Franciscus, de allereerste niet-Europese paus, was sociaal progressief maar op andere vlakken net zo oerconservatief als zijn voorgangers

Toen Jorge Mario Bergoglio, een migrantenkind uit Argentinië met Italiaanse wortels, in 2013 aantrad als de opvolger van de afgetreden Duitse paus Benedictus, werd hij onmiddellijk onthaald als een grote hervormer van de Katholieke Kerk. Maandagochtend, Tweede Paasdag, is hij overleden, maakte het Vaticaan bekend. Bergoglio kende de echte wereld buiten het Vaticaan, en wist welke noden daar leefden. Als aartsbisschop van Buenos Aires had hij al nieuwe parochies opgericht en geijverd voor een Kerk die sterker aanwezig zou zijn in de sloppenwijken.

Hij ging als aartsbisschop al bescheidener wonen, een lijn die hij voortzette als paus. Het Apostolisch Paleis in Vaticaanstad vond hij veel te groot voor hem, en daarom betrok hij een veel soberder kamer in Casa Santa Marta, een residentie voor vooral kardinalen en bisschoppen op bezoek in het Vaticaan. Als jezuïet was hij al gewend geraakt aan het leven in een religieuze gemeenschap, en hij vond het ook gewoon prettiger met andere mensen om zich heen.

Zijn verkiezing als paus was baanbrekend. Voor het eerst viel de keuze op een geestelijke die niet uit het Westen, maar uit Latijns-Amerika kwam. Twee op de drie katholieken wonen niet in Europa of Noord-Amerika, en tegen midden van deze eeuw zal dat drie op de vier zijn. Voor Bergoglio kiezen, belichaamde de keuze voor een armere, maar ook vitalere Kerk uit het Zuiden.

De naam die hij koos, Franciscus, naar de heilige van Assisi, was meteen een heel programma, zegt de Belgische theoloog en filosoof Emmanuel Van Lierde. „De Poverello van Assisi stond immers voor de heropbouw van een vervallen kerk, voor een arme kerk voor de armen, voor eenvoud, voor zorg voor de schepping, en voor vrede en interreligieuze dialoog.”

Zo ging Franciscus van Assisi in tijden van de kruistochten bijvoorbeeld langs bij de sultan van Egypte. Met dat voorbeeld in gedachten zou paus Franciscus geregeld naar moslimlanden reizen, en de broederlijkheid met moslims verdedigen. Liefde voor de Schepping vertaalde zich dan weer in een bijzondere aandacht voor ecologie. Franciscus werd de eerste paus die zo sterk de nadruk zou leggen op klimaatverandering. Hij schreef met Laudato Si’ de eerste encycliek over de kwestie.

Andere accenten

Er waren nog andere, nieuwe accenten onder zijn bestuur. „Zijn pastorale houding naar anderen werd de kern van dit pontificaat”, zei Angelo Spadaro, net als Franciscus een jezuïet en een belangrijke adviseur van de paus, in 2023 tegen NRC. Waarden als begrip, naastenliefde en mededogen zouden voor Franciscus altijd belangrijker zijn dan voortdurend te hameren op de doctrine en de katholieke leer. Vandaar dat zijn eerste reis buiten Rome hem in 2013 naar Lampedusa bracht, het Siciliaanse eilandje dat sinds jaar en dag veel bootvluchtelingen ontvangt. Als migrantenzoon trok Bergoglio zich het lot van migranten bijzonder aan.

De paus tijdens een bezoek aan een opvangcentrum in de Italiaanse stad Assisi en tijdens een bezoek aan oorlogsslachtoffers in de Congolese hoofdstad Kinshasa.

Foto’s Alessandra Benedetti/Corbis en Simone Risoluti/Getty Images

Hij toonde meer openheid naar de lhbti-gemeenschap dan menige voorganger. Zijn uitspraak „Wanneer iemand homo is, God zoekt en eerlijk leeft, wie ben ik dan om een oordeel uit te spreken?” werd een historisch citaat, en ook zijn afwijzing van discriminerende wetten tegen lhbti’ers was zeer belangrijk. „Homoseksualiteit is geen misdrijf”, zei deze paus. Dit voorbeeld van mededogen en naastenliefde was zo’n concreet voorbeeld van het pastorale aspect van zijn pontificaat.

Velen zagen Bergoglio als een kerkelijk leider die hun taal sprak, en die pragmatisch was. Hij zou zeker niet pleiten voor het gebruik van voorbehoedmiddelen, maar herinnerde aan de natuurlijke manier van gezinsplanning door erop te wijzen dat „katholieken zich niet hoeven te gedragen als konijnen”. Franciscus was bovendien de eerste paus die bepaalde dat gescheiden en burgerlijk hertrouwde katholieken ter communie mogen gaan.

Geen verandering katholieke leer

Tegelijk veranderde deze paus nauwelijks iets aan de katholieke leer. Toen de bisschoppen na een synode over de Amazone uitdrukkelijk bepleitten dat ook getrouwde mannen in zo’n afgelegen gebied tot priester konden worden gewijd, volgde Franciscus hen niet.

De positie van vrouwen in de Katholieke Kerk zou ook onder deze paus niet fundamenteel wijzigen. Onder Franciscus gingen weliswaar meer vrouwen aan de slag in het Vaticaan, soms zelfs in belangrijke, en leidinggevende functies. Maar de wijding bleef voorbehouden voor mannen, en vaak gaat zo’n ambt toch gepaard met macht in de Kerk. Vrouwen mogen zelfs niet diaken worden. Tot tweemaal toe droeg Franciscus een commissie op om het vrouwelijk diaconaat te bestuderen, maar daar hield hij het bij. Na afloop veranderde er niets.

Ook de oerconservatieve manier waarop hij tijdens een bezoek aan België, in september 2024, over de maatschappelijke rol van vrouwen sprak, viel daar in zeer slechte aarde. Aan de Franstalige katholieke universiteit UCL (Université catholique de Louvain) zei hij in het bijzijn van universiteitsrector Françoise Smets – de eerste vrouw in die functie – dat ,,vrouwelijkheid tot ons spreekt met vruchtbare verwelkoming, verzorging en leven-gevende toewijding”. Voor Franciscus was de vrouw ofwel moeder, ofwel ‘maagd voor God’ (een religieuze vrouw) – maatschappelijk engagement paste volgens hem blijkbaar niet in het rijtje.

Tijdens datzelfde bezoek kondigde Franciscus op de koop toe aan dat hij de zaligverklaring van wijlen koning Boudewijn in gang zou zetten. De overleden Belgische koning stond bekend als een vrome katholiek, die tijdelijk zijn troon afstond zodat hij de Belgische abortuswet niet hoefde te ondertekenen. Door Boudewijn zo te eren, wilde Franciscus zijn eigen verzet tegen abortus andermaal onderstrepen.

De Belgische krant De Standaard herinnerde er toen echter snel aan dat die vrome Boudewijn bij leven niet zo’n heilige was geweest. De donkerste episode was ten tijde van de moord op Patrice Lumumba, in 1960 de eerste premier van het pas onafhankelijke Congo (een voormalige Belgische kolonie). Westerse landen en hun veiligheidsdiensten zagen Lumumba als een bedreiging voor hun invloed in Afrika. Na een staatsgreep door Mobutu belandde Lumumba in de cel. Het plan ontstond om hem om te brengen. Amerikaanse en Belgische inlichtingendiensten waren daarvan op de hoogte. Boudewijn kreeg er zelfs een brief over in handen, maar greep niet in.

Paus Franciscus tijdens het uitspreken van de traditionele kerstboodschap Urbi et Orbi in 2024 en de Paus tijdens de kerstmis in 2015.

Foto’s Isabella Bonotto/Getty Images en Alessandro Di Meo/EPA

Conservatief verzet

Ondanks zijn sterk conservatieve houding inzake ethische kwesties zoals abortus besloot paus Franciscus wél de Tridentijnse rite – ofwel de oer-traditionele misviering in het Latijn – sterk aan banden te leggen. Dat voedde het conservatieve verzet tegen de sociaal progressievere Argentijn. Tegelijk vindt John Allen, een prominente Amerikaanse Vaticanist, dat dat conservatieve verzet niet moet worden overdreven.

,,Franciscus kreeg te maken met een conservatieve oppositie, net zoals zijn voorgangers Benedictus en Johannes Paulus II dan weer moesten rekening houden met weerstand uit progressievere hoek”, aldus Allen, in een gesprek met NRC. De katholieke wereldkerk omvat ongeveer 1,3 miljard gelovigen, herinnert hij. ,,Het is onmogelijk dat iedereen overal hetzelfde over denkt.” Paus Franciscus was zeker niet geïsoleerd. Hij omringde zich, in het Vaticaan en wereldwijd, met mensen die dezelfde visie deelden en uitdroegen.

Schoon schip op financieel vlak

Hoewel hij bij de aanvang van zijn pontificaat, in 2013, als de grote hervormer werd beschouwd, is zijn erfenis inzake hervormingen gemengd. Hij boekte nog het meeste succes op financieel vlak. Het Instituut voor Religieuze Werken, zeg maar de ‘bank van het Vaticaan’, die in het verleden met corruptie en andere louche praktijken werd geassocieerd, werd hervormd tot een gezonde spaarbank voor kerkelijk personeel.

Maar de grootste schaduwzijde blijft dat Franciscus er niet in slaagde het in de Kerk wijdverspreide seksueel misbruik echt daadkrachtig aan te pakken, door vanaf de top een cultuuromslag af te dwingen. Hoewel de paus op dit vlak een beleid van zero tolerance afkondigde, bleven misbruikers de dans ontspringen, ook in zijn directe omgeving.

De speciale rechtbank die recht moest spreken over bisschoppen die misbruik maakten van hun ambt, stierf een stille dood. Er kwam wel een commissie voor kinderbescherming, maar met een onduidelijk statuut. ,,En als een bisschop vóór de pensioenleeftijd zijn ontslag krijgt, gebeurt dat zonder uitleg. Er is nog steeds geen transparantie”, zegt de Belgische theoloog en pauskenner Emmanuel Van Lierde.

Tijdens het bezoek aan België in september vorig jaar oogstte de paus wel de dankbaarheid van misbruikslachtoffers. Na een ontmoeting met de kerkleider, die dubbel zo lang had geduurd dan gepland, bleek dat Franciscus meermaals zijn excuses had aangeboden en extra herstelbetalingen had beloofd. ,,Ook tijdens de grote slotviering van zijn pauselijk bezoek veroordeelde Franciscus seksueel misbruik, al bleven excuses ‘van hemzelf namens de hele Kerk’ toen uit, iets wat hij wel deed tijdens een bezoek aan Ierland, in 2018”, merkt Van Lierde op. ,,In de plaats riep de paus de bisschoppen op om meer te doen, waarbij hij vooral hen aan het werk leek te zetten om het misbruikprobleem aan te pakken.”

Paus Franciscus tijdens een bezoek aan Cartagena, een stad in Colombia, waar hij lichtgewond raakte door zijn hoofd te stoten tegen zijn pausmobiel, en de opkomst in Zuid-Korea tijdens een bezoek van de Paus in 2014.

Foto’s Alessandro Di Meo/EPA en Handout van het Vaticaan

Moreel leiderschap

Franciscus’ morele leiderschap kreeg ook een tik na de Russische invasie in Oekraïne. Toen de paus zeker tijdens de eerste maanden van die oorlog leek te aarzelen om Poetin te veroordelen, verwarde hij veel katholieken. Zijn uitspraak dat „de NAVO is gaan blaffen aan de poorten van Rusland” leverde hem het verwijt op minstens ten dele de Kremlinretoriek te kopiëren. In plaats van proactief op te treden als vredesgezant, hield de paus het erop dat „Poetin wist dat hij beschikbaar was” indien hij wilde onderhandelen. Gaandeweg zou Franciscus de rol van agressor en slachtoffer wel helder in de verf zetten, door te spreken van „het gemartelde Oekraïense volk”.

Inzake de Israëlische oorlog in de Palestijnse Gazastrook toonde Franciscus zich geregeld scherp voor de Israëlische regering, die hij met de luchtaanvallen op Gaza ‘wreedheid’ verweet. Hij noemde de humanitaire situatie in Gaza ‘extreem ernstig’ en schreef in een boek dat nauwgezet bestudeerd moet worden of Israël zich in Gaza aan genocide heeft schuldig gemaakt. Dit standpunt leverde Franciscus bijtende kritiek en onbegrip op in Israël.

Tegelijk bleef de Argentijnse paus geliefd, in het bijzonder in het Zuiden. Franciscus wilde priesters weghalen uit hun ivoren toren, ten voordele van de periferie. Al flink worstelend met zijn gezondheid reisde hij begin 2023 toch nog naar Zuid-Soedan en Congo, waar hij als een volksheld werd onthaald. Maar reizen en publieke bijeenkomsten werden door gezondheidsproblemen een steeds grotere uitdaging voor de hoogbejaarde paus. Tijdens het pauselijke Jubeljaar, in 2025, werd hij steeds vaker in een rolstoel rond gevoerd.

Al was afstand doen van het pontificaat door de beslissing van zijn voorganger Benedictus niet langer een taboe, toch besloot Franciscus zo lang mogelijk de fysieke ongemakken te trotseren om de Kerk en haar gelovigen te blijven dienen. Immers, zo grapte hij ooit zelf, „besturen doe je niet met je knieën, maar wel met je hoofd”.

Lees ook

een portret van Franciscus bij zijn aantreden

Delen





Mail de redactie