Europese vaccinfabriek in Bilthoven staat ‘met draaiende motor’ klaar voor een volgende pandemie

Op het terrein dat ook het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) huisvest, een paar honderd meter van de vergaderkamers waar tijdens de coronapandemie de zogenoemde crisisoverleggen plaatsvonden, staat een gloednieuw gebouw. Tijdens de feestelijke opening op 30 januari staan de medewerkers van vaccinproducent Bilthoven Biologicals (Bbio) glunderend met een glas champagne in hun hand. Toch hopen ze deze fabriek nooit te hoeven gebruiken voor het doel waarvoor die eigenlijk gebouwd is.

Bbio, gelegen in de bosrijke omgeving van Bilthoven, op het Science Park Utrecht, is een van de grootste producenten van poliovaccins ter wereld, maar heeft er sinds kort een nieuwe functie bij: vaccins maken tegen een toekomstige, nog onbekende ziekteverwekker. Dat kan een nieuwe variant van corona zijn, of vogelgriep, of een infectieziekte die we nog helemaal niet kennen. De vraag is niet óf er een nieuwe pandemie zal uitbreken, zeggen wetenschappers, maar wanneer, en wat voor een. En als het moment daar is, dan kunnen in deze zogenoemde Pandemic Preparedness Facility, op initiatief van de Europese Unie, straks ten minste 300 miljoen doses vaccins per jaar van de band rollen.

Deze fabriek is een tastbaar resultaat van de harde lessen die getrokken zijn uit de coronapandemie. Een daarvan: Europa was niet goed voorbereid op de grootschalige uitrol van vaccins. „Het probleem lag niet bij het ontwikkelen van geschikte vaccinkandidaten, dat ging juist enorm snel en goed”, zegt Jurgen Kwik, de bestuursvoorzitter van Bbio. „Het proces liep spaak bij het opschalen van de productiecapaciteit en het beschikbaar maken van grondstoffen, van de buffers en media die nodig zijn om het vaccin te maken, tot de afvulflesjes en de stoppers die op de ampullen gaan. Aan bijna alles was wereldwijd een gebrek.”

Dus bedacht de Europese Commissie in 2023 een plan: EU FAB, een netwerk van bedrijven die snel en op grote schaal vaccins kunnen maken met een geheel Europese bevoorradingsketen. Dat werd Bilthoven Biologicals, samen met drie fabrieken in Spanje, één in Ierland en één in België. Omdat nog onbekend is om wat voor ziekteverwekker het straks zal gaan, en welk soort vaccin daartegen het beste beschermt, sloot de EU contracten met producenten van verschillende soorten vaccins. In België en Ierland worden mrna-vaccins gemaakt, in Spanje zogenoemde eiwitvaccins, en in Bilthoven is jarenlange ervaring met het maken van virale vectorvaccins. Dat zijn vaccins die een onschadelijk gemaakt virus gebruiken om een stukje genetische code van de ziekteverwekker in het lichaam te brengen. De coronavaccins van AstraZeneca en Janssen waren zulke vectorvaccins.

Verschuivende wereldorde

„Het is goed om te zien dat er na de pandemie niet stilgezeten is, en er nu wel vooruit wordt gedacht. Met deze fabriek op de waakvlam win je maanden in een volgende pandemie”, zegt Hans Schikan. Hij werd tussen 2021 en 2022 aangesteld als speciaal gezant coronavaccins door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en kreeg de opdracht om uit te zoeken hoe tóén de vaccinproductie vanuit Nederland versneld kon worden. Zijn pijnlijke antwoord luidde: dat kan niet op zo’n korte termijn. Nederland heeft domweg de productiefaciliteiten niet. En bovendien: de wereldwijde toevoerketen zat verstopt, met alle geopolitieke spanningen van dien.

„In één klap schoot de wereldwijde vaccinbehoefte van vijf tot zes miljard prikken per jaar naar het dubbele, alleen voor coronavaccins. De levertijd van sommige materialen liep op tot meer dan een jaar.” Die schaarste werkte een ieder-voor-zichmentaliteit in de hand, zag Schikan. „Amerikaanse onderdelen gingen het land niet meer uit onder de noemer van America First. Boris Johnson overwoog om een inval te plegen bij Halix in Leiden om een partij AstraZeneca-vaccins ‘op te komen halen’, omdat hij vond dat het Verenigd Koninkrijk daar recht op had. In India geproduceerde vaccins mochten niet de grens over en Europa wierp zelf ook allerlei barrières op om te voorkomen dat vaccins naar buiten Europa konden worden geëxporteerd.”

De hele bevoorradingsketen is al uitgestippeld

Dat was toen. Maar sinds een paar maanden zijn de kaarten op het wereldtoneel opnieuw flink geschut. De Amerikaanse president Donald Trump kondigde vlak na zijn inauguratie het vertrek van de Verenigde Staten uit de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) aan. China dreigt al maanden met een handelsoorlog met Europa. De machtsverhoudingen tussen de VS en Rusland verschuiven en er woedt een oorlog op het Europese continent. Kortom: de noodzaak voor Europa om op zichzelf terug te kunnen vallen groeit met de dag.

Jorrit van Hoorn, bedrijfsontwikkelaar bij Bbio, wijst naar een dichte doos met daarin honderden vuldopjes die straks de ampullen moeten afsluiten. Hij hoeft het niet eens te checken, want hij weet het zeker: deze dopjes komen uit een fabriek in Europa. „In sommige gevallen zijn de voorraden al aanwezig in Bilthoven, zoals deze doos.” Voor andere materialen, grondstoffen en halffabrikaten zijn volgens Van Hoorn afspraken gemaakt met de leverancier. Die houdt de benodigde hoeveelheid van het materiaal achter voor de vaccinfabriek en kan dat leveren wanneer dat nodig is. „De hele bevoorradingsketen is al uitgestippeld en de contracten met alle leveranciers zijn getekend.”

Fabriek ‘warm houden’

De faciliteit is weliswaar gebouwd voor een nog uit te breken crisis, maar dat betekent niet dat tot die tijd het licht uit is en de deur op slot. In tegendeel. Als NRC eind februari binnen mag kijken, worden de laatste voorbereidingen getroffen om de faciliteit te laten draaien. Het gebouw is op de begane grond verdeeld in twee zogeheten cleanrooms. In de ene ruimte worden cellen gekweekt, in de andere ruimte, vol met bakken, kasten en ketels, wordt het vaccin in grote hoeveelheden gemaakt. Op de eerste verdieping staan alle technische en luchtinstallaties die de productieruimte beneden schoonhouden.

In het laboratorium scharrelt her en der al een laborant, gekleed in een groen pak met daar overheen een overall, haarnetje, veiligheidsbril en handschoenen. „De processen worden stap voor stap getest en opgestart”, vertelt Claudia Tietz. Zij stond aan het hoofd van de ontwikkeling van de fabriek.

De Europese Commissie stelde een harde eis, zegt ze: de fabriek moet continu ‘warm gehouden’ worden: de machines moeten draaien. Dat betekent dat er ‘in vredestijd’ andere vectorvaccins gemaakt worden, „ook om ons personeel getraind te houden, en alle certificaten en licenties up-to-date”, zegt Tietz. Wat voor vaccins dat zullen zijn? „Dat is nog niet duidelijk”, zegt Jurgen Kwik, die zelf ook een steriel pak heeft aangetrokken. „Het meest logisch zou zijn dat het een vaccin wordt van ons moederbedrijf in India, omdat we de kennis daarover al in huis hebben. Maar we zijn ook in gesprek met andere partijen, bijvoorbeeld die van het nieuwe vaccin tegen gordelroos.”

Nu is deze fabriek alvast gereserveerd

Maar vaccinontwikkelaars die gebruikmaken van de Pandemic Preparedness Facility, doen dat wel onder een strikte voorwaarde: de productie stopt zodra de Europese Commissie het bevel tot vaccinproductie geeft. De fabriek moet binnen drie maanden omgebouwd zijn om te doen waar die voor bedoeld is. „Daarmee ondervangt de Europese Commissie precies wat tijdens corona fout ging”, zegt vaccinoloog Ben van der Zeijst, voormalig hoofd vaccins van het RIVM en oud-directeur van het voormalige Nederlands Vaccin Instituut (NVI). „Toen legden allerlei partijen razendsnel beslag op de productiecapaciteit voor vaccins. Nu is deze fabriek alvast gereserveerd.”

Dit is hoe het zal gaan: als de WHO een wereldwijde gezondheidscrisis uitroept, zullen allerlei commerciële partijen en universiteiten vaccinkandidaten ontwikkelen, zoals dat ook tijdens corona gebeurde. De Europese Commissie zal, op basis van wetenschappelijk advies, de meest geschikte kandidaten uitkiezen en de ontwikkelaars koppelen aan een van de geschikte fabrieken van EU FAB. „Gaat het om een vectorvaccin, dan komt de ontwikkelaar bij ons terecht”, zegt Kwik. „Er liggen al contracten klaar om de ‘tech transfer’ te regelen. Dat is de overdracht van het recept van het vaccin en alle kennis over het productieproces. Wij zullen dan, uit naam van die ontwikkelaar, het vaccin in grote hoeveelheden gaan maken.”

Stopcontacten aan de plafonds

Snel kunnen schakelen zit verweven in het ontwerp van de fabriek. Onopvallend, maar cruciaal is bijvoorbeeld dat alle apparaten op wielen staan. En de stopcontacten zitten niet in de muur, maar hangen aan het plafond. „In grote lijnen is het productieproces van alle vectorvaccins hetzelfde, maar we weten nu nog niet wat voor vaccin we precies zullen maken”, zegt Claudia Tietz terwijl ze rondloopt in de steriele ruimte. „Deze fabriek moet flexibel zijn om stapjes in het proces te kunnen aanpassen: een centrifuge-apparaat van plek verwisselen of ergens een extra filtratiestap invoegen bijvoorbeeld. Met de wielen en de zwevende stopcontacten kun je ieder apparaat precies aansluiten op de plek in het proces waar het nodig is.”

De ontwikkeling van een viraal vectorvaccin verloopt in een aantal gestandaardiseerde stappen. Eerst wordt in het laboratorium het dna of rna van de ziekteverwekker in een onschadelijk gemaakt virus gebracht. In cilindervormige bioreactoren worden daarna enorme hoeveelheden cellen gekweekt. In die cellen kan het virus zich in een aantal dagen vermenigvuldigen. Wat overblijft is een dikke vloeistof die eruitziet als een rode soep met daarin miljoenen virusdeeltjes. Na dit ‘upstreamproces’, waarin er steeds meer van het virus wordt gemaakt, volgt het ‘downstreamproces’: in een aantal zuiverings- en filtratiestappen worden alle onzuiverheden uit de vloeistoffen gehaald, zodat een puur en geconcentreerd virusproduct overblijft. Dat moet alleen nog worden afgevuld in kleine ampullen. Dat gebeurt in een gebouw even verderop. Het ‘bulkvaccin’ wordt in grote plastic zakken naar de afvulfaciliteit gebracht. Dat gaat met golfkarretjes en kleine autootjes, want het terrein is zo groot, dat de paden straatnaambordjes hebben.

Bij een volgende pandemie zal de faciliteit ten minste 300 miljoen doses per jaar kunnen produceren, maar volgens Kwik zou dat weleens veel meer kunnen zijn. „Of dat genoeg is voor alle Europeanen, en of die vaccins ook naar lage- en middeninkomenslanden zullen gaan, weten we nog niet. In deze fase gaat het er vooral om dat er snel opgestart kan worden. Als de volgende pandemie voor de deur staat, moet dit keer alles in huis zijn om gelijk te beginnen met produceren.”

Delen





Mail de redactie