Goederentreinen stonden in juni vast aan de grens in de Russische enclave Kaliningrad, door de Europese sancties tegen Rusland.
Foto Vitaly Nevar/Reuters
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Natalia Zoebarevitsj | Russische hoogleraar economie Gewone Russen hebben weinig opties, zegt de gezaghebbende Russische econoom Natalia Zoebarevitsj. De overheid is inventief bij het oplossen van tekorten en doet alles om burgers tevreden te houden. „De oorlog versnelt alle slechte tendensen.”
Normaal gesproken is Natalia Zoebarevitsj (68) de rust zelve. Alles aan de kleine vrouw met haar zwarte bril en korte grijze kapsel ademt eenvoud en bescheidenheid. Maar deze doordeweekse middag is ze vol onrust en irritatie. Drie uur lesgeven aan studenten van de prestigieuze Moskouse Lomonosov-universiteit betekent drie uur aan één stuk praten. Dan snel naar huis om wat te eten en door naar een van de vele interviews die ze bijna dagelijks geeft aan journalisten die willen weten hoe de Russische economie ervoor staat na een jaar van oorlog en sancties. En ’s middags weer lesgeven.
Vandaag verloor ze heel even haar beheersing tijdens zo’n interview, vertelt ze licht beschaamd in een café niet ver van de universiteit waar ze al twintig jaar werkt. Door het raam is het indrukwekkende gebouw, een van de door Stalin gebouwde Zeven Zusters die de Moskouse skyline bepalen, niet te missen. „Weer wilde een journalist weten waarom Russen niet demonstr eren. Ik zei: weet u wat het betekent om te leven in een repressief systeem? Het is net als met de sancties. Journalisten willen meteen labels plakken. Maar effecten vormen zich op de lange termijn. Soms moet je gewoon kijken. De Russische economie maakt een ongelofelijke transformatie door.”
Vriendelijk maar beslist, het is professor Zoebarevitsj ten voeten uit. De 68-jarige econoom en sociaal-geograaf is een van Ruslands gezaghebbendste en misschien wel toegankelijkste economen. Sinds de Russische invasie in Oekraïne, en de daaropvolgende sancties, geeft ze in talloze optredens – openbaar, op YouTube, in podcasts – haar visie op de Russische economie. Die is niet mals. „De oorlog versnelt alle slechte tendensen. Al sinds 2015 kampt Rusland met economische stagnatie en een minimale groei. Tel daarbij op de conservatieve koers van de regering, die met haar onverdraagzaamheid en primitiviteit mensen domweg verhindert te leven en werken.” Toch zat ook Zoebarevitsj ernaast, toen zij vorig jaar voorspelde dat de westerse sancties de Russische economie hard en snel zouden raken. „Dat bleek niet het geval.”
Veel Russen die mobilisatie vreesden, zijn in 2022 overgestapt naar de defensie-industrie. Onder hen ook veel jonge IT-specialisten
De Russische economie crashte niet, wat gebeurde er wel?
„Zo veel! Laten we beginnen met de bevolking. De overheid doet het maximale om burgers tevreden te houden. Dat is heel slim, want zo laten ze Russen in zekere mate profiteren van de situatie. In allerlei sectoren zijn de salarissen omhoog gegaan. In de defensie-industrie krijgen werknemers meer betaald én een vrijstelling voor het leger. Veel Russen die mobilisatie vreesden, zijn in 2022 overgestapt naar de defensie-industrie. Onder hen ook veel jonge IT-specialisten, zij die niet wilden of konden vluchten.”
Is dat een vernieuwing van het ‘sociale contract’ tussen Poetin en de bevolking?
„In zekere zin wel. De overheid zegt: het is oorlog, maar wij zullen u niet vergeten. Dat beleid werkt, zeker in de lagere inkomensgroepen. Russen hebben welbeschouwd drie opties. Ze kunnen protesteren, maar de risico’s zijn gigantisch en het levert niets op. Ze kunnen vertrekken, zoals veel hogeropgeleiden deden. De derde optie is gehoorzamen, wat Russen goed kunnen. Mensen hebben, mede door de propaganda, geen vat op de situatie en begrijpen niet goed wat er gebeurt. Als je arm bent, is de prijs van een mensenleven niet zo hoog. Zegt de regering: ga naar het front, dan ga je.”
De staat koopt de bevolking af?
„In veel afgelegen regio’s is nauwelijks werk, mannen hebben geen inkomen en zijn aan de drank. Hypotheken wegen zwaar en mensen zitten diep in de schulden. En nu biedt de overheid ineens een maandelijks inkomen! Natuurlijk bestaat de kans dat je gewond raakt of sterft, maar in dat geval worden je schulden kwijtgescholden en je nabestaanden krijgen een fantastische som geld, wel 8 miljoen roebel [100.000 euro], meer dan ze ooit zagen.”
Armoede als drukmiddel?
„Natuurlijk. We kunnen wel roepen dat Russen geen empathie hebben, en er ís ook daadwerkelijk weinig empathie met de Oekraïners. Maar in de dagelijkse overlevingsstrijd van miljoenen Russen is geen plaats voor grote politiek. Russische armoede is niet hetzelfde als Europese armoede. Een op de vier Russen leeft in zeer slechte omstandigheden. Daarentegen merken de hogeropgeleiden en beter gesitueerde inwoners in grote steden de impact van de oorlog veel meer. Depressie is het gevolg. Want ook daar geldt: wie zich verzet, verliest zijn baan, carrière en toekomst.”
Eind vorig jaar klaarde de Russische minister van Financiën, Anton Siloeanov, de „allermoeilijkste klus” uit zijn carrière: de nieuwe staatsbegroting tot 2025. De inkomsten voor 2023 worden geraamd op (omgerekend) ruim 400 miljard euro, terwijl de uitgaven daar flink boven zitten. Er zou een begrotingstekort dreigen van rond de 100 miljard euro, wat volgens media ten koste zou kunnen gaan van de toch al zwakke sociale voorzieningen. Ook bleek een kwart van het budget staatsgeheim gemaakt. Volgens analisten een poging om de impact van de oorlog te verdoezelen.
Klopt het beeld dat de oorlog ten koste gaat van sociale voorzieningen?
„Iedere crisis gaat ten koste van de sociale uitgaven. Maar de kosten voor onderwijs en gezondheidszorg komen in Rusland grotendeels voor rekening van de regionale overheden, niet van de federale. Dat verklaart ook de grote regionale verschillen in de kwaliteit van zaken als onderwijs en zorg. Defensie en binnenlandse veiligheid vormen de grootste post in het federale budget. In 2015 bereikten defensie-uitgaven een piek toen Rusland begon met de herbewapening van het leger. Inmiddels liggen die uitgaven tussen de 26 en 31 procent van de begroting. De tweede kostenpost, zo’n 28 procent, is ‘sociaal beleid’, waaronder pensioenen en uitkeringen. Maar het Russische Pensioenfonds [een spaarpot voor pensioenen en uitkeringen waarin staat, werkgevers en burgers geld storten] heeft een tekort van 40 procent van de uitgaven. Ook dat gat moet worden gevuld.”
Het zijn gigantische bedragen.
„Dat is ontzettend veel! Toch is de werkelijkheid donkerder. In 2022 had Rusland een begrotingstekort van 3.300 miljard roebel en dat zal hoe dan ook toenemen. Want de olie-inkomsten dalen, terwijl de defensie-uitgaven stijgen. Immers, sinds december geldt een door het Westen ingesteld prijsplafond van 60 euro per vat voor Russische olie. Rusland kan zijn olie sindsdien op de wereldmarkt alleen tegen kortingen kwijt. Toch is dat nog geen ramp. Rusland heeft middelen om het tekort te dekken. Zo is de regering begonnen met de verkoop van binnenlandse obligaties. Daarnaast beschikt Rusland ook over een Welvaartsfonds waarin energiekosten zijn opgespaard, waar het nog wel 6 tot 8 biljoen roebel [75-100 miljard euro] uit kan halen, schattingen lopen uiteen. Verder verhoogt de overheid de belastingen op goed presterende sectoren, zoals de metaalindustrie en de productie van kunstmest. Ook zullen oliemaatschappijen meer gaan betalen. Er komt een extraction tax, een heffing op het winnen van de olie én de belastingen gaan op de schop.”
Een enorme klus. Wie bedenkt dit allemaal?
„Vergis je niet, het economische en financiële blok binnen de Russische regering functioneert uitstekend en op het ministerie van Financiën zitten hele slimme mensen. Als hen door de politiek wordt opgedragen de problemen op te lossen, dan doen ze dat. Ze zoeken voortdurend naar manieren om de sancties te verzachten, alternatieven te zoeken en de paniek te bezweren. Dan wordt er zoiets als een extraction tax bedacht. Kijk eens hoe goed de parallelle import functioneert!”
Winkelcentra in Moskou draaien volop. Hoe werkt parallelle import?
„Toen westerse bedrijven vorig jaar en masse vertrokken, gingen middelgrote en kleine bedrijven op zoek naar alternatieve markten. Inmiddels is dat proces geprofessionaliseerd en hebben vrijwel alle bedrijven lijnen opgezet en halen hun consumptiegoederen en onderdelen nu uit landen als Turkije, Armenië, Kazachstan en China. Het is niet eenvoudig, maar het gaat. Zo komen ze ook aan goederen die op de westerse sanctielijsten staan. De Russische overheid staat dit natuurlijk toe.”
Vrijwel alle bedrijven hebben lijnen opgezet en halen hun consumptiegoederen en onderdelen nu uit landen als Turkije, Armenië, Kazachstan en China. Zo komen ze ook aan goederen die op de westerse sanctielijsten staan
Sancties maken inventief?
„Bij het invoeren van de sancties vergat het Westen dat bedrijven op aarde zijn om winst te maken. De wereld is groot, er zijn duizenden mogelijkheden om regels te omzeilen. Als jij voor een olietanker uit Rusland twee keer zoveel geld vangt, wat doe je dan? Je laat hem door, als er tenminste geen duidelijk EU-label aan hangt. En die tankers varen zonder transponder, onder een andere vlag, olie wordt tussen tankers overgeheveld. De opbrengsten zijn minder, maar zolang de business rendabel is, dan doe je het. Wat is het alternatief? Dat je je afzetmarkt verliest, je personeel niet meer kunt betalen en je bedrijf over de kop gaat.
Het is erop of eronder?
„Absoluut. Het is voor het eerst dat zo’n groot land als Rusland te maken krijgt met zulke heftige sancties. De spelregels zijn razendsnel veranderd. Neem de zwaar getroffen automarkt, waar de productie vanwege het vertrek van westerse bedrijven en onderdelentekorten daalde met 30 procent. Maar er werd snel onderhandeld met China, met als resultaat dat Russische auto’s nu gemaakt worden met Chinese onderdelen. Het heeft me verbaasd dat de Chinezen akkoord gingen, want het is voor hen voordeliger om eigen auto’s te exporteren. Maar door akkoord te gaan met assemblage in Rusland gaat er voor China een markt open.”
Wat gebeurt er in de voor Rusland zo cruciale energiesector?
„De olieproductie steeg het afgelopen jaar met 2 procent. Afzetmarkten zijn er nog genoeg. Meer dan de helft gaat naar India en China. India heeft de import van Russische olie verduizendvoudigd. De Turken kopen heel veel Russische olie, plus de Arabische landen die ook Russische olie kopen, raffineren en dat doorverkopen aan Europa. Dankzij westerse price caps, prijsplafonds op Russische olie, kunnen ze goedkoop inkopen. Trouwens, waar het lng betreft heeft Novatek afgelopen jaar uitstekende zaken gedaan. De productie steeg en een flink deel werd aan Europa verkocht. En Zuid-Korea heeft de inkoop van Russische kolen meer dan verdubbeld. Ook Israël, Marokko en Turkije kopen Russische kolen. Logisch, ze krijgen korting! Het Westen heeft de sancties heel traag ingevoerd, Rusland had veel tijd zich voor te bereiden. Maar de onzekerheid is enorm, wat prognoses op de lange termijn onmogelijk maakt.”
Welke sectoren floreren nog meer?
„De agrarische sector had een goed graanseizoen, met een recordopbrengst van 153 miljoen ton graan. Daarmee blijft de prijs van brood laag en verstevigt Poetin zijn electoraat aan de onderkant van de samenleving. Tegelijkertijd is het moeilijk zulke grote oogsten lang te bewaren en tijdig te exporteren. Mogelijk wordt de productie volgend jaar naar beneden bijgesteld.”
En, werken de sancties volgens u?
„De sancties werken in zoverre dat ze het economische leven in Rusland moeilijker maken. China kan niet alles vervangen en de wereldleiders op technologisch gebied zijn Europa, Amerika en Japan. 2023 wordt in alle opzichten een zwaar jaar. Twee legers zijn bezig elkaar uit te moorden zonder duidelijk plan. Niemand weet hoelang dit door zal gaan. De Russische bevolking zwijgt dankzij propaganda en geld. Maar Russen hebben wat de Fransen courage noemen, moed. Het zijn overlevers.”
Het IMF voorspelde onlangs een groei van het bbp van 0,3 procent in 2023 en zelfs 2,3 in 2024.
„Zulke voorspellingen wil ik niet voor mijn rekening nemen. Als je meer tanks en wapens produceert, dan stijgt het bbp vanzelf. Ook is de productie van olie en kolen in het afgelopen jaar niet gedaald. Maar voor het komende jaar geloof ik niet in groei, tenzij Rusland héél erg veel wapens gaat maken.”
Uw specialisatie is de economie van de regio’s. Reist u nog in Rusland?
„Helaas veel minder dan vroeger, ook vanwege mijn leeftijd. In de lente besloot ik dat vliegen te gevaarlijk werd, vanwege het tekort aan onderdelen. Maar toen begon Rusland onderdelen uit China te halen en ging Turkije Russische vliegtuigen repareren. De technische controle lijkt in orde. In de herfst heb ik weer gevlogen, dat ging goed. Nu plan ik twee reizen naar de Oeral. Maar naar Europa vlieg ik niet, ook al heb ik een visum en woont mijn dochter daar.”
Waarom niet?
„Ik schaam mij voor mijn land. Al heb ik nooit van mijn leven op Poetin gestemd, toch voel ik mij verantwoordelijk. Dit is mijn land, en dit is wat het anderen aandoet. Het is ontzettend deprimerend.”
U hebt een goede positie aan de universiteit en u geeft kritische interviews. Hoe gaat dat samen?
„Ik analyseer de economie, rustig en kundig, dat maakt het wat makkelijker. Tegen u gebruik ik het woord ‘oorlog’, in mijn voordrachten spreek ik netjes over de ‘militaire operatie’. Ik weet niet wat de autoriteiten van mij denken. Maar als ze me uitnodigingen, dan vinden ze mijn analyses kennelijk nuttig.”
Hoelang houdt u deze situatie zelf nog vol? Wilt u niet weg?
„Russische jongeren die nu vluchten, kunnen nergens terecht en komen weer terug. Iemand moet toch in Rusland blijven en zich inzetten voor de jongere generaties! Ik zie het als mijn missie mijn kennis over te dragen. Dat houdt mij op de been.”
Dan breekt er een kleine glimlach door op haar bezorgde gezicht. „Ik ben een fatalist, wat komt dat zal komen. Mocht ik op een gegeven moment ook in ongenade vallen, dan vertrek ik naar mijn datsja op het platteland. Dat is mijn toevluchtsoord, daar kweek ik mijn bloemen. Simpele bloemen dicht bij de natuur, zoals madeliefjes.”
