien jaar geleden was hij jong en fris. ‘Sunny ways’, zeiden de mensen. Onweerstaanbaar voor iedereen die in een mooie toekomst wilde geloven. Maar het werd sleets. Trudeau daalde in de peilingen en moest tenslotte aftreden. Trudeau brak zichzelf af, de conservatieven hoefden er weinig voor te doen, behalve tegen Trudeau zijn.
„Toen kwam Donald Trump, die keihard tegen Canada begon aan te schoppen. Hij straft het, beledigt het, wil het inlijven bij de VS. Daardoor hebben we nu ineens een narrative dat staat als een huis: ‘We’re Canadian’. Tegen ieders verwachting in stijgt de voormalige centrale bankier Mark Carney, die Trudeau is opgevolgd en die slogan slim gebruikt, gestaag in de peilingen. Hij mag een saaie technocraat zijn geweest, nu zien mensen hem als charismatische leider, want hij zegt het gewoon: ‘Proud to be Canadian.’” De conservatieven zijn met hun anti-Trudeaucampagne op achterstand gezet.”
Kan ‘Proud to be European’ werken als Europese slogan?
„In de EU is dat lastiger dan in Canada, omdat het een overkoepeling is van 27 nationaliteiten. Of nog meer, want Britten en Noren eten ook uit de ruif mee. Maar oorlogsdreiging leent zich voor sterke verhalen. Altijd. De Britten teren er tachtig jaar na de Tweede Wereldoorlog nog altijd op: heldenverhalen, het zoveelste relaas van veldslagen en heldendaden van lang geleden. Die nostalgie blijft oersterk. Oorlog blijft een geweldige bron voor verhalen, voor narratives. Ik denk dat de EU hier gebruik van kan maken. Alles draait in Europa momenteel om veiligheid. Alles is in beweging. Alles verandert. Mensen worden ongerust. Dat is de spirit of our age. Europa moet veiligheid door haar verhalen heen vlechten. Europa draaide altijd om rationalisering, de-politisering. Maar dat volstaat niet meer. Om mensen dieper te raken, moet je ook hun diepere emoties aanspreken.”
Is Europa niet te groot voor één verhaal?
„Daar heb ik lang over nagedacht. Maar ik denk dat geografie minder belangrijk is dan vroeger, vanwege internet. Mensen hebben contact met elkaar over enorme afstanden. En dat gevoel dat alles verandert, dat heeft iedereen, in alle hoeken van het continent.”
In Polen leeft dat toch sterker dan in Nederland?
„De Polen zijn ongelooflijk Europees. Zelfs collega’s van mij die voor het extreem-rechtse PiS hebben gestemd, zijn happy in de EU. Het heeft het land voorspoed gebracht. Ze voelen zich thuis in de EU. Nederlanders zijn misschien minder bang voor een acute Russische invasie, maar ook zij willen zich thuis voelen. Dat woord ‘thuis’, daar moet Brussel meer mee doen. Het raakt aan bescherming. Aan nest, veiligheid, gemeenschap. De conservatieven hebben het in veel landen voor het zeggen. Het woord ‘thuis’ in samenhang met de EU zal hen aanspreken.”

Is het oude motto ‘Nooit meer oorlog’ niet ook weer bruikbaar?
„Ja maar dat is te abstract. Het gemeenschapsgevoel ontbreekt. Het bouwen aan een gezamenlijk Europees huis. Daarom is Andrew Tate zo populair.”
Eh, wat heeft deze influencer, die zich vrouwenhater noemt, met Europa te maken?
„Ik moet niks van hem hebben. Maar hij richt zich direct tot mannen zoals hij. Oftewel, hij vormt een gemeenschap. Dat is wat Rusland doet met jongeren. De staat betaalt TikTok, popsterren, influencers die ideeën van de staat verspreiden. Mensen weten dat natuurlijk niet. Die denken dat influencers hen direct aanspreken. Ze posten video’s, kweken gezamenlijke idolen op, ze zijn happy together. Nog afgezien van humanitaire aspecten en het feit dat onze arbeidsmarkt migranten nodig heeft, is ‘migratie’ gewoon geen succesverhaal. De EU moet uitkijken dat ze hier niet te veel in meegaat. Anders zeggen mensen: Europa faalt.”
Het is een verhaal zonder helden.
„Precies, we hebben helden nodig. Jongensverhalen. Goede verhalen. Leiders als Zelensky en ook [de Poolse premier] Tusk zijn vechters met een missie. Kijk naar de Britten, met hun eindeloze stroom heldenverhalen. Ze wonnen ooit oorlogen en teren daar honderd jaar later nog op. Jammer dat Duitsland dat niet kan, dat heeft ook bezieling nodig. Moskou ramt de boodschap er 24/7 in: ‘Wij Russen zijn terug, we hebben weer prestige, we haken aan bij onze lange traditie van helden.’ En mensen geloven het, want ze wíllen het geloven. De kerk speelt een grote rol. Niet omdat Russen zo gelovig zijn, de meesten niet. Maar oorlog is er de nieuwe religie. Het is een cult. Daar worden machtige mythes voor uit de kast gehaald. Dit verhaal mag compleet vals zijn, maar het bevat een schitterende toekomst. Vol glorie en waardigheid.”
Kortom, wie wil dat niet?
„Ja. De boodschap is: we zijn samen veilig. Poetin zegt: ‘Vandaag moeten we afzien, de wereld is tegen ons. Maar morgen wordt alles beter. Dan komt de wedergeboorte, zoals na de Tweede Wereldoorlog.’ Dat is een krachtig beeld, dat appelleert aan de collectieve geschiedenis. En wat zegt Europa intussen? ‘Wij zijn een markt.’ Sorry, maar een Europeaan wil een thuis, niet een handelsakkoord met Albanië.”
Moet Europa van Rusland leren?
„Europa moet zeggen: ‘Boze machten willen onze levensstijl kapotmaken en onze welvaart afpakken. Wij moeten ons tegen hen beschermen. Als we een goede toekomst willen, slaan we de handen ineen en zorgen we er samen voor dat zij hun zin niet krijgen.’ Hoe meer Trump en Poetin over Europese belangen heen walsen, hoe meer de Europese Commissie praat over Europa beschermen en veilig maken. Uitstekend.”

Komt dat over bij Europeanen?
„Ja, de EU stijgt in alle peilingen. Niets werkt beter voor eenwording dan dreiging van buitenaf. In Canada is zelfs de kwestie-Quebec naar de achtergrond verdwenen. Kijk naar Polen, dat een soort regering van ‘nationale eenheid’ heeft met diverse partijen erin. Macron deed dit in Frankrijk, door gematigd links en gematigd rechts samen te voegen, maar hij was er te vroeg mee. Nu gaat het denk ik beter werken. Mensen begrijpen dat je bij externe dreiging nationale eenheid nodig hebt. Ook de Commissie is een soort Europese eenheidsregering: elk land vaardigt een commissaris af, dus daar zitten 27 mensen van verschillende nationaliteiten en politieke kleuren. Brussel zou eens moeten benadrukken dat dit ook eenheid symboliseert. Europese eenheid. Het is er gewoon, waarom zou je het niet gebruiken? Deze wereld is vreselijk. Maar dat levert Europa wel een goed verhaal. Meer dan ooit eigenlijk.”
