Ook in Japan kijkt men met afgrijzen naar hoe de VS de naoorlogse internationale orde in rap tempo afbreekt. Het land wordt niet gespaard in Trumps handelsoorlog, en de Japanners maken zich vooral zorgen over hoe de groeiende economische en geopolitieke instabiliteit mogelijk gunstig uit zal pakken voor autoritaire staten zoals China.
Net zoals Europa zal Japan zich dan ook moeten heroriënteren in een wereld waarin agressieve grootmachten steeds minder rekening lijken te houden met internationale afspraken en verdragen. In zo’n fragmenterende wereld zullen juist de relaties tussen democratische ‘middenmachten’ zoals de EU en Japan aan belang winnen. Bovendien is deze relatie hechter dan ooit, zoals het grote EU-Japan vrijhandelsverdrag uit 2019 laat zien.
De strategische keuzes die Japan nu moet maken, zullen ook voor Europa grote consequenties hebben. Wereldwijd zal het geopolitieke machtsevenwicht waarschijnlijk steeds meer verschuiven naar Oost-Azië, vanwege de opkomst van China en de Amerikaanse focus op de regio. Japan is Europa’s belangrijkste bondgenoot en de grootste democratie in dit gebied, en mogelijk een cruciale partner als het gaat om het neutraliseren van de destructieve invloed van de VS, China en Rusland op de internationale orde. Aandacht voor het geopolitieke denken in Japan is dan ook onontbeerlijk.
Chinese assertiviteit
Want meer dan het eeuwig verdeelde Europa heeft Japan een duidelijke geopolitieke visie. Net als in Europa zijn grote investeringen in defensie aangekondigd, maar deze vormen slechts één onderdeel van het Japanse denken. Geconfronteerd met groeiende Chinese assertiviteit, evenals het agressieve gedrag van overige omliggende landen Rusland en Noord-Korea, is Japan al meer dan tien jaar bezig een coherente geopolitieke strategie te ontwikkelen. Hiermee probeert het actief de regionale en zelfs mondiale veiligheidsstructuur vorm te geven. De kern hiervan ligt in het verdedigen en weerbaar maken van de op regels en verdragen gebaseerde internationale orde.
Zo profileert Japan zich steeds meer als democratische leider in de regio. Via investeringen in infrastructuur, defensiesamenwerking en multilaterale diplomatie worden landen in Zuidoost-Azië gebonden aan Japan en de internationale orde. Het beeld van Japan als stabiele partner in de regio zal alleen maar toenemen nu landen zoals Thailand, Vietnam en Indonesië geraakt worden door Amerikaanse importheffingen. Ook wat betreft het beschermen van de zeevaart in dit enorme gebied speelt Japan inmiddels een cruciale rol. Zo is Japans ‘Free and Open Indo-Pacific’-strategie gericht op het verdedigen van vrije vaarroutes in Oost- en Zuidoost-Azië, en op het tegengaan van Chinees expansionisme. Deze strategie is omarmd door zowel de VS als de EU, en inmiddels is ook de Nederlandse marine in dit kader soms aanwezig in de regio. Dit laat zien hoezeer Japan een vormgever is geworden van de veiligheidsstructuur in dit cruciale gebied.
Het lukt de Japanners vaak om het strategisch denken in Washington te beïnvloeden
Nu de internationale orde die Japan wil verdedigen steeds meer wordt ondermijnd door de VS, is het van groot belang dat het de Japanners regelmatig lukt het strategisch denken in Washington te beïnvloeden. De ‘Free and Open Indo-Pacific’-strategie, overgenomen door de Amerikanen tijdens Trumps eerste termijn, is hier een duidelijk voorbeeld van. Het valt op dat Japan zich al lange tijd aan het voorbereiden was op een mogelijke tweede termijn van Trump. Zo gaf de toenmalige premier Fumio Kishida in april vorig jaar een historische toespraak voor het Amerikaanse Congres, waarin hij vooral de Republikeinen wees op het belang van het verdedigen van de internationale orde en het voortzetten van steun aan Oekraïne. Ook was Japan al ver voor de verkiezingen bezig zijn diplomaten en politici in te zetten om mensen rondom Trump te overtuigen van het nut van internationale samenwerking en de rol die Japan hierin kan spelen.
Toch is het maar de vraag of in de toekomst constructieve samenwerking met de VS nog gecombineerd kan worden met het versterken van de internationale orde. Vanwege Trumps handelsoorlog en zijn duidelijke schoffering van (voormalige) bondgenoten zullen Japan en Europa wellicht snel moeilijke afwegingen moeten maken, wat coördinatie en wederzijds begrip essentieel maakt.
Interessant is Japans duidelijke visie op de verwevenheid van twee regionale conflicten – in Oekraïne en Taiwan – en hoe deze de toekomstige mondiale verhouding tussen autoritaire en democratische staten zullen bepalen. Zoals voor ons het lot van Oekraïne samenhangt met de gehele Europese veiligheid, denken de Japanners dat een Chinese overname van Taiwan zal leiden tot een fundamentele verschuiving in het regionale machtsevenwicht, ten nadele van Japan en ten gunste van China. En het idee dat Russisch succes in Oekraïne de opmaat zal zijn voor een Chinese invasie van Taiwan verklaart deels de grootschalige Japanse steun aan Oekraïne. Het Japanse denken hierover werd in 2022 verwoord door Premier Kishida met de beroemde uitspraak: „Het Oekraïne van vandaag kan het Oost-Azië van morgen zijn.” Deze uitspraak werd herhaald door NAVO-chef Mark Rutte bij zijn bezoek van deze week aan Japan. Beide conflicten bevinden zich op dezelfde geopolitieke breuklijn en beide hebben een directe invloed op de toekomst van Japan en Europa. Deze visie is inmiddels ook in het Westen doorgedrongen en dit wordt gezien als weer een voorbeeld van de groeiende invloed van het Japanse geopolitieke denken.
Agressieve grootmachten
Naar Japans voorbeeld zal Europa breder en vooral mondialer moeten gaan nadenken over hoe democratieën en vrije samenlevingen weerbaar kunnen blijven terwijl agressieve grootmachten ons hun wil willen opleggen. Uiteraard moet de democratische wereld achter Oekraïne en Taiwan blijven staan. Maar ook de subtiele manier waarop Japan zich in Zuidoost-Azië geprofileerd heeft als alternatief voor China zou als voorbeeld kunnen dienen voor Europa, als het op zoek gaat naar nieuwe samenwerkingsverbanden in bijvoorbeeld Afrika.
In Europa en Nederland is een geopolitieke heroriëntatie geboden. Onze beperkte trans-Atlantische focus is niet langer toereikend en het is cruciaal om meer aandacht te gaan besteden aan niet-westerse perspectieven in het geopolitieke debat. Want samenwerking met democratische ‘middenmachten’ zoals Japan zou wel eens de sleutel kunnen vormen tot een Europees antwoord op de uitdagingen van een ontrafelende internationale orde.
Lees ook
Japan opent NAVO-ambassade in Brussel: ‘Het is een cruciale stap voor ons’
