Jan Willem van Hoogstraten herinnert zich het optimisme nog goed. Het was begin 2016 en hij stond op het punt om te beginnen als directeur van Energie Beheer Nederland (EBN), het ‘vehikel’ waarmee de overheid al decennialang belangen neemt in wat zij ziet als belangrijke energieprojecten. En kort daarvoor was het historische Klimaatakkoord van Parijs gesloten.
„Bijna iedereen was ervan overtuigd dat we het voor elkaar gingen krijgen. Dat we onze energievoorziening snel gingen verduurzamen, en we de opwarming van de aarde beperkt zouden houden tot maximaal 1,5 graden.”
Inmiddels is de realiteit dat de 1,5 gradengrens vorig jaar al gepasseerd werd, zegt hij, in zijn kantoorruimte in Den Haag. En het optimisme en het gevoel van eenheid is bij veel mensen weer verdwenen. Landen staan in deze „tumultueuze” tijden zelfs recht tegenover elkaar, aldus Van Hoogstraten. En politici maken overal pas op de plaats, of zwakken klimaatbeleid zelfs af. „We waren misschien wat naïef.”
We kunnen beter zo veel mogelijk ons eigen gas produceren en zo min mogelijk van Trump kopen
‘Uitstel kan niet’
Van Hoogstraten maakt zich zorgen, al ziet hij nog steeds veel dingen goed gaan. Hij wil niet dat het sentiment verder omslaat, en iedereen straks denkt „dat we de verduurzaming werkelijk een tijdje kunnen uitstellen. Onze zorgen zouden alleen maar groter moeten worden. Klimaatverandering kun je niet ontlopen.”
Hij grijpt de publicatie van het jaarverslag van zijn organisatie vorige week aan om een oproep te doen aan de politiek en het bedrijfsleven. Die moet, juist nu, een schep er bovenop doen, zegt hij. „Moedig durven zijn, en zich niet door angst te laten leiden.”
Volgens hem is Nederland in een fase van de energietransitie aanbeland waarin het voor een groot deel van de overheid moet komen. „Omdat de markt het op dit moment niet meer alleen kan. Daarvoor zijn de risico’s te groot.”
En zijn bedrijf kan daarbij bij uitstek helpen, meent hij. Want nu al speelt EBN, zonder dat veel mensen dat weten, een sleutelrol in de Nederlandse energiewereld. Voorheen zat het namens de staat samen met Shell en ExxonMobil in het Groningse megagasveld Slochteren, dat vorig jaar definitief gesloten is vanwege de aardbevingen. En daarnaast heeft het belangen in de ondergrondse CO2-opslagprojecten Porthos en Aramis, voor de kust van Rotterdam, en neemt EBN deel aan tal van kleine en grotere aardgaswinningsprojecten in de Noordzee. EBN is ook actief op het gebied van aardwarmte.
Tegelijk zijn dat ook oplossingen waar niet iedereen positief over is. Er is weerstand tegen de opslag van CO2, omdat het de prikkel voor vervuilers zou wegnemen om écht te verduurzamen. De voortdurende gaswinning op de Noordzee is ook niet onomstreden. Maar volgens Van Hoogstraten zal dit toch moeten gebeuren. Want de andere opties zijn beperkt. „Het kan niet anders.”
Vanwaar uw oproep? Is de politiek aan het terugdeinzen?
„Dit kabinet is serieus over het terugdringen van de CO2-uitstoot, denk ik. Maar we moeten nu wel vasthouden, niet vertragen. We zitten in een moeilijke fase. Dat vergt meer moed dan voorheen.”
De overheid moet meer ‘publieke regie’ nemen, vindt u. Wat bedoelt u daarmee?
„EBN neemt al belangen in veel energieprojecten, om die ‘aan te jagen’. Dat zouden we graag meer willen doen. Bij CO2-opslagprojecten zijn we betrokken, we doen mee aan Porthos, en aan een nog veel groter project, Aramis, samen met Shell, Total en Gasunie. Als het om grootschalige, collectieve opwek van warmte gaat, zouden we ook graag meer willen doen.
Wij ontwikkelen ons van een traditionele participatiemaatschappij naar een publiek energiebedrijf. Dat zijn we al deels, op het gebied van gas. Bij de gaswinning op de Noordzee nemen wij in de regel belangen van 40 procent. Er is nu een wet in de maak (Wet Bestrijden Energieleveringscrisis) die EBN in staat moet stellen om in uitzonderlijke gevallen zelfs een groter belang te nemen, tot 85 procent. Als de markt niet durft, moet de staat het doen.”
We kunnen beter zo veel mogelijk ons eigen gas produceren en zo min mogelijk van Trump kopen
Via staatsbedrijven als het uwe dus?
„Dit is een collectief probleem, dus het lijkt mij logisch dat we dit ook collectief aanpakken. Wij zijn er niet om de markt te frustreren. Onze rol kan tijdelijk zijn. Als er weer vertrouwen is in de markt, doen wij een stapje terug.”
De markt kan het niet zelf?
„Normaal werkt de markt superefficiënt, maar als niet helemaal duidelijk is welke kant het opgaat, aarzelen private partijen. Die worden geconfronteerd met risico’s die ze moeilijk kunnen inschatten.”
Een aantal van uw projecten is niet onomstreden. Tegenstanders van de gaswinning zeggen dat we juist zo snel mogelijk van fossiele energie af moeten.
„Toch is dit nodig. Sinds de energiecrisis is het belangrijker geworden dat energie ook betaalbaar is, en we genoeg hebben. Met wind en zon alleen kom je er niet. We zijn nog wel een tijdje afhankelijk van aardgas. Wat is het alternatief? Weer gas uit Rusland halen? Verduurzaming móét hand in hand gaan met betaalbaarheid en energiezekerheid.
De onrust in de wereld wordt alleen maar groter. Trump heeft een handelsoorlog ontketend. Afhankelijk zijn van Amerikaans gas, maakt ons kwetsbaar. We kunnen beter zo veel mogelijk ons eigen gas produceren en zo min mogelijk van Trump kopen. Amerikaans gas is ook nog eens ‘viezer’ dan ons eigen gas, want het moet helemaal hiernaartoe worden vervoerd.”
Er is ook kritiek op CO2-opslag.
„Dat begrijp ik, maar dit gaat om het tegengaan van klimaatverandering. Elektrificatie alleen gaat niet snel genoeg tot voldoende reductie leiden, omdat het maar een beperkt deel is van ons energiesysteem – de rest bestaat uit brandstoffen. Voor andere oplossingen, zoals waterstof, hebben we meer tijd nodig. Dus moet je het wel zo doen. We hebben geen keuze.”
Moet het gasveld in Slochteren ook opnieuw open, vindt u?
„Daar ga ik niet over, maar de samenleving heeft een besluit genomen om dat veld te sluiten, en daar sta ik volledig achter. Als je niet veilig gas kan winnen in Groningen, moet je het niet doen.”
Is er te veel naar elektrificatie gekeken?
„Het idee was lang: als we maar zonnepanelen op onze daken leggen, komt alles goed. Maar je kunt niet alles zomaar elektrificeren, zeker de industrie niet. Dat is een simplificatie van de uitdaging. Netwerkbedrijven hebben twee jaar geleden aangegeven dat het elektriciteitsnet vier keer groter moet worden dan nu. Dat gaat ons qua menskracht, financiën en materialen helemaal niet lukken. Als je de energievoorziening in Nederland volledig wil elektrificeren, dan heb je alleen al de helft van alle lithium wereldwijd nodig.”
U pleit voor meer realisme?
„Laatst hoorde ik iemand zeggen: we moeten van ideologie naar realisme. Ik denk dat we dat realisme bij EBN altijd al hebben gehad. Wij hebben nooit alleen vanuit ideologie gehandeld.”
Hoe weet u zeker dat uw oplossingen werken? Is dat niet ook ideologie?
„Je kan zien wat het probleem is. Als je weet dat 44 procent van je energievraag warmte is, en 89 procent daarvan weer met fossiele bronnen wordt opgewekt, dan moet je dáár dus iets proberen te doen. Daar heb je de meeste impact. Dat is moeilijk met elektriciteit, ook omdat het stroomnet vol zit. Dus denk ik dat je meer op aardwarmte in moet zetten [warm water onttrekken uit aardlagen diep onder de grond]. We zitten op een enorme ‘warmtebel’ hier in Nederland. Wij hebben de afgelopen jaren veel ondergronds onderzoek gedaan en er zit voor miljarden euro’s aan aardwarmte onder onze voeten. Dat is een betrouwbare en betaalbare bron. Het is 24 uur per dag en zeven dagen per week beschikbaar.”
Ik denk nog steeds dat die energietransitie maakbaar is. Maar het blijkt een stuk ingewikkelder dan we dachten
Begrijpt u dat de politiek soms aarzelt? Het is toch ook lastig?
„Natuurlijk. Elke euro kan je maar één keer uitgeven. Maar niks doen is ook geen optie.”
En je weet natuurlijk niet precies wat gaat vliegen en wat niet. Het is soms tasten in het duister, dat zegt u zelf ook.
„Ja, dat is zo. In 2015 hadden we het gevoel dat de energietransitie ‘maakbaar’ was. Ik denk nog wel steeds dat die maakbaar is. Maar het blijkt een stuk ingewikkelder dan we dachten.”
U zegt vanuit het publieke belang te handelen, maar in Groningen zijn er ook mensen die uw organisatie meer als een commercieel bedrijf zien. EBN had een groot belang in Slochteren en de gaswinning bleef lang doorgaan, ondanks de aardbevingen.
„EBN heeft geen commercieel belang. Elke euro die EBN verdient, gaat naar de staat. Laten we daar duidelijk over zijn.”
Ja, maar voor de staat zijn die inkomsten belangrijk, dus die vindt het toch fijn als jullie geld verdienen? Dat is toch hetzelfde?
„Voor ons is samenwerken met de omgeving een heel belangrijk uitgangspunt. Wij doen nu veel boringen om te kijken of er mogelijkheden voor aardwarmte zijn. We hebben de omgeving gevraagd hoe ze vinden dat we het doen. We krijgen een heel hoog rapportcijfer.”
Waar zijn we over nog eens tien jaar?
„Daar ben ik toch erg optimistisch over. Ik denk dat collectieve warmteoplossingen een enorme impuls hebben gehad en de laatste gasreserves zijn ontwikkeld. Ik denk ook dat we verder zijn met waterstof. En Nederland zal op grote schaal CO2 opslaan, ook voor België en Duitsland. We hebben al veel bereikt, en we kunnen nog meer bereiken. Als we doorgaan.”
Lees ook
Hoe het gaat met de energietransitie? Elke partij wacht tot een ander iets doet
